فهرست مطالب فصل اول: کلیات تحقیق 1-1- مقدمه ……………………………………………………………………………. ……………………………………………10 1-2- بیان مسئله…………………………………………………………………….. ……… …………………………………..10 1-3- سؤالات تحقیق………………………………………………………………. ……… …………………………………..12 1-4- فرضیات تحقیق……………………………………………………………… ……… ………………………………….13 فصل دوم:مبانی نظری و پیشینه تحقیق 2-1- مقدمه………………………………………. …………………………………… …………………………………………..15 2-2-تعریف کاربری اراضی…………. ……… …………………..………………. ………………………………………….15 2-3- علل تغییرات کاربری اراضی. ……..  …………………………………… …………….……………………………15 2-3-1- عوامل انسانی………………………………………………………………………………..…..…………...……………………………….15 2-3-1-1- تغییر کاربری از جنگل به اراضی کشاورزی و مسکونی…………………….………………………………………………16 2-3-2-1- گردشگری…………………………………………………………..……………………………………………...………………………16 2-3-3-1- استفاده از چوب جنگل در تولید فرآورده‌های چوبی……………………….….... ………………………….….……….16 2-3-2- عوامل طبیعی……………………………………………………………………………………………………………………….…..……..16 2-3-2-1-  فرسایش خاک و لغزش……………………………………………………………………………………………………..……..….16 2-3-2-2- چرای بی‌رویه دام‌ها…………………………………………………………………………………………………………..……..…17 2-3-2-2- آتش‌سوزی……………………………………………………………………………………………………………………….……….18 2-4-اثرات تغییرات کاربری اراضی …………………………………………………………………………..…...18 2-4-1- کاهش حاصلخیزی زمین……………………………………………………………………………………………………………………..18 2-4-2- کیفیت خاک……………………………………………………………………………………………………………………………………..18 2-4-3- نوسانات جوی و اقلیمی……………………………………………………………………………………………………………………..19 2-4-4- نقصان در تنوع زیستی و کشاورزی……………………………………………………………………………………………………..19 2-5- پایش تغییرات کاربری اراضی……………………………………………………………………………………….20 2-6- مشخصات ماهواره‌های لند ست و سنجنده های آن………………………………………………………21 2-7- پیشینه موضوع در تحقیقات خارجی…………………………………………………………………………..22 2-8 پیشینه موضوع در تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………..25 فصل سوم: محدوده مورد مطالعه 3-1- محدوده مورد مطالعه……………………………………………………………………………………………………30 3-2-ویژگی جنگلهای استان ایلام………………………………………………………………………………………32 فصل چهارم: مواد و روش‌ها 4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………..34 4-2- جمع‌آوری و آماده‌سازی نقشه‌ها………………………………………………………………………………….34 4-3- تصویر ماهواره‌ای ETM⁺ برای سال 1988……………………………………………………………………34 4-4- تصویر ماهواره‌ای ETM⁺ برای سال 2001……………………………………………………………………..35 4-5- تصویر ماهواره‌ای ETM⁺ برای سال 2007……………………………………………………………………36 4-6- تصویر ماهواره‌ای Land sat 8 برای سال 2014…………………………………………………………..36 4-7 خصوصیات تصاویر ماهواره‌ای مورداستفاده…………………………………………………………………..37 4-8- پردازش تصاویر ماهواره‌ای…………………………………………………………………………………………..38 4-8-1- تصحیحات هندسی…………………………………………………………………………………………………………………………..38 4-8-2- زمین مرجع نمودن……………………………………………………………………………………………………………………………39 4-8-3- تصحیحات رادیو متریک……………………………………………………………………………………………………………………40 4-9- شاخص‌های محاسبه‌شده در تصاویر ………………………………………………………………………………………………………40 4-9-1- تعریف شاخص پوشش گیاهی…………………………………………………………………………………………………………….41 4-9-1-1- شاخص گیاهی تفاضلی نرمال شده(NDVI)………………………………………………………………………………………41 4-9-2- کسر شاخص گیاهی ساده(RVI)…………………………………………………………………………………………………………42 4-9-3- شاخص گیاهی تفاضلی(DVI)……………………………………………………………………………………………………………42 4-9-4- شاخص گیاهی تفاضلی سبز(GDVI)………………………………………………………………………………………………….42 4-10- تجزیه مؤلفه اصلی(PCA)……………………………………………………………………………………43 4-11- طبقه‌بندی تصاویر………………………………………………………………………………………………44 4-11-1- تعریف کلاسهای موجود در منطقه……………………………………………………………………………………………………46 4-11-2- انتخاب داده…………………………………………………………………………………………………………………………………..47 4-11-3- محاسبه تفکیک‌پذیری کلاسهای موجود………………………………………………………………………………………..47 4-11-4- انتخاب بهترین ترکیب باندی برای طبقه‌بندی…………………………………………………………………………………47 4-11-5- طبقه‌بندی حداکثر احتمال……………………………………………………………………………………………………………48 4-12- مرحله پس پردازش (استخراج نقشه کاربری و پوشش اراضی)……………………………………50 4-12-1- ادغام کلاسها………………………………………………………………………………………………………………………………50 4-12-2- ارزیابی دقت طبقه‌بندی………………………………………………………………………………………………………………51 4-12-2-1- دقت کاربر……………………………………………………………………………………………………………………………….51 4-12-2-1-1- خطای کمیشن…………………………………………………………………………………………………………………….51 4-12-2-2- دقت تولید……………………………………………………………………………………………………………………………..52 4-12-2-3- صحت کلی……………………………………………………………………………………………………………………………..52 4-12-2-4- ضریب کاپا…………………………………………………………………………………………………………………………….53 4-12-2-5- استخراج نقشه کاربری و پوشش اراضی…………………………………………………………………………………..54   فصل پنجم:یافته‌ها و نتایج تحقیق 5-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………..56 5-2- استخراج کاربری –پوشش اراضی و کشف تغییرات …………………………………………………56 5-2-1- شاخص‌های گیاهی تفاضلی نرمال شده(NDVI)…………………………………………………………………………….56 5-2-1-1- مقادیر و ضرایب سه شاخص محاسبه شدهRVI،GDVI،DVI………………………………………………………..59 5-3-1- تجزیه مولفه اصلی (PCA)…………………………………………………………………………………………………………..61 5-4-1- طبقه بندی نظارت نشده Iso Data……………………………………………………………………………………………63 5-5-1- طبقه بندی نظارت شده به روش حداکثر احتمال………………………………………………………………………….63 5-5-2- ارزیابی دقت طبقه بندی……………………………………………………………………………………………………………66 5-5-3- تفکیک پذیری نمونه های آموزشی برداشت شده برای تصویر ماهواره ای لندست 8……………………69 5-3- تحلیل تغییرات………………………………………………………………………………………………….70 5-3-1- تغییرات صورت گرفته برای دوره 13 ساله 1988 تا 2001…………………………………………………………….70 5-3-2- تغییرات صورت گرفته برای دوره 7 ساله 2007 تا 2014……………………………………………………………..71 فصل ششم: نتیجه گیری و تحلیل فرضیه ها 6-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….73 6-2- نتایج حاصل از استخراج و کشف تغییرات کاربری اراضی………………………………….73 6-3- نتایج حاصل از تحلیل شاخص پوشش گیاهی…………………………………………………..74 6-4- تحلیل فرضیه ها……………………………………………………………………………………………74 6-4-1- فرضیه اول…………………………………………………………………………………………………………………………74 6-4-2- فرضیه دوم ………………………………………………………………………………………………………………………74 6-5- پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………..75 6-6- محدودیتهای تحقیق…………………………………………………………………………………….76 منابع و مآخذ منابع فارسی ……………………………………………………………………………………………………….77 منابع انگلیسی ……………………………………………………………………………………………………78                   1-1 – مقدمه: داده‌های ماهواره‌ای به دلیل داشتن ویژگی‌هایی مانند سطح پوشش وسیع، قابلیت تکرار، به هنگام شدن مداوم، هزینه کمتر و امکان دسترسی به مناطق صعب‌العبور نقش مؤثری را در مطالعات مربوط به مناطق جنگلی کشورهای پیشرفته و درحال‌توسعه جهان بازی می‌کند (درویش‌صفت و زارع،1988؛ تیریل[1]، 1994؛ بونان[2]، 1997). پوشش جنگلی نقش مهمی در چرخه‌های هیدرولوژیکی، سیستم‌های دمایی و هم‌چنین چرخه‌های بیوشیمیایی موجود در جهان بازی می‌کند (ناصری و همکاران،1988؛ دفریش و تاوشند[3]1999؛ فرانکلین[4]،2001). در چهار دهه گذشته تغییرات کاربری اراضی در ایران با سرعت فزاینده در بعضی جهات نامطلوب به وقوع پیوسته است و این باعث تشدید روند تخریب اراضی شده است.. در چند سال اخیر و در سالهای جاری جنگل‌های ایلام براثر مشکلات مختلف دارای خشکیدگی شده است. تحقیق حاضر نیز در تلاش است تا با استفاده از تکنیک‌های سنجش‌ازدور و تصاویر ماهواره‌ای و همچنین با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لندست به بررسی وضعیت کاربری اراضی این جنگل‌ها بپردازد و عوامل مؤثر بر این جنگل‌ها را بررسی کند. 1-2 –بیان مسئله: آگاهی از انواع پوشش سطح زمین و فعالیت­های انسانی در قسمت­های مختلف آن و به‌بیان‌دیگر نحوه استفاده از زمین، به‌عنوان اطلاعات‌پایه برای برنامه­ریزی­های مختلف از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. نقشه­هایی كه نمایشگر چنین فعالیت­هایی در سطوح مختلف زمین باشد، نقشه كاربری اراضی نامیده می‌شود (سید سعید رضا احمدی زاده علاف، 1382). آشکارسازی تغییرات فرآیندی است که امکان مشاهده و تشخیص تفاوت­ها و اختلاف سری زمانی پدیده­ها، عارضه­ها و الگوهای سطح زمین را فراهم می­کند (یانگ[5]،2003؛چن و لو [6]،2002،لو[7]،2004؛ایلماز[8]،2010). ازنظر تاریخی مهم‌ترین تغییر کاربری اراضی که انسان انجام داده، از میان بردن جنگل‌ها و تبدیل آن‌ها به اراضی کشاورزی و سکونتگاه­ها بوده است (لائوس و هرزوگ[9]،2002). ازآنجاکه تغییرات در کاربری ­اراضی در سطوح وسیع و گسترده صورت می­گیرد، لذا تکنولوژی سنجش‌ازدور^[10] یک ابزار ضروری و باارزش در ارزیابی تغییرات است (لو،2004). امروزه تغییرات بدون برنامه کاربری اراضی به یک مشکل حاد تبدیل‌شده است و اکثر تغییرات کاربری اراضی بدون برنامه­ریزی مدون و توجه کافی به اثرات زیست‌محیطی آن‌ها صورت می­گیرد. در چهار دهه گذشته تغییرات کاربری ­اراضی در ایران با سرعت فزاینده در بعضی جهات نامطلوب به وقوع پیوسته است و این باعث تشدید روند تخریب اراضی گردیده ­است (آرخی و نیازی،2009). استفاده از اطلاعات ماهواره­ای شیوه مناسبی برای ارزیابی پوشش گیاهی و تغییرات کاربری اراضی و مقایسه آن در زمان‌های مختلف است. با توجه به قابلیت بالای تصاویر ماهواره‌ای نظیر بهنگام بودن، چند طیفی بودن، تکراری بودن، پوشش وسیع و افزایش روزافزون توان فن طیفی و مکانی می‌توان جهت مطالعه و بررسی تخریب زمین (نوع و جهت تغییرات پوشش گیاهی/کاربری اراضی) از آن‌ها استفاده کرد (وحید چیت‌ساز، 1378). هدف اصلی از پردازش تصاویر ماهواره­ای، تهیه نقشه­های موضوعی و کارآمد می­باشد، انتخاب روش مناسب طبقه­بندی نقش مهمی در این امر ایفاء می­کند. محققان در راستای توسعه روش­ها و تکنیک­های پیشرفته طبقه­بندی، جهت بهبود دقت طبقه­بندی، تلاش­های وسیع و گسترده­ای را انجام داده­اند که از آن جمله فیضی زاده و همکاران (1386)، با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای ETM⁺ لند ست 7 نقشه‌های کاربری اراضی شهرستان ملکان را استخراج نمودند آن‌ها برای طبقه‌بندی تصاویر ماهواره‌ای از الگوریتم طبقه‌بندی حداکثر احتمال استفاده نمودند. از دیگر روش­های طبقه­بندی می­توان به روش­ها شبکه عصبی مصنوعی[11] اشاره کرد (آرخی و همکاران، 1390). این روش به علت اینكه در آن هیچ پیش فرضی در مورد توزیع داده­ها نشده است به­عنوان یك ابزار باارزش جهت طبقه­بندی کاربری­ها به شمار می­آید. به همین علت توسعه مدل­های طبقه­بندی به كمك شبكه­های عصبی در سال­های اخیر موردتوجه محققان قرارگرفته است (ایرماک[12] ،2006؛سابرامایانا[13]،1997). از دیگر روش­های طبقه­بندی می­توان روش طبقه­بندی حداکثر احتمال[14]، حداقل فاصله[15]، اندازه زاویه طیفی[16] و … اشاره کرد. در ایران نیز به علت تعامل و تقابل نیازهای همیشگی جوامع انسانی و محیطی با زمین به همراه برنامه ریزی های ناکارآمد شاهد تغییر ات وسیعی در پوشش زمین به ویژه از بین رفتن پوشش گیاهی بوده ایم. این تغییرات پوشش های زمین به ویژه در محیط های شکننده از نظر زیست محیطی و کانون های جمعی شدت دو چندانی دارد. مشکلات موجود در این زمینه ، نیاز به انجام مطالعات و برنامه ریزی های خردمندانه و هماهنگ با حفظ تعامل محیطی و توسعه پایدار را در هر روز نسبت به روز قبل بیشتر می کند. جنگلهای زاگرس در غرب کشور ، اکوسیستم های طبیعی با ارزشی هستند که در آنها تنوع بالایی از گونه های گیاهی و جانوری وجود دارد. متاسفانه این اکوسیستم ها به دلایل مختلفی از جمله تبدیل اراضی ، بهره برداری بی رویه ،چرای دام ،آتش سوزی ،برداشت چوب و غیره در معرض خطر تخریب قرار گرفته و روز به روز از تعداد و کیفیت گونه های گیاهی و جانوری آن کاسته می شود . به طوریکه بر اساس منابع موجود امروزه جنگلهای زاگرس و پوشش گیاهی آنها که بسیاری از گونه های آن نایاب هستند در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. اگر روند تغییرات پوشش زمین سریع و بی برنامه باشد باعث به هم خوردن تعادل زیست محیطی و تبعات جبران ناپذیری بر منابع طبیعی به بار می آورد. در نتیجه اکوسیستم های محیطی با مشکلات عدیده ای مواجه خواهد شد و منابع طبیعی با خطر جدی روبرو می شوند. برای حل این مشکلات برنامه ریزی آگاهانه ضرورت می یابد. به طور کلی مطالعه حاضر برای نیل به اهداف زیر می باشد: 1- بررسی روند تغییرات پوشش کاربری اراضی در جنگلهای ایلام. 2-  استخراج شاخص های گیاهی برای دوره های مختلف و مقایسه آنها و همچنین مقایسه  تغییرات سطح انها. 3- استخراج کاربری اراضی با استفاده از روشهای طبقه بندی پیکسل پایه. 1-3 -سؤالات تحقیق گام اول در پژوهش علمی، پرسش یا پرسش‌های اولیه است که فرضیه‌سازی، روش‌شناسی و چارچوب اصلی پژوهش بر مبنای آن استوار است و با توجه به موضوع پژوهش، پرسش‌های مطالعه حاضر به شرح زیر هست: 1- روند تغییرات کاربری اراضی در جنگل‌های ایلام به چه صورت بوده است و بیشترین تغییرات در کدام‌یک از کاربری‌ها رخ‌داده است؟ 2- آیا استفاده از اطلاعات مربوط به روش‌های طبقه‌بندی امکان دستیابی به‌دقت بالاتر را در ارزیابی روند تغییرات کاربری اراضی فراهم می‌آورد؟     1-4- فرضیات تحقیق

   از زمان آغاز تولید تجاری نفت وگاز به تدریج شاهد شکل گیری قواعد حقوقی مرتبط با آن بوده وهستیم. مادام که ذخایر نفت وگاز در محدوده مرزهای ملی دولتها قرار داشته باشد، دولت به عنوان رکن رکین تنظیم و اجرای قواعد حقوقی، دارای حاکمیت بلا منازع بوده ومبادرت به ایجاد ساز وکارهای حقوقی وفنی در زمینه اکتشاف، بهره برداری،توسعه میادین نفت وگاز وتجارت آن می نماید. اما مساله به همین جا ختم نمی گردد؛زیرا از یک سو بازیگران غیر دولتی همچون شرکتها و حتی دولتهای خارجی در عرصه سرمایه گذاری های مرتبط با این مواد ورود پیدا می کنند و از سوی دیگر طبیعت سیال این مواد به گونه ای است که گاه از مرزهای جغرافیایی یک کشور عبور کرده و وارد قلمرو کشور دیگر می شود.علاوه بر آن، تنظیم قواعد حقوقی حاکمیت دولتها بر منابع طبیعی وا قع در بستر وزیر بستر دریا درمناطق دریایی چون دریای سرزمینی، منطقه مجاور، منطقه انحصاری اقتصادی وفلات قاره ، منبعث از حقوف بین الملل می  باشد. بنابراین، پرداختن به مباحث حقوقی ناظر بر بهره برداری از میادین فرامرزی یا مشترک نفت وگاز مستلزم بررسی موضوع از منظر حقوق بین الملل است. کشور ما دارنده دومین ذخایر گاز وسومین ذخایر نفت جهان است. بسیاری از این ذخایر در منا طق دریایی جنوب وشمال کشور قرار داشته وشمار قابل توجهی از این میادین با کشورهای همسایه مشترک بوده یا اینکه موضوع اختلاف حاکمیت ایران وسایر کشورها می باشند. این در حالی است که در دریای مازندران توافقی در زمینه تحدید حدود دریایی  به عمل نیامده ودر کنار تداوم مذاکرات مر بوط به تعیین رژیم حقوقی دریای مازندران، بهره برداری یک جانبه از میادین نفت وگاز آن کماکان ادامه دارد. این دو منطقه از جهان از حیث  ارتباط با ایران دارای اهمیت فراوانی جهت مطالعه هستند. علاوه بر آن، در منطقه دیگری از گیتی یعنی خلیج مکزیک به دلیل مجاورت با ایالات متحده آمریکا به عنوان خاستگاه اولیه بسیاری از  قواعد حقوقی مربوط به میادین مشترک نفت وگاز و مهد مالکیت خصوصی بر این منابع، می تواند ارزش شایانی جهت پژوهش داشته باشد.نکته  قابل توجه آن است که اصل موضوع یعنی رژیم حقوقی بهره برداری از میادین مشترک نفت و گاز دارای ابهامات زیادی بوده و محل بحث ومناقشه نظری میان حقوقدانان است. 2- سؤالات تحقیق در خلال مباحث این رساله به سؤالات اصلی و فرعی متعددی پاسخ داده می شود. 1-2- سؤالات اصلی سؤالات اصلی این تحقیق عبارتند از: 1- آیا حقوق بین الملل دارای قواعد خاصی در زمینه بهره برداری از میادین مشترک نفت وگاز در مناطق دریایی می باشد؟ 2- خاستگاه قواعد حقوق بین الملل  وماهیت تعهدات دولتها در زمینه بهره برداری از میادین مشترک نفت وگاز در مناطق دریایی چیست؟ 3- رژیم حقوقی ناظر بر بهره برداری از میادین مشترک نفت وگاز در خلیج فارس ، دریای مازندران و خلیج مکزیک و وجوه اشتراک و افتراق آنها چیست؟ 2-2- سؤالات فرعی: مهمترین سؤالات فرعی مطروحه در این رساله به شرح زیر می باشند: 1- چه رابطه ای میان تحدید حدود دریایی وبهره برداری از میادین مشترک نفت و گاز وجود دارد؟ 2- تعهدات دولتها در زمینه بهره برداری از میادین مشترک نفت و گاز، تابع چه مؤلفه هایی است؟ 3- کدامیک از اشکال همکاری در بهره برداری از منابع مشترک نفت وگاز در سه منطقه خلیج فارس،دریای مازندران وخلیج مکزیک پذیرفته شده است؟ 4- ساز و کار قراردادی موجود در موافقت نامه هایی یکی سازی و توسعه مشترک چیست. ؟ 5- آیا قالب قراردادی موجود در حقوق ایران جهت بهره برداری مشترک از میادین مشترک نفت وگاز مناسب است؟ 3- فرضیات تحقیق: این رساله در صدد اثبات فرضیات اصلی و فرعی زیر است: 3-1- فرضیه اصلی: حقوق بین الملل دارای چارچوب حقوقی در خصوص بهره برداری از میادین مشترک نفت وگاز است. اگرچه تمام ابعاد و وجوه این چارچوب روشن نبوده و ابهاماتی در این زمینه وجود دارد،لیکن معاهدات دو جانبه  و رویه دولتها و پاره ای از احکام مقرر در برخی از معاهدات چند جانبه مبین  وجود یک قاعده عرفی مبنی بر همکاری در این خصوص است.قاعده ای  که در کلیت خود شامل توسعه مشترک ویکی سازی این منابع می گردد، اما لزوماً منجر به این دو شق نمی شود. به دیگر سخن، قاعده عرفی موجود متضمن همکاری دولتها و منع بهره برداری یک جانبه است ولی شکل خاصی از همکاری را پیش بینی نمی كند. در حوزه خلیج فارس و خلیج مکزیک نیز اصل مستنبط از رویه دولتها ومعاهدات دو جانبه، همکاری است.در دریای مازندران رویه مبتنی بر همکاری ازسوی سه دولت ساحلی در شمال این دریا پذیرفته شده است. 3-2- فرضیات جایگزین: 1- بهره برداری از میادین مشترک نفت وگاز منوط به تحدید حدود دریایی نبوده و دولتها می توانند در قالب راهکارهای موقت و بدون خدشه به حقوق خود در مذاکرات تحدید حدود از منابع مذکور بهره برداری نمایند .رویه قضایی و کنوانسیون 1982 حقوق دریاها از این دیدگاه حمایت می کند. 2-در پرتو معاهدات دو وچند جانبه، رویه قضایی و سایر اسناد بین المللی می توان عناصری چون لزوم مذاکره، تبادل اطلاعات، منع بهره برداری یک جانبه،خودداری از اقدامات مخاطره آمیز برای توافق نهایی در تحدید حدود و….را به عنوان قدر متیقن استخراج کرد. 3- در خلیج فارس موافقت نامه های توسعه مشترک وشرط مخزن مشترک در موافقت نامه های تحدید حدود دریایی روشنگر ابعاد تعهدات دولتهاست .اما در مورد میادین مشترک ایران با کشورهای همسایه ،جز یک مورد ،بهره برداری به صورت یک جانبه صورت می گیرد .یکی از دلایل مهم این امر عدم تناسب قوانین داخلی ایران است .در دریای مازندران سه کشور ساحلی در شمال وشمال غرب آن، تر تیبات توسعه مشترک را طراحی کرده اند. در سایر مناطق بهره برداری به صورت یک جانبه انجام می پذیرد . دلیل این امر نیز اختلاف دید گاهها در خصوص رژیم حقوقی این دریاست. در خلیج مکزیک توافق اصولی در زمینه بهره برداری مبتنی بر همکاری وجود دارد .لکن تاکنون ساز وکار توسعه مشترک و یکی سازی اجرایی نشده است .علت آن نیز    نا هماهنگی قوانین ایالات آمریکا و مکزیک  می باشد. 4- سازو کار قراردادی موجود در اغلب موافقت نامه های توسعه مشترک و یکی سازی بین المللی، به صورت مشارکت در تولید ،مشارکت در سرمایه گذاری، امتیاز یا کنسرسیوم است .به نظر می رسد قالب قراردادی بیع متقابل و خرید خدمت جهت اجرای این رژیم مناسب نمی باشد.       4–اهمیت موضوع: نفت به عنوان مهمترین منبع انرژی دارای سهم 97 درصدی در صنعت حمل و نقل ، سهم 33 درصدی در بخش صنعت و سهم 6 درصدی در صنعت تولید برق جهان است[1]. بدین ترتیب می توان نفت را شاهرگ حیاتی اقتصاد جهانی نامید. در طول سالهای 1979-1974 کاهش تولید نفت موجب افزایش قیمت آن و رکود اقتصادی جهان و شوک تورمی شد. اگرچه با پیشرفت تکنولوژی حامل های جایگزین انرژی نیز در اقتصاد جهانی وارد شده اما تردیدی وجود ندارد که نفت همچنان مهمترین عامل در اقتصاد جهانی است. وابستگی اقتصادی کشورها به نفت از دو منظر تحلیل می گردد. در کشورهای صادر کننده این کالا، استوار کردن اقتصاد بر نفت، نوعی ناهنجاری اقتصادی است که از آن به عنوان «بیماری هلندی» یاد می شود که باعث وابستگی بودجه یک کشور صادر کننده، به نفت می گردد. در کشورهای وارد کننده نیز این وابستگی موجب می شود؛ اقتصاد داخلی این کشورها همواره تحت تأثیر نوسانات بازار نفت قرار گرفته و از بی ثباتی رنج برد[2]. روند تقاضای انرژی در دهه های آینده، نشان می دهد که گرچه سهم دیگر حامل های انرژی ها افزایش می یابد، ولی نفت همچنان به عنوان انرژی استراتژیک جایگاه خود را حفظ خواهد کرد. رشد تقاضای جهانی برای نفت نشان می دهد که چین و هند به ترتیب بالاترین افزایش در تقاضای نفت را تجربه کرده اند[3]. گزارش سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در سال 2008 حاکی از آن است که تا سال 2030 رشد تقاضای جهانی برای نفت کماکان رو به افزایش خواهد بود و در این سال نفت 36/15 درصد و گاز 27/14 سهم انرژی را خواهند داشت[4]. بر این اساس می توان گفت که تا دو دهه آینده نفت و گاز کماکان اولویت اقتصادی کشورها در عرصه تصمیم گیریها و معادلات بین المللی هستند. امروز نمی توان نقش این دو کالای ارزشمند را در اتخاذ مواضع سیاسی و جناح بندی کشورها در روابط بین المللی نادیده انگاشت. حتی برخی بر این باورند که در جنگ ها کلید پیروزی در دست طرفی نهاده می شود که منابع عظیم تر و مقادیر بیشتر نفت در اختیار داشته باشد[5]. ذخایر اثبات شده نفت جهان حدود 207/342/1 تریلیون بشکه تخمین زده می شود. از نظر پراکندگی منطقه ای، ذخایر نفتی آمریکا شمالی 20990 میلیارد آمریکا مرکزی و جنوبی 122687 میلیارد، اوراسیا98886 میلیارد ، خاورمیانه 745998 میلیارد، آفریقا 117064 میلیارد، آسیا 34006 میلیارد، بشکه برآورد می گردد[6] ملاحظه می شود بیشترین ذخایر اثبات شده نفت جهان در منطقه خاور میانه قرار دارد که حدو شصت  درصدکل ذخایر نفتی جهان را شامل می شود. تقاضای جهانی برای نفت رابطه تنگاتنگی با رشد اقتصادی جهان دارد . پیش بینی می شود بیشترین رشد اقتصادی تا سال 2030 متعلق به کشور های در حال توسعه بالاخص چین و آسیای جنوبی خواهد بود که رشد سالیانه 7/4 تا 3/6 در صد را تجربه خواهند نمود و در نتیجه به واسطه  اقتصاد پویا وجمعیت زیاد خود بیشترین تقاضای انرژی را خواهند داشت[7] . با اینکه انرژی های جایگزین نفت در بسیاری از مناطق مورد استفاده قرار خواهد گرفت، ولی پیش بینی می شود نیاز به انرژی تا سال 2030 حدود 42 درصد رشد داشته و 80 درصد از این نیاز توسط نفت بر آورده می شود. مصرف روزانه نفت در این سال 106 میلیون شبکه در روز خواهد بود[8]. ذخایر گازی جهان در سال 2006 حدود 46/181 تریلیون فوت مکعب بوده که 17/28 تریلیون مکعب آن یعنی 5/15 در صد آن متعلق به ایران و 11/58 تریلیون فوت مکعب یعنی 32 در صد آن مربوط به روسیه بود[9] . بیشترین تولید گاز جهان مربوط به خاور میانه با حدود 40 درصد بوده و حدو 80 در صد این میزان مربوط به کشور های ایران، عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی می باشد.[10] ایران پس از روسیه بزرگترین ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد و در خاورمیانه مقام اول تولید را دارد و پیش بینی می شود تا سال 2010 حدود 10 تریلیون فوت مکعب گاز تولید نماید[11].  کل ذخایر اثبات شده گاز جهان در اول ژانویه 2009 حدود 254/6 تریلیون فوت مکعب بوده که  نسبت به سال 2008، 69 تریلیون فوت مکعب رشد نشان می دهد .  اگرچه ایران پس از روسیه حائز مقام دوم در میزان ذخایر است ، اما در سال 2009بیشترین رشد  اكتشاف ذخایر گازی جهان متعلق به ایران  بود و ذخایر آن به 43 تریلیون فوت مکعب رسید . همچنین ایالات متحده با 27 تریلیون فوت مکعب رشد (13 در صد ) بعد از ایران دارای بیشترین رشد جهانی بوده است[12].در حال حاضر سه قطب اصلی خایر گاز جهان ایران، روسیه و قطر می باشند که روی هم رفته 57 درصد ذخایر گاز جهان را در اختیار دارند.[13] علاوه بر اهمیت نفت  و گاز در اقتصاد جهان ،موضوع از بعد دیگر نیز شایان اهتمام است. امروزه در بسیاری از مناطق جهان ،دلیل عدم توافق دولتها در تحدید حدود دریایی، وجود میادین مشترک نفت وگاز و یا وجود مناطق اختلافی نفت وگاز می باشد.این امر به خودی خود وبه طور بالقوه می تواند اختلافات بین المللی را تشدید و صلح وامنیت بین المللی را به مخاطره اندازد.آنچنانکه در خلال مباحث این رساله ذکر خواهد شد،در برخی مناطق جهان ،اختلاف بر سر بهره برداری از میادین نفت وگاز تا مرز درگیری نظامی تشدید شده است. از اینرو  تعریف وتثبیت رژیم حقوقی بین المللی ناظر بر بهره برداری از این منابع می تواند در پیشگیری از تشدید اختلافات ومآلأتحکیم صلح وامنیت بین المللی مفید باشد. ایران دارای حداقل ده میدان مشترک نفت و گاز در خلیج فارس ودریای عمان و یک میدان  نفتی مورد اختلاف دردریای مازندران است .در حالیکه برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس به صورت مشترک از میادین مشترک خود استفاده می کنند،ایران تاکنون نتوانسته چنین ترتیباتی را در مورد میادین مشترک خود طراحی کند .در نتیجه کشورها ی همسایه با اتکاء به تکنولوژی پیشرفته وجذب سرمایه های عظیم خارجی چندین برابر از این میادین برداشت می نمایند وبه تبع آن زیانهای سهمگینی متوجه اقتصاد ایران می شود. در حوزه دریای مازندران نیز این روند مشهود است .اختلاف ایران وآذربایجان در مورد میدان نفتی البرزدر یک مرحله حتی تا سرحد درگیری نظامی پیش رفت. سایر کشورهای ساحلی نیز بی اعتنا به موضوع تعیین رژیم حقوقی این دریا ، به صورت یک جانبه و دو جانبه به بهره برداری از میادین نفت وگاز می پردازند و حتی کمپانی های نفتی کشورهای غربی ، ژاپن و چین در این منطقه حضور ورقابت فعال دارند. بنابراین مطالعه موضوع وضعیت حقوقی میادین مشترک در مناطق دریایی ایران و جهان رابطه تنگاتنگی با منافع ملی ایران داشته و می تواند در روشن کردن ابهامات آن نقش اساسی داشته باشد.

مخلوط­های دوتایی پالم اولئین کاملاً هیدروژنه و روغن سویا (FHPO:SBO) در نسبت­های 15:85، 25:75، 35:65، 45:55، 55:45، 65:35، 75:25، 85:15، 95:5 و 100:0، همراه با 6 درصد وزنی از آنزیم لیپاز تثبیت شده (لیپوزیم TLIM) در دمای ℃70 و سرعت چرخشی 170 دور در دقیقه به مدت 6 ساعت در دستگاه انکوباتور شیکردار به روش آنزیمی اینتراستریفیه شدند. خصوصیاتی نظیر ساختار اسید چرب، نقطه ذوب لغزشی (SMP)، محتوای چربی جامد (SFC)، اسید چرب آزاد (FFA)، نمودارهای همجامد و خصوصیات رئولوژیکی مخلوط­ها، قبل و بعد از اینتراستریفیکاسیون موررد ارزیابی قرار گرفتند. بعد از انجام واکنش به مدت 6 ساعت، کاهش SMP مخلوط­ها از (℃80/59-70/46) به (℃15/56-65/24) مشاهده شد. مخلوط­های اینتراستریفیه شده نسبت به مخلوط­های اولیه، کاهش SFC را در تمامی دماها نشان دادند. کاهش SFC در مخلوط­های 15:85، 25:75 و 35:65 قابل توجه بود. نمودار همجامد مخلوط­های اینتراستریفیه نسبت به مخلوط­های اولیه منحنی­های خطی­تری را از خود نشان دادند. با این وجود در هر دو سیستم مخلوط­های اولیه و اینتراستریفیه، رفتار منوتکتیک مشاهده شد. مدول الاستیک (G’) و مدول ویسکوز (G”) مخلوط­ها تحت تأثیر واکنش استری و نسبت FHPO قرار گرفتند. بطور کلی پارامترهای G’ و G” مخلوط­های اینتراستریفیه از مقدار کمتری نسبت به مخلوط­های اولیه برخوردار بودند. در این تحقیق مدل­های توسعه یافته­­ای به منظور جلوگیری از انجام آنالیزهای پر هزینه و زمانبر، با بکارگیری توابع رگرسیونی جهت پیش بینی SFC و SMP مخلوط­های دوتایی اینتراستریفیه شده آنزیمی FHPO و SBO، ارائه شدند. مدل­های پیش بینی کننده SFC، دارای R² بزرگتر از 98/0 و میانگین خطای مطلق (MAE) کمتر  از %05/1 بودند که قدرت بالای مدل را نشان می­دادند. ارزیابی صحت مدل SFC_f(T,SFA)، توانایی بالای مدل را در پیش بینی SFC مخلوط­های دوتایی و سه تایی اینتراستریفیه شده حاوی پالم اولئین و یا سویای کاملاً هیدروژنه تأیید کرد. علاوه بر مدل سازی، مشتق دوم توابع SFC_f(T) (برابر با نقطه عطف توابع) محاسبه شد. مقدار نقطه عطف منحنی­ها برابر با مقدار c (ضریب رگرسیون حاصل از مدل سیگموئیدی گمپرتز) است. این مقدار همواره کمتر از SMP مخلوط مربوطه است. برازش منحنی SMP به صورت تابعی از نقطه عطف توابع SFC_f(T) با استفاده از رگرسیون خطی و با R² برابر با 93/0 انجام شد. علاوه بر این پیش بینی مقدار SMP مخلوط­های اینتراستریفیه با استفاده از مدل گمپرتز به صورت تابعی از SFA نیز انجام شد. مدل SMP_f(SFA) دارای R² برابر با 99/0 و MAE برابر با ℃30/0 بود که نشان دهنده قدرت خوب مدل در پیش بینی مقادیر SMP مخلوط­های اینتراستریفیه است. نتایج ارزیابی صحت مدل SMP_f(SFA) نشان داد که این مدل می­تواند برای پیش بینی مقادیر SMP، مخلوط­های حاوی پالم اولئین به کار رود (94/0R²>). مدل­های ارائه شده می­تواند نیاز به دستگاه­های پیشرفته را مرتفع سازد و در فرمولاسیون محصولات جدید مفید واقع شود. کلید واژه­ها: مدل­سازی، اینتراستریفیکاسیون آنزیمی، محتوای چربی جامد (SFC)، نقطه ذوب لغزشی (SMP)، اسید چرب اشباع (SFA)، نقطه عطف   فهرست مطالب                                                                                                         چکیده…………………………………………………………………………………………………………………………………………….خ فصل اول           1-1.   مقدمه و کلیات…………………………………………………………………………………………………………………………1 1-1.   مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………2 1-2.     کلیات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………………….3 1-2-1.   کلیات تحقیقات تجربی……………………………………………………………………………………………………………………………3            1-2-1-1.   اینتراستریفیکاسیون……………………………………………………………………………………………………………………….5         1-2-1-2.   انواع اینتراستریفیکاسیون………………………………………………………………………………………………………………5            1-2-1-2-1.   اینتراستریفیکاسیون شیمیایی………………………………………………………………………………………………6                                                                                1-2-1-2-2.   اینتراستریفیکاسیون آنزیمی……………………………………………………………………………………..…………..6                1-2-1-2-2-1.   مکانیسم اینتراستریفیکاسیون آنزیمی…………………………………………………………………………6         1-2-1-3.   مزایای اینتراستریفیکاسیون آنزیمی به اینتراستریفیکاسیون شیمیایی………………………………………..8            1-2-1-4.    تأثیر اینتراستریفیکاسیون آنزیمی بر ویژگی روغن­ها و چربی­ها………………………………………………… 9               1-2-1-4-1.   ساختار شیمیایی……………………………………………………………………………………………………………………9 1-2-1-4-2.   مقاومت اکسیداتیوی……………………………………………………………………………………………………………10 1-2-1-4-3.   نقطه ذوب………………………………………………………………………………………………………………………… 11  1-2-1-4-4.   محتوای چربی جامد………………………………………………………………………………………………………… 12  1-2-1-4-5.   خصوصیات رئولوژیکی………………………………………………………………………………………………………..14 1-2-2.   کلیات تحقیقات آماری……………………………………………………………………………………………………………………15 1-2-2-1.   مدل­سازی……………………………………………………………………………………………………………………………..15 1-2-2-2.   انواع مدل­های رگرسیونی………………………………………………………………………………………………………16                    1-2-2-2-1.   رگرسیون خطی ساده…………………………………………………………………………………………………..17 1-2-2-2-2.   رگرسیون خطی چندگانه……..………………………………………………………………………………………18 1-2-2-2-3.    رگرسیون غیر خطی………………………………………………………………………………………………….. 18 1-2-2-2-4.    رگرسیون لجستیک…………………………………………………………………………………………………… 19  1-2-2-2-5.    رگرسیون سری زمانی………………………………………………………………………………………………… 20 1-2-2-3.   آزمون­های برازندگی مدل………………………………………………………………………………………………………20 1-2-2-3-1.   آماره F (F-value)…………………………………………………………………………………………………….20 1-2-2-3-2.   p-value……………………………………………………………………………………………………………………..21 1-2-2-3-3.   ضریب تعیین (R²)………………………………………………………………………………………………………21 1-2-2-3-4.   انحراف معیار برآورد (خطای استاندارد)……………………………………………………………………….21   1-2-2-3-5.   میانگین خطای مطلق (MAE) یا میانگین انحراف مطلق (MAD)……………………….22 1-2-2-3-6.   میانگین مجذورات خطا (MSE)…………………………………………………………………………………22 1-2-2-3-7.   ریشه میانگین مربعات خطا (RMSE)…………………………………………………………………………..22 1-2-2-3-8.   میانگین قدر مطلق خطای نسبی (MARE)…………………………………………………………………23 فصل دوم مروری بر منابع پیشین…………………………………………………………………………………………………………………….24   فصل سوم 3-1.  مواد و روش………………………………………………………………………………………………………………………………………………………33 3-1-1.   مواد………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….33 3-1-2.   روش­های مورد استفاده…………………………………………………………………………………………………………………………..34       3-1-2-1.   تهیه مخلوط روغن­ها……………………………………………………………………………………………………………………..34       3-1-2-2.   سازوری آنزیم.………………………………………………………………………………………………………………………………..34       3-1-2-3.   واکنش اینتراستریفیکاسیون آنزیمی……………………………………………………………………………………………..34    3-1-3.   روش­های آزمون……………………………………………………………………………………………………………………………………..35        3-1-3-1.   اندازه گیری درصد اسید چرب آزاد………………………………………………………………………………………………35           3-1-3-2.   عدد یدی……………………………………………………………………………………………………………………………………….35 3-1-3-3.   نقطه ذوب لغزشی………………………………………………………………………………………………………………………..35        3-1-3-4.   پروفیل اسید چرب.……………………………………………………………………………………………………………………….36 3-1-3-5.    اندازه گیری میزان چربی جامد……………………………………………………………………………………………………36           3-1-3-6.    بررسی خصوصیات رئولوژیکی………………………………………………………………………………………………………37           3-1-3-7.   ساخت نمودارهای منحنی­های همجامد……………………………………………………………………………………….37    3-1-4.   آنالیزهای آماری………………………………………………………………………………………………………………………………………38        3-1-4-1.   تحلیل همبستگی………………………………………………………………………………………………………………………….38        3-1-4-2.   مدل سازی…………………………………………………………………………………………………………………………………….38        3-1-4-2.   ارزیابی نتایج آماری………………………………………………………………………………………………………………………38   فصل چهارم نتایج و بحث……………………………………………………………………………………………………………………………………39 4-1.   بخش اول: بررسی اثر اینتراستریفیکاسیون آنزیمی بر ویژگی­های فیزیکوشیمیایی مخلوط­های چربی………..40 4-1-1.   درصد اسیدهای چرب آزاد……………………………………………………………………………………………………………………..40 4-1-2.   عدد یدی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………42 4-1-3.   پروفیل اسید چرب………………………………………………………………………………………………………………………………….42 4-1-4.   نقطه ذوب لغزشی……………………………………………………………………………………………………………………………..……44 4-1-5.   میزان چربی جامد…………………………………………………………………………………………………………………………………..45 4-1-6.   خصوصیات رئولوژیکی………………………………………………………………………………………………………………………….…48 4 -1-7.   منحنی­های نمودار همجامد…………………………………………………………………………………………………………………50 4-2.   بخش دوم: مطالعات مدل سازی…………………………………………………………………………………………………………………....54 4-2-1.   انتخاب متغیرها……………………………………………………………………………………………………………………………………...54 4-2-2.   مدل­سازی………………………………………………………………………………………………………………………………………………56 4-2-2-1.   مدل­سازی SFC به صورت تابعی از دما (SFC_f(T)) 56 4-2-2-1-1.   کاربرد تابع SFC_f(T)  در تعیین نقطه ذوب لغزشی.. 59 4-2-2-2.   مدل­سازی SFC به صورت تابعی از ساختار اسید چرب (SFC_f(T)) 61 4-2-2-3.   مدل سازی SFC به صورت تابعی از دما و SFA (SFC_f(T,SFA)) 65 4-2-2-3-1.   اعتبار سنجی مدل دو متغیره SFC_f(T,SFA) 68 4-2-2-4.   مدل سازی SMP به صورت تابعی از ساختار اسید چرب.. 71 4-2-2-4-1.   اعتبار سنجی مدل SMP_f(SFA) 75   فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………….78   فصل ششم منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………..82     فهرست جداول جدول 3-1. ویژگی­های لیپوزیم TLIM…………………………………………………………………………………………………………………..33 جدول 4-1. محتوای اسید چرب آزاد مخلوط­های FHPO:SBO، قبل و بعد از اینتراستریفیکاسیون..……………….41 جدول 4-2. پروفیل اسید چرب روغن­های اولیه و مخلوط­های FHPO و SBO…………………………………………………..43 جدول 4-3. نقطه ذوب لغزشی و محتوای چربی جامد مخلوط­های اولیه و اینتراستریفیه شده………………………………48 جدول 4-4. ضرایب همبستگی پیرسون بین SFC و ساختار اسیدهای چرب مخلوط­های دوتایی اینتراستریفیه……… آنزیمی FHPO و SBO…………………………………………………………………………………………………………………………………………..55 جدول 4-5: بررسی مدل­های سیگموئیدی در تعیین مناسب ترین مدل SFC_f(T) مخلوط­های اینتراستریفیه FHPO و SBO……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….57 جدول 4-6. ضرایب مدل گمپرتز SFC_f(T)، SFC_f(SFA)،  SFC_f(T,SFA)،  SMP_f(SFA) و ارزیابی نیکوئی  برازش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..58 جدول 4-7. نقطه ذوب لغزشی مخلوط­ها و نقطه عطف توابع SFC_f(T)…………………………………………………………………61 جدول 4-8. بررسی مدل­های رگرسیونی در تعیین مناسب ترین مدل SFC مخلوط­های اینتراستریفیه شده FHPO  و SBO به صورت تابعی از ساختار اسید چرب………………………………………………………………………………………..63 جدول 4-9. ضرایب مدل گمپرتز SFC_f(SFA) و ارزیابی نیکوئی برازش………………………………………………………………….64 جدول 4-10. ضرایب مدل گمپرتز SFC_f(T,SFA) و ارزیابی نیکوئی برازش…………………………………………………………….67 جدول 4-11. بررسی مدل­های رگرسیونی در تعیین مناسب ترین مدل SMP مخلوط­های اینتراستریفیه شده FHPO  و SBO به صورت تابعی از ساختار اسید چرب………………………………………………………………………………………..73 جدول 4-12. ضرایب مدل گمپرتز SMP_f(SFA) و ارزیابی نیکوئی برازش……………………………………………………………….74     فهرست اشکال شکل 1-1. مراحل هیدرولیز آنزیمی روغن­ها و چربی­ها………………………………………………………………………………………………7 شکل 1-2. مکانیسم اینتراستریفیکاسیون آنزیمی……………………………………………………………………………………………………….8 شکل 1-3. مقایسه منحنی­های SFC محصول اینتراستریفیه و شورتنینگ نانوائی نوع تجاری………………………………13 شکل 1-4. ارتباط خطی بین دو متغیر………………………………………………………………………………………………………………………17 شکل 4-1. نمودار SMP به صورت تابعی از محتوای FHPO………………………………………………………………………………..45 شکل 4-2. منحنی SFC مخلوط­ها، قبل و بعد از اینتراستریفیکاسیون آنزیمی………………………………………………………46 شکل 4-3. نمودارهای حاصل از آزمون روبش-فرکانس مخلوط­های اولیه و اینتراستریفیه……………………………………..50 شکل 4-4. منحنی­های همجامد مخلوط­ها، قبل و بعد از اینتراستریفیکاسیون آنزیمی…………..……………………………….53 شکل 4-5. تأثیر دما بر روی SFC مخلوط­های FHPO و SBO، اینتراستریفیه شده به روش آنزیمی……………….56 شکل 4-6. نمودار نقطه ذوب لغزشی به صورت تابعی از نقطه عطف توابع SFC_f(T)………………………………………………61 شکل 4-7. تأثیر محتوای اسید چرب اشباع بر روی SFC مخلوط­های FHPO و SBO…………………………………….63 شکل 4-8. همبستگی بین ضرایب مدل­هایSFC_f(T)  و محتوای SFA یا ضرایب مدل­های SFC_f(SFA) و دما….66 شکل 4-9. نمودار سه بعدی SFC آزمایشی (نمودار پراکنش) و پیش بینی شده مخلوط­های دوتایی FHPO و SBO   ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….67 شکل 4-10. اعتبارسنجی مدل SFC_f(T,SFA)، مخلوط­های اینتراستریفیه شده آنزیمی…………………………………………70 شکل 4-11. اعتبارسنجی مدل SFC_f(T,SFA)، مخلوط­های اینتراستریفیه شده شیمیایی………………………………………71 شکل 4-12. تأثیر SFA بر روی نقطه ذوب مخلوط­های دوتایی اینتراستریفیه شده آنزیمی FHPO:SBO………74 شکل 4-13. اعتبارسنجی مدل SMP_f(SFA) مخلوط­های حاوی پالم اولئین…………………………………………………………..76 شکل 4-14. اعتبارسنجی مدل SMP_f(SFA) مخلوط­های حاوی سویای کاملاً هیدروژنه………………………………………..77  

      1-1. مقدمه محتوای چربی جامد (SFC[1]) و نقطه ذوب، پارامترهای مناسبی در ارتباط با خصوصیات فیزیکی چربی­ها می­باشند (زینال، 1999). SFC به صورت درصد اجزاء جامد چربی­ها در دماهای مشخص تعریف می­شود و تعیین کننده رفتار ذوبی و پلاستیسیته آنها می­باشد. این خصوصیت تأثیر بسزایی بر کاربرد ویژه­ی محصول از جمله ظاهر عمومی، بسته بندی آسان، مالش پذیری، تراوش روغن و خصوصیات ارگانولپتیکی دارد (نورلیدا و همکاران، 2002). به طور کلی محتوای چربی جامد از دمایی که در آن نگهداشته می­شود، نوع چربی یا روغن (شامل اسید چرب، تری آسیل گلیسرول (TAG)) و ساختار کریستالی تأثیر می­پذیرد (تلس دوس سنتوس و همکاران، 2013). تغییرات SFC در نتیجه انجام واکنش­های فیزیکی (هیدروژناسیون[2] و جزء به جزء کردن[3]) و شیمیایی روغن­ها (اینتراستریفیکاسیون[4]) حاصل می­شود که منجر به تغییر نقطه ذوب چربی­ها می­گردد (کارابولوت و همکاران، 2004). اینتراستریفیکاسیون، مهمترین روش اصلاح خصوصیات فیزیکوشیمیایی[5] چربی­ها است که موجب تغییر ساختار تری آسیل گلیسرول، محتوای چربی جامد، نقطه ذوب و رفتار کریستالیزاسیون یا تبلور محصول می­گردد. نظارت بر روند واکنش جهت حصول محصولات مختلف چربی، اغلب بوسیله آنالیزهای TAG، اندازه گیری نقطه ذوب و SFC صورت می­گیرد ( ژانگ و همکاران، 2004؛ روسو و مارانگنی، 2008 و ریبیرو و همکاران، a2009). بر این اساس مقادیر SFC و نقطه ذوب، می­توانند با ارزش­ترین داده­ها در تعیین خصوصیات چربی­ها ­باشند. SFC توسط دستگاه رزونانس مغناطیسی هسته ای متناوب (pNMR[6]) اندازه گیری می­شود که به دلیل قابل دسترس نبودن چنین دستگاه­های پیشرفته­ای در همه آزمایشگاه­های آنالیز مواد غذایی محدودیت­هایی در اندازه گیری آن ایجاد شده است (فرمانی، 1393). همچنین اندازه گیری نقطه ذوب چربی­ها با روش­های آزمایشگاهی AOCS، همواره زمانبر است. بنابراین توصیف مدل­هایی که بتواند مقادیر SFC و نقطه ذوب را جهت تولید محصولات عملگر و مطلوب قبل از انجام هر گونه آزمایش و آنالیزهای دستگاهی پیش بینی کند، منطقی به نظر می­رسد. تحقیق حاضر با استفاده از داده­های بدست آمده از اینتراستریفیکاسیون آنزیمی مخلوط دوتایی پالم اولئین کاملاً هیدروژنه  (FHPO[7]) و روغن سویا (SBO[8]) علاوه بر بررسی خصوصیات فیزیکوشیمیایی محصولات اینتراستریفیه شده به مطالعه روابط ریاضی بین SFC و خصوصیات مستقلی چون ساختار اسید چرب و دماهایی که SFC در آن اندازه گیری می­شود، پرداخته است. همچنین در این پژوهش روابط بین نقطه ذوب لغزشی (SMP [9]) محصولات اینتراستریفیه شده و ساختار اسید چرب بررسی شده است. به طور کلی بهره گیری از چنین مدل­هایی، استفاده از مواد واکنش دهنده، زمان و هزینه انجام واکنش را کاهش داده و در توسعه فرمولاسیون جدید چربی­ها مفید واقع شوند. 1-2. کلیات تحقیق 1-2-1.  کلیات تحقیقات تجربی روغن­ها و چربی­های طبیعی، دارای الگوی توزیع اسید چرب خاصی در مولکول­های تری آسیل گلیسرول خود هستند. این الگوی توزیع اسید چرب موجب محدودیت دامنه کاربرد آنها شده است (نُرآینی، 1994). به منظور گسترش استفاده از آنها، فرآیندهای فیزیکی نظیر جزء به جزء کردن و فرآیندهای شیمیایی نظیر هیدروژناسیون و اینتراستریفیکاسیون و یا ترکیبی از آنها به کار گرفته می­شود (رِی و باتاکاریا، 1996).  طی فرآیند هیدروژناسیون، با اضافه شدن هیدروژن به پیوندهای دوگانه اسیدهای چرب غیر اشباع، نسبت­های مختلفی از اسیدهای چرب با درجه غیر اشباع پایین­تر و یا اسیدهای چرب اشباع شده و ایزومرهای هندسی[10] (ترانس) [11]به وجود می­آیند (فرمانی، 1384). نگرانی­های موجود در خصوص اثرات نامطلوب اسیدهای چرب ترانس باعث افزایش توجه محققان و صاحبان صنعت به شیوه­های جایگزین هیدروژناسیون نسبی نظیر 1- اصلاح تکنولوژی هیدروژناسیون 2- کاربرد اینتراستریفیکاسیون 3- کاربرد فراکسیون­هایی با مواد جامد بالا از روغن­های طبیعی 4- استفاده از روغن­های اصلاح نژاد شده[12]، گردیده است (خاتون و ردی، 2005). کاربردی­ترین و مؤثرترین روش جایگزین هیدروژناسیون، اینتر استریفیکاسیون یا استری کردن داخلی تری آسیل گلیسرول­ها می­باشد (فرمانی، 1384). در هیدروژناسیون کامل با افزایش درجه هیدروژناسیون، با وجود کاهش محتوای اسیدهای چرب ترانس، کاهش مالش پذیری محصول و یا کاهش ذوب پذیری چربی در دهان دیده می­شود. علاوه بر این، خطرات ناشی از افزایش میزان اسیدهای چرب اشباع به دلیل افزایش میزان کلسترول تام، هم وجود دارد (خاتون و ردی، 2005). همچنین در هیدروژناسیون نسبی، علیرغم حصول خصوصیات مالش پذیری مطلوب در محصول، محتوای اسیدهای چرب ترانس افزایش می­یابد. جزء به جزء کردن، فرآیندی جهت تفکیک جزء جامد روغن از جزء مایع می­باشد. این روش کمتر به صورت یک فرآیند مستقل به کار می­رود و بیشتر به صورت قسمتی از فرآیندهای پیچیده عمل می­کند. با وجود کاربرد بالای جزء به جزء کردن، این روش، برخلاف اینتراستریفیکاسیون، نمی­تواند خصوصیات فیزیکی روغن یا چربی را تغییر دهد (ابراهیمی و فرمانی، 1391). روغن­های اصلاح نژاد شده به طور کلی شامل سه گروه 1- روغن با محتوای بالای اسید اولئیک 2- روغن با محتوای متوسط اسید لینولئیک 3- روغن با محتوای کم لینولنیک اسید می­باشند. این روش اصلاحی به دلیل گران بودن و همچنین تولید روغن­هایی با محتوای بالای اسید اولئیک که در دمای اتاق مایع اند، کاربرد کمتری نسبت به سایر روش­ها دارد (هایومن، 1994). در سال­های اخیر، كشورهای پیشرفته صنعتی، با توجه به آثار نامطلوب اسیدهای چرب ترانس حاصل از هیدروژناسیون نسبی که باعث بروز بیماریهای قلبی عروقی، اختلال در رشد و تکامل جنین، افزایش کلسترول  [13]LDL،کاهش کلسترول HDL[14]و کاهش تشکیل پروستاگلاندین­ها[15] می­شوند، اقدام به تولید چربی­های تجاری بدون ترانس که عمدتاً از طریق فرایند استری كردن انجام می­شود، کرده­اند (اروموغان و همکاران، 2008). با استفاده از اینتراستریفیكاسیون علاوه بر تولید فرآورده­های بدون اسیدهای چرب ترانس، امکان استفاده از منابع روغنی كه بنا به دلایلی، محدودیت در استفاده از آنها در صنایع غذایی وجود داشته (اغلب به دلیل نداشتن خواص كاری مناسب یا بالا بودن درصد اسیدهای چرب اشباع) نظیر استئارین[16] پالم، استئارین هسته پالم[17] و پیه گاو[18]، فراهم می­شود (فرمانی، 1384). اینتراستریفیکاسیون خصوصیات فیزیکوشیمیایی مطلوب نظیر پروفیل ذوبی مناسب، بهبود خصوصیات کریستالی و محتوای چربی جامد و تركیب خواص مطلوب تمامی روغن­های به كار رفته در یک مخلوط را موجب می­شود (لی و همکاران، 2010). 1-2-1-1. اینتراستریفیکاسیون اینتراستریفیکاسیون به فرآیندی گفته می­شود که در طی آن موقعیت اسید­های چرب در ساختمان تری آسیل گلیسرول، در حضور کاتالیست­های شیمیایی نظیر متوکسید سدیم[19] و یا بیوکاتالیست­ها نظیر لیپازها[20] تغییر یافته که در نتیجه­ی آن، خصوصیات فیزیکوشیمیایی روغن­ها تغییر می­کند (آسیف، 2011). به طور کلی اینتراستریفیکاسیون برای توصیف واکنش بین یک استر (استر اسید چرب مانند تری آسیل گلیسرول) با یک اسید چرب (اسیدولیز)[21]، یا یک الکل (الکولیز)[22] و یا با یک استر اسید چرب دیگر (تبادل استر-استر یا ترانس استریفیکاسیون[23]) به کار می­رود. اینتراستریفیکاسیون در واقع یک راه مؤثر برای تغییر و کنترل خصوصیات ذوبی و کریستالی روغن­ها و چربی­ها بدون تغییر دادن درجه غیراشباعیت یا حالت ایزومری اسیدهای چرب می­باشد (فرمانی، 1384). [1] Solid fat content [2] Hydrogenation [3] Fractionation [4] Interesterification [5] Physicochemical [6] Pulsed Nuclear Magnetic Resonance [7] Fully Hydrogenated Palm Olein [8] Soybean Oil [9] Slip melting point [10] Geometric Isomerism

فصل اول کلیات تحقیق……………….. 1 1-1 مقدمه………………. . 2 1-2 اهداف تحقیق……………….. . 3 1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق………………. .. 3 1-4 فرضیات تحقیق………………… 4 1-5 پیشینه تحقیق……………….. . 4 1-6 کاربران و کاربردهای تحقیق………………. .. 5 1-7 ساختار کلی پایان نامه………………. . 5 1-8 جمع ­بندی………………. .. 6 فصل دوم مروری بر کارهای انجام شده………………. . 7 2-1 مقدمه……………….. 8 2-2 سیستم مدیریت دانش……………….. … 8 2-2-1 مفهوم دانش………………. …. 8 2-2-2 مفهوم مدیریت دانش……………….. … 9 2-2-3 استراتژیهای مدیریت دانش……………….. … 10 2-2-4 لزوم مدیریت دانش……………….. … 13 2-2-5 ساختار سازمانی برای مدیریت دانش…………….. 2-2-6 سیستم مدیریت دانش چیست؟……………….. 14 2-3 هوش تجاری………………. .. 23 2-3-1 مفهوم هوش تجاری………………. .. 24 2-3-2 هدف هوش تجاری……………….. . 26 2-3-3 اجزای سیستم­های هوش تجاری……………….. . 27 2-3-4 فواید هوش تجاری………………. .. 31 2-3-5 فازهای پیاده­سازی هوش تجاری……………….. . 31 2-3-6 فاکتورهای اصلی موفقیت پروژه­های هوش تجاری…….. 34 2-3-7 چالش­های هوش تجاری……………….. . 35 2-3-8 کاربرد هوش تجاری در سیستم مدیریت دانش………….. 35 2-4 متن کاوی و داده­کاوی………………. 38 2-4-1 خوشه‌بندی……………….. 42 2-4-2 دسته‌بندی………………… 43 2-4-3 کاربرد متن­کاوی در طراحی سیستم مدیریت دانش……… 44 2-5 جمع­ بندی………………… 45 فصل سوم روش شناسی تحقیق…………………. 46 3-1 مقدمه………………. . 47 3-2 متدولوژی CRISP……………….. 3-1-1 شناخت کسب‌وکار و جمع ­آوری داده………………. 48 3-1-2 آماده ­سازی داده ­ها ………………. 50 3-1-3 مدل­سازی……………….. . 50 3-1-4 مرحله چهارم، ارزیابی………………. .. 51 3-1-5 توسعه………………. . 51 3-2 متدولوژی حلزونی…………… 52 3-3 جمع­ بندی………………… 55 فصل چهارم اجرای تحقیق…………………. 56 4-1 مقدمه……………….. 57 4-2 نرم­افزار و محیط پیاده­ سازی……………… 57 4-3 پیاده‌سازی چارچوب اجرای پروژه ………………. 58 4-3-1 پیاده­ سازی مرحله اول، شناخت کسب‌وکار و جمع ­آوری داده……. 58 4-3-2 پیاده­ سازی مرحله دوم، آماده ­سازی داده­ ها ………………. 58 4-3-3 پیاده­سازی مرحله سوم، مدل­سازی………………… 59 4-3-4 پیاده­سازی مرحله چهارم، ارزیابی………………… 61 4-3-5 مرحله پنجم، توسعه……………….. 61 4-4 جمع­ بندی………………… 63 فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهاد برای تحقیقات آتی……… 64 5-1 مقدمه……………….. 65 5-2 خلاصه تحقیق………………. 65 5-3 نتایج کاربردی تحقیق………………… 66 5-4 نوآوری‌های تحقیق………………… 57 5-5 محدودیت­های تحقیق………………… 67 5-6 پیشنهاد برای تحقیقات آتی………………… 67 فهرست مراجع………………… 68 چکیده: امروزه یکی از سرمایه های بنیادی و اساسی هر سازمانی نیروی انسانی موجود در آن سازمان می­باشد که نقش عمده­ای را در ایجاد ارزش برای سازمان به عهده دارند. بنا به دلایل متعددی هر سازمانی در طول حیات خود تعداد زیادی از نیروی انسانی خود را از دست می­دهد که در نتیجه نیروی انسانی جدیدی به جای این افراد وارد سازمان می­شوند. آنچه که در این بین باید مورد توجه قرار گیرد اینست که نیروی انسانی قبلی دانش گرانبهایی را در طول سال­ها فعالیت در سازمان بدست آورده است که با خود از سازمان خارج می کند. در این پروژه با رویکرد هوش تجاری نرم افزاری کاربردی برای مدیریت دانش کارکنان ارایه شده است. با استفاده از الگوریتم متن­کاوی ابتکاری ارائه شده در این نرم­افزار می­توان هر لحظه دانش نیروی انسانی شاغل در سازمان را ذخیره کرده و دانش مفیدی را از آن استنباط کرد. با استفاده از نمودار نگاشت موجود در این نرم­افزار نیز در هر لحظه می­توان یک وضعیت از نحوه ارائه خدمت کارمندان را به مشتریان مشاهده نمود. فصل اول: کلیات تحقیق 1-1- مقدمه اهمیت مقوله دانش در دهه­های اخیر رشد روزافزونی داشته است که این امر ناشی از تمرکز بر دانش به عنوان یکی از منابع استراتژیک سازمان می­باشد. امروزه سازمان­ها یکی از راه­های تمایز خود از سازمان­های دیگر را در افزایش میزان دانش بنیانی سازمانی خود جستجو می­کنند تا بتوانند از طریق آن به سطوح بالاتری از کارایی و نوآوری دست یابند. توانایی سازمان­ها در یکپارچه سازی و هماهنگ نمودن دانش به عنوان یکی از راه­های دستیابی و حفظ مزیت­های رقابتی تلقی می­گردد. در این پروژه با بهره گیری از تکنیک­های هوش تجاری از قبیل متن کاوی دانش سازمانی در مرحله اول ذخیره شده و سپس با استفاده از الگوریتم ژنتیک دانش جدیدی را به پایگاه داده افزوده ایم. در نهایت کل پروژه را در قالب یک نرم افزار کامپیوتری که قابل نصب بر روی تمام سیستم­های کامپیوتری است، ارائه می­دهیم. 2-1- اهداف تحقیق حفظ و نگهداری کارمندان با تجربه در هر سازمانی یکی از چالش­های اساسی در واحد نیروی انسانی به شمار می­رود که با توجه به سابقه آنها و میزان کارایی­شان با مشکلاتی همراه است. آنچه که در این میان بیشتر نمود پیدا می­کند دانش و تجربه­ای است که هر کارمند هنگام خروج از سازمان با خود از سازمان خارج می­کند. این تحقیق در راستای ایجاد سیستمی برای ثبت و بهره­گیری از این دانش در تمام قسمتهای یک سازمان خدماتی یا تولیدی قدم بر می­دارد. ایجاد دانش جدید از دانش موجود یک ایده محوری می­باشد که این تحقیق در پی رسیدن به آن است. 3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق ضرورت این تحقیق با پیشرفت سریع رقابت بین سازمان­ها مرتبط است. دانش در سازمان­های امروزی به عنوان یکی از عوامل کلیدی موفقیت[1] سازمان­ها تلقی می­گردد. به همین جهت مدیریت دانش در سازمان­ها از اهمیتی ویژه برخوردار گردیده است. سازمان­ها در دنیای رقابتی امروز تلاش می­کنند از بهترین متخصصان و کارمندان برای انجام پروژه­های خود بهره جویند. ارزش افرینی برای هر سازمان توسط متخصصان آن شرکت یا سازمان انجام می­گیرد. که در این میان نیاز به روش یا سیستمی هست که بتواند تجربیات ارزشمند آنها را در حین کار یا در زمان رویارویی با مشتری ثبت کرده و در کل سازمان برای دیگر کارمندان نیز به اشتراک بگذارد. توانایی پاسخ سریع و موثر به تغییرات نیازهای مشتریان، نیازمند اتخاذ تصمیمات سریع مدیریتی است که بدون بررسی و تحلیل دقیق داده­ها و اطلاعات رخ نخواهد داد، از طرفی بررسی همه­ی داده­ها وقت­گیر است و با پاسخ سریع به نیازها مغایرت دارد؛ پس باید از هوش تجاری برای اتخاذ سریع تصمیمات مدیریتی با تحلیل داده­های مفید استفاده نمود. 4-1- فرضیات تحقیق – برای ارائه یک نرم­افزار مدیریت دانش در سازمان نیاز به یک ابزار برنامه نویسی قدرتمند می­باشد که ما در اینجا از جاوا [2](نسخه 1.8) استفاده کرده ایم. – با ورود هر دانش جدید به سیتم، کل دانش به روز رسانی می­شود. – با الگوریتمی مثل الگوریتم ژنتیک [3]می­توان دانش جدید را از دانش و اطلاعات موجود استخراج نمود. 5-1- پیشینه تحقیق در زمینه­ ارائه سیستم مدیریت دانش با استفاده از هوش تجاری تحقیقات کمی انجام گرفته شده است. در زمینه تولید نرم­افزاری برای انجام مدیریت دانش کارمندان فعالیتی انجام نگرفته شده است. در زمان شروع به کار این پایان نامه در زمینه ارائه روش و الگوریتمی که بتواند در میان متون فارسی به متن­کاوی بپردازد فعالیتی انجام نگرفته شده است. در زمینه متن کاوی با الگوریتم ژنتیک چند فعالیت­ نظری انجام گرفته شده است که در بخش مرور ادبیات آورده شده است. 6-1- کاربران و کاربردهای تحقیق تمامی شرکت­های خدماتی که از واحد پشتیبانی برخوردار هستند می­توانند از این نرم افزار برای ثبت فعالیت­های روزانه خود بهره جویند. بخش نگاشت موجود در این نرم افزار برای ارائه یک دید کلی از نحوه کار کارمند بخش پشتیبانی برای مدیریت فراهم می­آورد. ارائه الگوریتمهای ابتکاری متن کاوی موجود در این تحقیق می­تواند شروعی برای تولید یک نرم­افزار جامع متن کاوی برای متون فارسی باشد.

دکتر فخر الدین اصغری آقمشهدی

استاد مشاور:

دکتر عبدالحمید  مرتضوی

زمستان 1392

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود (در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است) تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه : فهرست مطالب عنوان                                                                                                  صفحه چکیده …………………………………………………………………………………………………………………… 1                                        فصل اول – کلیات الف-بیان مسأله و سوال پژوهش ………………………………………………………………………………….. 3 ب- مرور ادبیات و سوابق مربوطه…………………………………………………………………………………. 6 ج-فرضیه‏های پژوهش………………………………………………………………………………………………… 7 د-روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………. 7 ه-تقسیم مطالب………………………………………………………………………………………………………… 8              فصل دوم – تعاریف ولزوم حمایت از مالکیت فکری و آثار آن مبحث اول –تعاریف …………………………………………………………………………………………………. 10 گفتار اول – تعریف مالکیت فکری و شاخه های آن…………………………………………………………… 10 بند اول-تعریف…………………………………………………………………………………………………………. 10 بند دوم- شاخه های مالکیت فکری ………………………………………………………………………………. 11 الف- مالکیت ادبی و هنری………………………………………………………………………………………….. 12 ب- مالکیت صنعتی…………………………………………………………………………………………………… 13 گفتار دوم- حق اختراع و انواع آن…………………………………………………………………………………. 14 بند اول – حق اختراع…………………………………………………………………………………………………. 14 بند دوم- اختراع و ورقه ی اختراع…………………………………………………………………………………. 14 بند سوم – انواع اختراع……………………………………………………………………………………………….. 17 گفتار سوم – شرایط ثبت اختراع ………………………………………………………………………………….. 18 بند اول – واگذاری حق اختراع در قراردادهای انتقال تکنولوژی…………………………………………….. 20 بند دوم – تاثیر حمایت از حقوق مالکیت معنوی بر مجراهای بهبود تکنولوژی………………………….. 20 مبحث دوم- لزوم حمایت از مالکیت فکری…………………………………………………………………….. 22 مبحث سوم آثار حمایت از مالکیت فکری……………………………………………………………………….. 24                        فصل سوم :   مجوز های بهره برداری(لیسانس) مبحث اول – تعریف………………………………………………………………………………………………….. 26 مبحث دوم- انواع مجوزهای بهره برداری………………………………………………………………………… 27 گفتار اول –  مجوز ارادی بهره برداری (لیسانس ارادی)……………………………………………………… 27 گفتار دوم-  مجوز اجباری بهره برداری…………………………………………………………………………… 28 بند اول – صدور مجوز اجباری به درخواست دولت………………………………………………………….. 30 بند دوم-  صدور مجوز اجباری غیر دولتی در اختراعات وابسته……………………………………………. 31 مبحث سوم – مجوزهای اجباری حق اختراع در حقوق ایران………………………………………………… 33 گفتار اول – مبانی نظری صدور مجوز اجباری …………………………………………………………………. 36 بند اول- قاعده منع سوء استفاده از حق…………………………………………………………………………… 36 بند دوم – ترجیح منافع عمومی……………………………………………………………………………………… 38 مبحث چهارم- صدور مجوز اجباری در کنوانسیون های بین المللی ………………………………………. 39 گفتار اول – کنوانسیون های بین المللی ………………………………………………………………………….. 40 بند اول – مجوز اجباری در کنوانسیون پاریس …………………………………………………………………. 40 بند دوم – مجوز اجباری در موافقت نامه ی تریپس …………………………………………………………… 42 بند سوم – مجوز اجباری در کنوانسیون برن …………………………………………………………………….. 43 گفتار دوم – معاهدات بین المللی در زمینه ی حقوق مالکیت معنوی  ……………………………………. 43 بند اول – معاهدات حمایتی ………………………………………………………………………………………… 44 بند دوم – معاهدات جهانی …………………………………………………………………………………………. 44 بند سوم – معاهدات طبقه بندی کننده …………………………………………………………………………….. 44 مبحث پنجم – مجوزهای اجباری حق اختراع در حقوق تطبیقی…………………………………………….. 46 بند اول – حقوق انگلستان ………………………………………………………………………………………….. 46 بند دوم – حقوق فرانسه …………………………………………………………………………………………….. 47 فصل چهارم: رسیدگی به درخواست صدور مجوز اجباری ، آثار حقوقی و موارد لغو مجوز اجباری مبحث اول – رسیدگی به درخواست صدور مجوز اجباری…………………………………………………… 50 مبحث دوم- آثار حقوقی صدور مجوز اجباری………………………………………………………………….. 52 مبحث سوم- موارد لغو صدور مجوز اجباری……………………………………………………………………. 52                                              فصل پنجم :نتیجه گیری و پیشنهادها الف- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………. 56 ب- پیشنهادها………………………………………………………………………………………………………….. 58 منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………………. 59 چکیده : مجوز اجباری بهره برداری ، ابزاری است كه توازن لازم را میان حقوق خصوصی افراد و حقوق عمومی جامعه برقرار می كند . از یك طرف ، تلاش های صاحبان حق مالكیت فكری را بی ثمر نمی گذارد و از طرف دیگر ، منافع جامعه را در بهره مندی از  محصولات فكری نادیده نمی گیرد. این پژوهش به موجبات صدور مجوز اجباری بهره برداری در مالکیت صنعتی می پردازد ، که این موجبات عبارت از : 1- قاعده ی منع سوء استفاده از حق 2- اقتضای منافع عمومی می باشند . و طبق ماده 17 قانون ثبت اختراعات و علائم تجاری مقام صالح برای صدور مجوز اجباری کمیسیونی مرکب از رئیس سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، یکی از قضات دیوان عالی کشور با معرفی رئیس قوه قضائیه ، دادستان کل کشور ، نماینده رئیس جمهور و وزیر یا بالاترین مقام دستگاه ذی ربط می باشند که با بررسی های بعمل آمده دریافتیم که کشورهای مختلف با توجه به توسعه یافتگی ، نظرات گوناگونی ارائه دادند و همچنین به این نتیجه رسیدیم که در تعارض بین منافع عمومی و حق اختراع ثبت شده نسبت به منتفع ، منافع عمومی غلبه دارد . در واقع در این مجال فرضیات مطرح شده به اثبات رسیده است .   کلمات کلیدی : مجوز بهره برداری ، بهره برداری  اجباری ، مالکیت صنعتی ، حق اختراع .   فصل اول کلیات   الف –  بیان مسأله و سوال های تحقیق حمایت از حقوق مالكیت فكری ، امری است كه در دنیای كنونی اهمیت فوق العاده یافته و از اركان ضروری برای توسعه و تعالی هر جامعه است ؛ لكن حمایتی كه به آثار فكری اعطا می گردد و صاحبان آنها را دارای حقوق انحصاری بهره برداری و غیره می سازد، در راستای این امر است كه با ایجاد انگیزه و رغبت برای صاحبان اندیشه ، جامعه از دستاوردهای فكری و ذهنی آنان بهره مند شود و مسیر رشد و بالندگی اش هموار می گردد. اما اگر دارنده حق از حقوق خودش سوءاستفاده كند و محصول مورد حمایت جامعه را در اختیار اعضای آن قرار ندهد و یا عرضة او كافی نباشد ، هدف و منظوری كه از اعطای حمایت مقصود بود، یعنی بهره مندی جامعه و تعالی آن عقیم می ماند.  از طرف دیگر ، چنانچه دارنده حق مرتكب سوءاستفاده نشود و محصول را به مقدار كافی به متقاضیان عرضه كند ، ولی منفعت جمعی ایجاب كند كه محصول مورد حمایت ، بدون اجازة دارنده حق و در ازای عوض عادلانه به میزان مورد نیاز در اختیار افراد جامعه قرار گیرد ، باید چنین كرد و این اقدام ، راهكاری ضروری است كه اهداف مورد نظر در اعطای حمایت به آثار فكری و نیز منافع جمعی را تأمین می كند . این راهكار به مجوز اجباری بهره برداری موسوم است. در واقع ، مجوز اجباری بهره برداری ، ابزاری است كه توازن لازم را میان حقوق خصوصی افراد و حقوق عمومی جامعه برقرار می كند . از یك طرف ، تلاش های صاحبان حق مالكیت فكری را بی ثمر نمی گذارد و از طرف دیگر ، منافع جامعه را در بهره مندی از  محصولات فكری نادیده نمی گیرد . منتها مسأله ای كه فوق العاده حائز اهمیت است تعیین جهات، شرایط و اوصاف مجوزهای مذكور است ، به ویژه منفعت عمومی كه مفهومی انعطاف پذیر و موسع است و معنای آن به اعتبار زمان و مكان متفاوت است . دفاع ملی ، اقتصاد ملی ، بهداشت عمومی و … از جمله جهات و موجباتی هستند كه در راستای تأمین منافع عمومی مورد لحاظ قرار می گیرند.   از این رو در قوانین بسیاری از كشورهای جهان و نیز اسناد بین المللی ، از جمله كنوانسیون مالكیت صنعتی پاریس [1]، كنوانسیون برن [2]، معاهده رم[3]  ، كنوانسیون مربوط به ، موافقت نامه تریپس[4] ، کنوانسیون مربوط به حمایت از گونه های جدید گیاهی[5](UPOV) ، كنوانسیون جهانی حمایت از مؤلف[6] ، كنوانسیون آوانگاشتها[7]  و معاهده حق مؤلف وایپو [8] ، صد ور مجوزهای اجباری بهره برداری در موضوعات مختلف پیش بینی و مقرر شده است ،[9] لكن در مقررات و قوانین ایران ، اثری از مقررات مربوط به اینگونه مجوزهای بهره برداری دیده نمی شود و این امری است كه علی رغم عضویت ایران در كنوانسیون پاریس مورد غفلت قانون گذاران كشورمان قرار گرفته است. البته أخیراً موادی از پیش نویس قانون مربوط به مالكیت صنعتی و پیش نویس لایحه حمایت از مالكیت ادبی به این موضوع اختصاص یافته است.  مجوز اجباری بهره برداری ، مجوزی است كه براساس آن ، دولت یا اشخاص دیگر در »استفاده از موضوع یك حق مالكیت فكری ، بدون اجازه دارنده حق و در ازای پرداخت اجرت منصفانه مجازمی شوند و از سوی یك ، مرجع صالح دولتی در جهت اهداف سیاست عمومی و با احراز شرایط مقرر صادر می گردد طبق این تعریف ، باید مرجع و مقام صلاحیتداری در هر كشور مشخص شود تا به هنگام اقتضای منافع و مصالح عمومی كشور و یا در مورد وقوع سوءاستفاده توسط دارنده حق فكری ، به درخواست متقاضی جواز اجباری بهره برداری رسیدگی كند و با احراز شرایط لازم و جهات اعطا ، به صدور مجوز اقدام كند به طور كلی در نظام های حقوقی مختلف دو نظریه در این باره مطرح شده است : تئوری حقوق طبیعی یا فطری ، و تئوری حقوق اعطایی.[10] بر طبق تئوری حقوق طبیعی، حقوق مالكیت فكری باید بر اساس حقوق طبیعی توجیه شود. به عبارت دیگر ، انسان از آن جهت كه انسان است و پدیدآورنده آثار موضوع گفتگو است باید صاحب اختیار تلقی گردیده ، دیگران نباید مجاز به تعرض و تجاوز به حقوق او شوند.  تنها او باید حق بهره برداری از اثر را داشته باشد و هیچ كس نباید بدون رضایش از آن بهره برداری كند.  صاحب حق بودن پدیدآورنده اثر از لوازم انسان بودن ایشان است. به اعتقاد طرفداران این نظریه ، حقوق مالكیت فكری ، همانند كلیه مصادیق حقوق طبیعی از دیرباز وجود داشته ، ولی بشر به تدریج به آن واقف گردیده و لزوم رعایت آن را در روابط فی ما بین  خویش احساس كرده است ، ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز می تواند بیان كننده این نظر باشد ، آنجا كه مقررمی دارد : ” این حق طبیعی هر پدیدآورنده ای است كه از طرف دولت راجع به حقوق معنوی و مادی خود نسبت به اثر خویش مورد حمایت قرار گیرد”  اما پاره ای دیگر از حقوق دانان بر این باورند كه مبنای شناسایی حقوق مالكیت فكری ، حقوق طبیعی و فطری نیست ، بلكه مشروعیت حقوق مزبور را باید در اراده دولت ها و قانون گذاران جستجو كرد . به عبارت دیگر ، پدیده ها و آثار موضوع حقوق مورد بحث ، جزء میراث مشترك بوده ، متعلق به جامعه است و مالك خاصی ندارد. النهایه دولت به نمایندگی از طرف جامعه و با لحاظ مصالح عمومی و به منظور ایجاد انگیزه برای مبتكران و پدیدآورندگان ، حقوق و امتیازهای خاصی را به آنها اعطا می كند. اینان استدلال می كنند كه رویه معمول دولت ها هم مؤید این ادعا است ، زیرا بسیاری از قوانین ، امتیازات محدود و مشخصی را به پدیدآورندگان آثار فكری و صاحبان اندیشه اعطا كرده اند ، صرف نظر از اختلاف نظرهای شدیدی كه در خصوص پذیرش هر یك از تئوری های مطرح شده وجود دارد و صرف نظر از اینكه این حقوق طبیعی هستند یا از طرف دولت اعطا گردیده اند ، گاهی لازم است كه حقوق مذكور در راستای حفظ منافع عمومی جامعه تعدیل و یا محدود گردند . برای تحقق این امر، توسل به مجوز اجباری بهره برداری می تواند راه گشا و مؤثر باشد . امروزه نقش و سهم عمده دانش و فكر را در توسعه پایدار و اقتصاد  دانش‌محور نمی‌توان انكار كرد .ابزار حقوقی كه برای حمایت از تراوشات فكری بشر در حوزه‌های صنعت به معنای عامه كلمه و علم وادب و هنر نقش تعیین‌كننده و مهم دارد ، حقوق مالكیت معنوی است . به طور كلی حقوق مالكیت معنوی معمولاً در دو بخش (حقوق مالكیت صنعتی) و (حقوق مالكیت ادبی و هنری) قرار می‌گیرند. یكی از مصادیق مهم حقوق مالكیت صنعتی اختراع است یکی از موارد جنجالی در زمینه حق اختراعات صدور مجوز اجباری می باشد[11] .این مجوز استثنایی برحقوق انحصاری صاحب ورقه اختراع تلقی می گردد. مجوز اجباری درصورتی اتفاق می افتد که دولت واگذاری حق اختراع دارنده به دیگران را لازم بداند اگرچه این مجوز در کشورهایی مثل ژاپن و انگلستان رایج است اما در آمریکا بندرت کاربرد دارد در سایر کشورها غیر از آمریکا مجوز اجباری عموما وقتی تجویز می شود که1) از اختراع استفاده ای به عمل نیاید2) اختراع وابسته ، به موجب اختراع ثانوی منع شده باشد.3) اختراع مربوط به موادغذایی و یا پزشکی باشد . اما در آمریکا استفاده از آن محدود به مقررات قانونی نادری است و بیشتر به عنوان وسیله جبران خسارت برای نقض غیرعادلانه حق اختراع مورداستفاده قرار می گیرد  . وقایع اخیردر آمریکا لزوم بازبینی جدید درمجوز اجباری را مطرح می کند تصمیم دادگاه استیناف فدرال آمریکا در سال 1988 و در پروندهState Street Bank & Trust CO.V. Signature Iinancial Group  هیاهوی زیادی درروش های تجاری و اعطای حق اختراع به نرم افزارهای کامپیوتری ایجاد کرده که همگی منجر به نزاع بر سر ادعاهای متناقض راجع به حق اختراع شده است.  همچنین قوانین بین المللی حق اختراع بطور گسترده ای هماهنگ شده اند و اکثر کشورها مقرراتی در زمینه ی اجباری در سیستم قانونگذاری خود وضع کرده اند در نهایت تصمیم دادگاه استیناف ایالت نهم آمریکا در سال1977در پرونده Image Technical Services V.Eastman Kodak CO منجر شده که اکثر نویسندگان تمایل بیشتری به پذیرش مفهوم حقوقی مجوز اجباری داشته باشند. در ایران نیز در ماده 17قانون ثبت اختراعات ، طرح های صنعتی وعلائم تجاری تحت شرایطی به دولت و شخص مجاز از طرف او اجازه بهره برداری اختراع ثبت شده اعطا شده است. 1-آیا کشورهای مختلف در مورد صدور مجوز اجباری دیدگاه مشترکی دارند؟ 2-در تعارض بین منافع عمومی و حق اختراع ثبت شده نسبت به منتفع كدامیك بر دیگری غلبه دارد؟   ب ـ مرور ادبیات و پیشینه ی پژوهش 1- عبدلی ( 1386 ، 103) ، در مقاله ای به بررسی بهره‌وری نظام ملی نوآوری ایران می‌پردازد . وی اذعان می‌دارد هر كشوری به تناسب ضرورت‌ها، ساختارهای نهادی ، فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و آموزشی؛ سیستم «ظرفیت ملی نوآوری» متفاوت با بهره‌وری مختلفی را دارد . وی نقش هر یک از اجزای (مؤلفه های) نظام ملی را در ابداعات و اختراعات بررسی كرده و راهكارهای لازم را برای ارتقای بهره‌وری ارائه می‌دهد. هم چنین بیان می‌دارد برخی عوامل و اجزای نظام ملی نوآوری ، نقش تعیین كننده و برخی عوامل تأثیر ضعیف بر ابداعات و اختراعات ملی دارند . همچنین خاطرنشان می‌سازد اگر اقتصاد ایران بخواهد به یك جهش اقتصادی دست یابد ، باید برای تقویت متناسب اجزای نظام ملی نوآوری و پیوند میان آن‌ها سرمایه گذاری اساسی انجام دهد. 2- نایب زاده (1386 ، 93) در مطالعه خود به توصیف و تبیین اهم جنبه‌های حقوق مالکیت‌های معنوی در رابطه با انتقال تكنولوژی پرداخته است . نایب زاده در مقاله خود به این نتیجه می‌رسد که امروزه حمایت از حقوق مالكیت معنوی برای نوآوران و مبدعان تكنولوژی برتر دنیا امری حیاتی و برای وارد كنندگان این تكنولوژی مسئله‌ای غیر قابل انكار است و در جهت تسهیل تجارت جهانی و توسعه بین‌المللی نه تنها گام مثبتی در جهت منافع انتقال دهندگان و انتقال گیرندگان تكنولوژی است بلكه می‌توان با دیدی عمیق‌تر و آینده‌نگری بیشتر آن را حركتی جهانی در مسیر رفاه نوع بشر محسوب كرد . مباحث انتقال تكنولوژی و مالكیت معنوی در جهت كمك به كشورهای در حال توسعه برای مشاركت در فعالیت‌های بین‌المللی انتقال تكنولوژی و مالكیت معنوی مطرح شده و در شناسایی گزینه های سیاسی مناسب جهت هم گامی موفقیت آمیز این كشورها با اقتصاد جهانی كمك مؤثری است .