5-فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………….. 7

6-روش تحقیق………………………………………………………………………………………………. 7

7- ساختار تحقیق……………………………………………………………………………………………. 8

فصل اول:کلّیات ومفاهیم…………………………………………………………………………………… 9

مبحث اول :اهلیت…………………………………………………………………………………………… 10

مبحث دوم:حجر…………………………………………………………………………………………….. 12

گفتار اول: تعریف حجر……………………………………………………………………………………. 12

گفتار دوم :انواع محجورین………………………………………………………………………………… 12

بند اول: صغیر………………………………………………………………………………………………… 13

بند دوم :مجنون (سایکوز)…………………………………………………………………………………. 13

بند سوم: غیر رشید…………………………………………………………………………………………… 15

گفتار سوم: معنای لغوی رشد……………………………………………………………………………… 15

گفتار چهارم :رشد از منظر روانشناسی………………………………………………………………….. 16

بند اول: تعریف روانشناسی رشد…………………………………………………………………………. 16

بند دوم : مراحل رشد شناختی پیاژه……………………………………………………………………… 16

الف- تولد تا 4 سالگی……………………………………………………………………………………… 17

ب- 4 تا 7 سالگی…………………………………………………………………………………………… 17

ج- 7 تا 11 سالگی ………………………………………………………………………………………… 18

د- 11 تا 15 سالگی ……………………………………………………………………………………….. 18

ر-15 تا 18سالگی…………………………………………………………………………………………… 18

بندسوم:چند نکته درباره مراحل رشدشناختی…………………………………………………………… 18

مبحث سوم:بلوغ……………………………………………………………………………………………… 21

گفتار اوّل: تعریف لغوی بلوغ ……………………………………………………………………………. 21

گفتاردوم:تعریف بلوغ جنسی……………………………………………………………………………… 20

گفتار سوم :بلوغ جنسی ازمنظر علم  پزشکی …………………………………………………………. 21

گفتار چهارم:بلوغ ازمنظر قرآن …………………………………………………………………………… 26

بند اول- بلوغ نکاح…………………………………………………………………………………………. 26

بند دوم- بلوغ حلم………………………………………………………………………………………….. 27

بند سوم- بلوغ اَشُدُ………………………………………………………………………………………….. 28

گفتار پنجم:نظرات مفسّرین در مورد بلوغ اشد ……………………………………………………….. 30

گفتار ششم :جمع­بندی از مفهوم بلوغ در قرآن کریم ………………………………………………… 31

گفتار هفتم :بلوغ از دیدگاه احادیث و روایات ……………………………………………………….. 32

بند اول: احتلام در پسران………………………………………………………………………………….. 32

بند دوم: حیض در دختران………………………………………………………………………………… 33

بندسوم:رویش موی خشن برعانه ……………………………………………………………………….. 34

بند چهارم :سن بلوغ………………………………………………………………………………………… 34

الف:سن بلوغ در پسران …………………………………………………………………………………… 35

ب:سن بلوغ در دختران …………………………………………………………………………………… 35

گفتار هشتم :بلوغ امر تکوینی یا حقیقت شرعّیه ……………………………………………………… 37

گفتار نهم: بلوغ از منظر صاحب­ جواهر ………………………………………………………………… 39

بنداول: سه علامت بلوغ از منظر صاحب جواهر………………………………………………………. 40

بند دوم: سن بلوغ در منظر صاحب جواهر……………………………………………………………..   42

گفتار دهم: بلوغ در فقه اهل سنت ………………………………………………………………………. 43

گفتار یازدهم :نقاط افتراق و اشتراک در فقه امامّیه و اهل سنّت ………………………………….. 44

گفتار دوازدهم: رابطه بلوغ جنسی با رشد کیفری…………………………………………………….. 44

فصل دوم:سن مسئولیت کیفری…………………………………………………………………………… 46

مبحث اول: مسئولیت کیفری………………………………………………………………………………. 47

گفتار اول: تعریف مسئولیت کیفری……………………………………………………………………… 47

گفتار دوم: تعریف اهلیّت کیفری واهلیت جنایی……………………………………………………… 48

گفتار سوم: ارکان مسئولیّت کیفری ………………………………………………………………………. 49

گفتار چهارم: شروط مسئولیّت کیفری ………………………………………………………………….. 50

گفتار پنجم: تفاوت مسئولیّت کیفری ومسئولیّت مدنی ……………………………………………… 50

بندالف-اختلاف از جهت هدف و عکس­العمل در برابر مسئولیّت ……………………………….. 51

بند ب- اختلاف از جهت کیفیت مسئولیّت­ها ………………………………………………………… 51

بندج-اختلاف ازجهات عنصر قانونی …………………………………………………………………… 51

بند د:اختلاف از جهت مجازات…………………………………………………………… 51

گفتار ششم: تاریخچه سن مسئولیّت کیفری صغیر در قانون جزای ایران………………………… 52

بند اول:قانون مجازات 1304………………………………………………………………………………. 52

بند دوم :قانون تشکیل دادگاه اطفال مصوب 1338…………………………………………………… 52

بند سوم : سن مسئولیّت کیفری اطفال در قانون اصلاحی مجازات عمومی …………………….. 53

بند چهارم :سن مسئولیّت کیفری اطفال  بعد از انقلاب اسلامی……………………………………. 54

بند پنجم: تشکیل دادگاه­های عمومی ……………………………………………………………………. 54

بند ششم : قانون آیین دادرسی کیفری…………………………………………………………………… 55

بند هفتم: قانون مجازات اسلامی 1361…………………………………………………………………. 55

بندهشتم:  قانون مجازات اسلامی  1370……………………………………………………………….. 55

بند نهم: ماده 49 قانون مجازات اسلامی 1370………………………………………………………… 57

گفتار هفتم: تدابیر تأمینی و مجازات ملایم برای کودکان …………………………………………… 59

فصل سوم:رشد کیفری……………………………………………………………………………………… 60

مبحث اول : رشد کیفری از منظر حقوق………………………………………………………………… 61

گفتار اول : تعریف رشد کیفری …………………………………………………………………………. 61

گفتاردوم: ارتباط اهلیّت بارشد …………………………………………………………………………… 63

گفتار سوم:ارتباط رشد مدنی و رشد کیفری …………………………………………………………… 64

گفتارچهارم:رشد کیفری در قانون مجازات پس از انقلاب …………………………………………. 64

بنداول:رشد کیفری در قانون مجازات اسلامی 1392…………………………………………………. 64

بند دوم: مسئولیت نقصان یافته …………………………………………………………………………… 65

بند سوم : ارتباط رشد کیفری با کمال العقل …………………………………………………………… 67

بند چهارم: مراتب جنون …………………………………………………………………………………… 68

بند پنجم: مُبَرسَم……………………………………………………………………………………………… 69

بند ششم: معنای معتوه در جواهر کلام………………………………………………………………….. 70

بند هفتم: مراد صاحب جواهر از معتوه………………………………………………………………….. 71

بند هشتم:احکام فقهی معتوه از منظر صاحب جواهر…………………………………………………. 72

بند نهم: تعارض روایات د احکام فقهی معتوه…………………………………………………………. 73

بند دهم: مسئولیّت کیفری مَعتُوه …………………………………………………………………………. 74

مبحث دوم: رشد کیفری در فقه امامّیه…………………………………………………………………… 77

گفتاراول:رشد کیفری از منظر علامه حلّی  …………………………………………………………….. 77

گفتاردوم:رشد کیفری از منظر صاحب جواهر و صاحب کفایه…………………………………….. 79

گفتار سوم: رشد ازمنظر آیت الله حکیم ………………………………………………………………… 82

گفتارچهارم:رشد کیفری از منظر فقهای معاصر………………………………………………………… 82

گفتارپنجم: ادله عقلی رشد کیفری……………………………………………………………………….. 87

مبحث سوم: رشد در عرف………………………………………………………………………………… 90

گفتار اول: رشد اجتماعی…………………………………………………………………………………… 90

گفتار دوم: رشد اخلاقی……………………………………………………………………………………. 91

گفتار سوم رشد اقتصادی…………………………………………………………………………………… 92

مبحث چهارم:رشد کیفری دررویه قضایی……………………………………………………………… 93

مبحث پنجم: مجازات کودکان بزه کار در قانون مجازات 1392…………………………………… 96

گفتار اول : مزیت قانون مجازات 92 برای کودکان ………………………………………………….. 98

بند اول :نظام نیمه آزادی…………………………………………………………………………………… 98

بند دوم: نظام نیمه آزادی در قانون مجازات 92………………………………………………………. 99

بندسوم: حبس زدایی………………………………………………………………………………………… 100

بندچهارم:تقسیم بندی سنّی کودکان در قانون مجازات ……………………………………………… 100

بندپنجم:قاعده درا……………………………………………………………………………………………. 101

گفتاردوم:ایرادبر قانون مجازات اسلامی 1392………………………………………………………… 102

مبحث ششم: بررسی رشد کیفری درحقوق ایران با فرانسه…………………………………………. 102

گفتاراول: تاریخچه سن مسئولیّت کیفری اطفال در حقوق فرانسه ……………………………….. 104

گفتار دوم: مفاهیم پایه حقوق کیفری فرانسه…………………………………………………………… 105

بند اول: قابلیّت انتساب در نظام حقوقی فرانسه………………………………………………………. 105

بند دوم: خطاب در فقه امامیّه……………………………………………………………………………… 108

گفتار سوم: بررسی تطبیقی حمایتی اطفال درایران وفرانسه…………………………………………. 109

بند اول: تطبیق حقوق ایران با نظام کیفری فرانسه…………………………………………………….. 110

الف- اطفال صغیر غیر ممیّز……………………………………………………………………………….. 110

ب- اطفال ممیز غیر بالغ ………………………………………………………………………………….. 110

ج-اطفال 18-15 سال ……………………………………………………………………………………… 110

بند دوم : قانون مجازات 1945 فرانسه………………………………………………………………….. 111

بند سوم: توّلد مفهوم « مجازات بر مجازات » …………………………………………………………. 112

مبحث هفتم:بررسی رشد کیقری در انگلستان………………………………………………………….. 113

گفتاراول: سن مسئولیت کیفری در حقوق انگلستان………………………………………………….. 114

بند اول:سن عدم مسئولیّت کیفری ……………………………………………………………………….. 114

بنددوم: تطبیق با حقوق ایران……………………………………………………………………………… 114

بند سوم: مسئولیت کیفری نسبی (کودکان از 10 سال تازیر 14 سال)…………………………….. 115

بندچهارم:انتقادات وارد بر اماره قابل رد عدم رشد کیفری………………………………………….. 117

الف: رشد سریعتر کودکان در دوران فعلی…………………………………………………………….. 118

ب:حذف مجازات‌های خشن……………………………………………………………………………… 118

ج: تبعیض‌آمیز بودن اماره قابل رد عدم رشد…………………………………………………………… 118

بند پنجم:مسئولیت کیفری مطلق(کودکان بین 14 سال تا 18 سال)………………………………… 119

بند ششم: سیستم جدید دادرسی کودکان در حقوق انگلستان………………………………………. 119

گفتاردوم:اصول مشترک رشد کیفری درسه کشور ایران ، فرانسه وانگلستان ……………………. 120

گفتار سوم :مبنای سن 18 سال به عنوان رشد کیفری…………………………………………………. 121

نتایج …………………………………………………………………………………………………………… 124

پیشنهادها …………………………………………………………………………………………………….. 128

منابع:……………………………………………………………………………………………………………. 130

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………… 130

الف  – کتب فارسی………………………………………………………………………………………… 130

ب- کتب عربی………………………………………………………………………………………………. 131

ج- مقالات فارسی………………………………………………………………………………………….. 132

د- پایان نامه ها………………………………………………………………………………………………. 134

ط-فهرست جداول………………………………………………………………………………………….. 135

ه- منابع سایت……………………………………………………………………………………………….. 135

و- فهرست مجله……………………………………………………………………………………………. 135

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………. 136

چکیده:

“رشد کیفری” اصطلاح حقوقی است که کمتر مورد استفاده حقوق دانان به ویژه مقررات کیفری پس از انقلاب قرار گرفته است ؛اگرچه در فقه امامیه موضوع ناشناخته و ناشناسی نیست .بخش عمده ای از سرانه اعدام برابر17/5 نفر در یک میلیون نفر را، کودکان زیر 18 سال در برمی گیرد.این امر وضعّیت غیر متعارفی از منظر دیپلماتیک برای کشورما ایجادکرده است .پرسش مهم آن است که آیا نظام حقوقی اسلام نمی تواند راه کاری برای آن بیابد ؟با مرور بر ماده91 قانون مجازات اسلامی 92 ،می توان به این پرسش پاسخ مثبت داد.این پایان نامه درصدداست تا رشد کیفری موضوع ماده مزبور رااز منظرعلمی(پزشکی وروان شناسی)،روایات،دیدگاه فقها و بررسی تطبیقی درسایر کشورهای دیگر مانند انگلستان به عنوان نماینده نظام حقوقی کامن لا و فرانسه به عنوان نماینده نظام حقوقی رومی ژرمنی مورد بررسی قرار دهد. قانون جدید که مبتنی برمنابع شرعی است نشان می دهد ؛ مقررات اسلامی صرفا تعبدی و انعطاف ناپذیر نیستند و می توان با تاکید بر دو عنصر زمان ومکان ،قوانین متناسب با جامعه امروزی وضع نمود که حتی از قوانین عرفی نیز مترقی تر باشد .

واژگان کلیدی:رشد،بلوغ،رشد کیفری،مسئولیّت کیفری،کمال العقل،

 مقدّمه: 

رسول خدا- صلی الله علیه و آله – ویارانش خواندن نماز ظهر را با جماعت شروع کردندولی بر خلاف معمول، پیروان حضرت ملاحظه کردند که پیامبر ( ص) دو رکعت آخر نماز ظهر رابا شتاب به پایان رساندند. بعد از نماز،تعدادی از صحابه علّت شتاب درنماز را از آن بزرگوار جویا شدند.

پیامبر-صلی الله علیه و آله- فرمودند: اما سمعتم صراخ الصبی ؛آیا فریاد گریه کودک را نشنیدید؟!

امروزه شاید صدای گریه کودکان بی دفاع از بی عدالتی هابلنداست.شاید تنگ نظری بزرگانمان ، عرصه را بر کودکان بی دفاع بسته باشد.امید که با تاسی از رسول رحمت وعطوفت نمازمان را به قَصر گزاریم تا کودکانمان در آغوش عدالت آرامش یابند .

سن مسوولیّت کیفری اطفال را باید یکی از چالش برانگیزترین مباحث حقوقی در ایران دانست .

دلیل این امر آن است که شاید فقه هزار ساله ی شیعه فرصت اجرا پیدا نکرده است تا احکام خود را منطبق با نیازهای روز هماهنگ سازد . با توجه به حاکمیّت قواعد شرعی بر قوانین ایران و تبعیّت قانونگذار ایرانی از نظریه مشهور فقهای شیعه در تدوین و تصویب قوانین ، تعیین سنی خاصّ به عنوان سن بلوغ شرعی، مبنای شناسایی مسوولیّت کیفری برای اطفال بزهکار گردیده است.

«اماره سن » مشکلات عدیده ای رادر نگاه جامعه بین المللی برای کشور ماایجادکرده است که کنکاش « چرایی » و « چیستی » آن دراین پژوهش ،بحث می شود.

باشداین قلم، قدمی هرچند بسیار ناچیز در راه پویایی حقوق شهروندان ایرانی بردارد.

تحوّلات عمیق و ناگهانی قوانین کیفری بعد از انقلاب خصوصا در بُعد « سن مسئولیت کیفری» از یک سو و تضاد ظاهری مصوّبات جدید با شریعت سَمحه و سَهله اسلام از سوی دیگر ، هر پژوهشگر منصفی را به تحقیق در این باره وا می دارد.

 در حالی که اهلیّت کیفری تا قبل از انقلاب بر پایه سه رکن عقل، بلوغ و رشد استوار بود. پس از انقلاب به یک باره رشد کیفری از این ارکان حذف می شود و باعث بروزبسیاری از مشکلات
می گردد.بلوغ، سن و ماهیّت آن نیز به نوبه خود موضوع سوالات دیگری می شود. از بررسی سن بلوغ در علوم طبیعی، قرآن و سنّت می توان به این نتیجه رسید که (ماهیّت بلوغ شرعی،ماهیتّی جسمی و جنسی است و سن به عنوان امری قراردادی ،هیچ گاه نمی تواند اماره ای برای آن باشد ؛بلکه سن ارائه شده در احادیث مختلف از باب طریقیّت است نه موضوعیّت.)[1]

1-بیان مسئله

رشد کیفری به معنی رسیدن به سنی است که شخص قوه تمییز و تشخیص کامل حُسن و قبُح اعمال و درک اوامر و نواهی شرعی و قانونی را داشته باشد.

رشد کیفری نوعی تکامل عقلی است. در متون فقهی شیعه و سنّی از این رشد،بیشتر با عنوان “کمال العقل” یاد شده است.رشد کیفری در غالب موارد با پدیده بلوغ ،حادث می شود امااین همنشینی نمی تواند ؛ بی توجهی ما را نسبت به آن توجیه نماید؛ خصوصا” وقتی از جرایمی نام برده می‌شود که برخی بزرگسالان نیز از درک آن عاجز هستند. نظام حقوق جزای اکثر کشورهای دنیا در زمینه مسئولیت کیفری ، سن مسئولیت تام را از سن مسئولیت ناقص و سن برخورداری از برخی تخفیفات ،جدا کرده اند.

(نظر به این که سرانه اعدام در یک میلیون نفر در سال 2009 در ایران برابر17/5 بوده است وایران مقام دوم را بعد از چین داراست .)[2] فشار جامعه بین المللی در این مورد،برای کشورمان مشکلات زیادی ایجادکرده است. ضمن حفظ قواعد اصولی واستفاده از فقه پویا ،بایداز اعمالی که جهت وهن اسلام وتبلیغات غرض آلود علیه این دین مبین می شود، اجتناب کرد .

اینک یک سوال اصلی و سوال فرعی پیش روی ماست.

 سوال اصلی -آیا اگر کودکی ماهیّت جرم یا حرمت آن را درک نکند یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشدو بین افعال واشیا تمییز ندهد؛ می توان به قاعده درا روی آورد ؟

 سوال فرعی – چگونه یک دختر 9 ساله می تواند درک واقعی از افعال و جرایمی داشته باشد که گاهی بزرگسالان نیزازدرک درست آن ناتوانند؟

 آیا صدور حکم قصاص برای دختر 9 ساله ی متهّم به قتل که توانایی درک واقعی افعال خود را ندارد؛ می تواند به عدالت نزدیک باشد ؟

درپایان نامه کارشناسی ارشد یک وکیل پایه یک، ادعّا شده است که موکّل وی به نام “احمد” (متهم پرونده کلاسه 80/864 شعبه ششم محاکم عمومی بابل)[3] به اتهام قتل عمد در سن 5/15 سالگی به قصاص محکوم شده است در زندان محتلم وبالغ شده ومنتظر اعدام در سن 18 سالگی است. در این مورد ،قضاوت چهره زشت خویش را به ما نشان می دهد وسکوتِ عدالت، سرشارازناگفتنی هاست!

در بند 3 مصوّبه شورای اقتصادی و اجتماعی کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل با عنوان « تدابیر احتیاطی برای تضمین حمایت از حقوق افراد مواجه با مجازات مرگ» چنین آمده است:

«افراد زیر 18 سال در زمان ارتکاب جرم به مرگ محکوم نمی شوند.» اینجاست که باید در متون حقوقی ، تجدیدنظر اساسی شود.

اولّین بار بعد از پیروزی انقلاب ،با تعریف دو تن از قضات دادگاه کیفری استان تهران(آقایان محسن افتخاری و حسن رحیمی) نسبت به «رشد کیفری » درخصوص اتهّام نوجوانی که در مردادماه سال 84 مرتکب قتل شده بود؛ قصاص اطفال زیر 18 سال، وارد مرحله جدیدی شد. این رویداد مهم ،نقطه عطفی در تکوین ماده 91 قانون مجازات اسلامی 92 قرار گرفت. اتفاق تازه‌ی که در دادگستری استان تهران افتاد؛ جسارت دو تن از قضات دادگاه کیفری استان در تعریف بلوغ فکری بدون توجه به سن مندرج در شناسنامه قاتل بود.این مورد با استقبال ریاست وقت قوه قضّاییه مواجه شد .

“رشد کیفری” تا قبل از تصویب قانون مجازات اسلامی 92، در قوانین کیفری کشور ما مورد توجه قرار نگرفته بود. در حالی که درکتب فقهی و حقوقی ” رشد مدنی” به معنی قوه تشخیص نفع و ضررو عقل معاش مورد بحث وتوجه حقوقدانان و فقها واقع شده است.

 در قانون جدید مجازت اسلامی، تغییر شگرفی نسبت به قانون مجازت اسلامی 70 ایجاد شده است .

بر اساس  ماده 91 قانون مجازات اسلامی 92، در جرایم موجب حدّ یا قصاص هرگاه افراد بالغ کمتر از 18 سال، ماهیّت جرم یا حرمت آن را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشد ، حسب مورد با توجه به سن آنان به مجازات های پیش بینی شده در فصل 10 قانون فوق، محکوم می شوند.

 مسوولیّت کیفری اطفال در تمام دنیا تقریبا از لحاظ سنی به ویژه سن مسوولیّت مطلق کیفری، یک حد مشخصّ و مشابه دارد که بین 17 تا 19 سالگی است.در این سن،اطفال به تعادل جسمی و عقلی می رسند.

در شرع مقدّس اسلام ،سن بلوغ به طور قطع مقدر نشده است و در میان فقها نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد. حتی ممکن است ادعّا شود؛ سن ، نشان دهنده بلوغ نیست و باید نشانه های جسمی بلوغ در فرد ایجاد شود اما به نظر می رسد برای داشتن یک نظام حقوقی که برازنده یک کشور اسلامی است ؛باید اماره ای برای سن رشد کیفری کودکان در نظر گرفته شود این اماره می تواند سن 18سال باشد. بند الف ماده 37 کنوانسیون حقوق کودک از دولت ها تعهّد گرفته است که: «… مجازات اعدام و یا حبس ابد بدون امکان آزادی را نمی توان در مورد کودکان زیر 18 سال اعمال کرد.»

به بیان دیگر ، مشکل از آنجا ناشی می شود که قانون گذار، سن بلوغ را ملاک مجازات های کیفری قرار داده است.

2- پیشینیه تحقیق

ضمن تحقیق و تفحّص در پایان نامه ها با عنوان رشد کیفری موضوع ماده 91 قانون مجازات اسلامی وبررسی تطبیقی آن با سایر کشورها،دریافتم که تاکنون پژوهشی کامل و مستقل در این زمینه صورت نگرفته است .

 در مورد رشد کیفری مقاله هایی چون مقاله ی رشد کیفری (نقدی بر تبصره یک ماده ی 49 قانون مجازات اسلامی) نوشته ی دکتر عباس زراعت دیده می شود ولی نقد ایشان به ماده 49 قانون مجازات اسلامی سال 70 است . مقاله دیگری با نام رشد کیفری از دکتر محسن رهامی وجود دارد که به ضرورت تکوین این وضع حقوقی در قانون ، پرداخته است .

از نظر بررسی تطبیقی درمورد”سن مسئولیّت کیفری ” پایان نامه هایی موجوداست ولی در مورد رشد کیفری هنوز تحقیق جامع وکاملی وجود ندارد.

این پایان نامه درصدداست که رشد کیفری موضوع ماده مزبور را از نظر فقه اسلامی وبررسی تطبیقی درسایر کشورهای دیگر مانند انگلستان به عنوان نماینده نظام حقوقی کامن لا و فرانسه به عنوان نماینده نظام حقوقی رومی ژرمنی مورد کنکاش قرار دهد.

از نظر فقهی ،مرحوم علّامه حلّی در کتاب ” تحریر الاحکام” در جرایم مستوجب قصاص ،علاوه بر رسیدن به سن بلوغ ،رشد مرتکب را برای استیفای قصاص ،شرط دانسته است. ایشان عبارت )به شرط الرشد فیهما )را بعد از اثبات قصاص عنوان کرده است که این عبارت در نزد فقهای ما نادر است که به بسط و توضیح آن خواهیم پرداخت .