1-3- ضرورت تحقیق ……………………………… 4

1-4-  اهداف تحقیق………………………………5

1-4-1-اهداف کلی………………………………5

1-4-2-اهداف خاص ……………………………… 5

1-5-سوالات تحقیق………………………………5

1-6-روش تحقیق……………………………… 5

1-7-پیشینه تحقیق………………………………6

1-8- منابع  ………………………………7

گام دوم: شناخت………………………………8

فصل دوم: مطالعات پایه ………………………………8

گفتار اول: مفاهیم پایداری………………………………9

2-1-1- مقدمه………………………………9

2-1-2- توسعه پایدار……………………………… 10

2-1-2-1- تعریف توسعه پایدار ………………………………10

2-1-2-2- تاریخچه ی توسعه پایدار ………………………………13

2-1-2-3- دیدگاههای مرتبط با مفاهیم و تعاریف توسعه پایدار…………..16

2-1-3- معماری پایدار ……………………………… 17

2-1-3-1-مفاهیم معماری پایدار ……………………………… 17

2-1-3-2- دیدگا ههای مختلف درباره معماری پایدار…………………….  18

2-1-3-2- اصول معماری پایدار……………………………… 20

2-1-3-3-اهداف معماری پایدار………………………………21

2-1-3-3-1- پایداری اقتصادی……………………………… 22

2-1-3-3-2- پایداری زیست محیطی………………………………23

2-1-3-3-3- پایداری اجتماعی………………………………24

2-1-4-توجه به اهداف جهانی پایداری در مقیاس محله و واحد همسایگی………29

2-1-5- جمع بندی………………………………31

2-1-7- منابع……………………………… 33

گفتار دوم: سیر تحول مجتمع های مسکونی……………………………… 35

2-2-1-مقدمه……………………………… 35

2-2-2- پیدایش مجتمع های مسکونی ………………………………37

2-2-2-1-مجتمع های مسکونی مدرن……………………………..40

2-2-2-2-مجتمع های مسکونی پست مدرن ……………………..42

2-2-3-آپارتمان های بلند مرتبه………………………………43

2-2-3-1-جنبه های زیست محیطی………………………………44

2-2-3-2-جنبه های اجتماعی……………………………… 45

2-2-4-مجتمع های مسکونی متعارف………………………………50

2-2-4-1-جنبه های اجتماعی  ……………………………… 51

2-2-5-ساختمان های چند عملکردی………………………………52

2-2-6-مجموعه مسکونی اشتراکی ……………………………… 53

2-2-7-سیر تحول تاریخی مجتمع های مسکونی در ایران………………56

2-2-8-جمع بندی………………………………57

2-2-9-منابع ………………………………58

فصل سوم : مطالعات تکمیلی………………………………60

گفتار اول: مسکن پایدار………………………………61

3-1-1-مقدمه ………………………………61

3-1-2- مسکن……………………………… 62

3-1-3- مسکن پایدار  ………………………………63

3-1-3-1- اصول طراحی مسکن پایدار ……………………………… 65

3-1-3-1-1-پایداری زیست محیطی مسکن ………………………..66

2-1-3-1-2-پایداری اقتصادی مسکن ……………………………… 68

3-1-3-1-3-پایداری اجتماعی مسکن……………………………… 69

3-1-4- طراحی کالبدی و معیارهای سنجش پایداری در محله مسکونی…………71

3-1-4-1-عدالت اجتماعی………………………………72

3-1-4-2-هویت مکانی……………………………… 74

3-1-4-3-دلبستگی به محیط مسکونی……………………………… 75

3-1-4-4-رضایت مندی از محیط مسکونی……………………………… 75

3-1-4-5-امنیت……………………………… 76

3-1-4-5-1-ابعاد امنیت……………………………… 78

3-1-4-6-تناسب توده-فضا……………………………… 79

3-1-5-جمع بندی……………………………… 81

3-1-5-1-ویژگی‌های محله پایدار اجتماعی………………………………81

3-1-6- منابع ………………………………83

گفتار دوم: جایگاه سرمایه اجتماعی در مجتمع های مسکونی شهر مشهد…………85

3-2-1-مقدمه………………………………85

3-2-2- سرمایه اجتماعی………………………………86

3-2-2-1- مفهوم سرمایه اجتماعی ………………………………86

3-2-2-2- سابقه تاریخی سرمایه اجتماعی……………………. 88

3-2-2-3- عناصر و مولفه های سرمایه ی اجتماعی………………90

3-2-2-3-1- اعتماد اجتماعی……………………………… 90

3-2-2-3-2-انسجام و همبستگی اجتماعی………………………. 92

3-2-2-3-3-مشارکت اجتماعی………………………………93

 

3-2-4-معیارهای سنجش سرمایه اجتماعی………………………….94

3-2-5-پرسشنامه………………………………99

3-2-6-جمع بندی………………………………101

3-2-7-منابع………………………………102

گفتار سوم : عرصه های گروهی و مجتمع های زیستی………..105

3-3-1- مقدمه………………………………105

3-3-2- چیستی و کیفیت عرصه های گروهی …………………….106

3-3-3- عرصه های گروهی و شکل گیری سرمایه اجتماعی……………. 107

3-3-3-1- عرصه های گروهی به عنوان بستر تعاملات اجتماعی…………108

3-3-3-2-روابط اجتماعی و  بازتولید پایداری اجتماعی…………………110

3-3-4- چگونگی عرصه های گروهی  و  قابلیت گسترش روابط  اجتماعی در آنها……. 112

3-3-4-1- تاثیر ابعاد و شکل عرصه های گروهی برمیزان استفاده از آنها…………… 115

3-3-4-1-1- سرزندگی……………………………… 118

3-3-4-1-2-نفوذ پذیری………………………………119

3-3-4-1-3-گوناگونی……………………………… 119

3-3-4-1-4-انعطاف پذیری………………………………120

3-3-4-1-5-رنگ تعلق و خوانایی……………………………… 121

3-3-4-1-6-تناسبات بصری ……………………………… 121

3-3-4-2- مجاورت کارکردی و الگوهای تعامل اجتماعی در مناطق مسکونی…………122

3-3-4-2-1-فاصله ها و معانی……………………………… 123

3-3-4-2-2-  کنترل قلمرو  و  روابط  اجتماعی ……………………..124

3-3-4-3- عرصه های اجتماع پذیر و  اجتماع گریز …………………..126

3-3-4-4- اهمیت خلوت و حریم در افزایش تعاملات اجتماعی…………127

3-3-4-4-1-نظارت پویا بر خلوت………………………………129

3-3-4-4-2-میزان روشنایی و طراحی………………………………130

3-3-4-5-معیارهای برخاسته از مکان و زمان………………………….131

3-3-4-5-1- مکان……………………………… 132

3-3-4-5-2- زمان……………………………… 134

3-3-5- الگوهای فعالیت و عرصه های گروهی در مجتمع های مسکونی…………135

2-3-5-1-عرصه های مناسب کودکان……………………………… 138

2-3-5-2-عرصه های مناسب سالمندان……………………………… 140

3-3-6-جمع بندی……………………………… 141

2-3-6-1- نقش عرصه‎های گروهی و زندگی جمعی در پایداری اجتماعی مجتمع های مسکونی……..141

3-3-7-منابع……………………………… 145

فصل چهارم: شناخت بستر پژوهش ………………………………147

4- شهر مشهد ………………………………148

4-1-نحوه شکل گیری و توسعه………………………………148

4-2-معماری و شهرسازی………………………………153

4-2-1-خانه و محله در مشهد……………………………… 156

4-2-2-نظام قرارگیری بافت مسکونی و جهت گیری ابنیه………………159

4-2-3-مروری بر محلات قدیمی……………………………… 162

4-3-مردم مشهد………………………………175

4-3-1-فرهنگ و معیشت ساکنان مشهد ………………………………176

4-4-ویژگی های جغرافیای………………………………181

4-5-منابع………………………………184

گام سوم: تحلیل یافته ها ………………………………185

فصل پنجم: دستاوردهای پژوهش………………………………185

5-1-مسکن پایدار………………………………186

5-2- پایداری اجتماعی و روابط اجتماعی در محله های مشهد ……………..186

5-2-1- عینیت یافتگی در سرمایه فرهنگی………………………………186

5-2-2-روابط اجتماعی عینیت یافته در فضاهای جمعی ………………. 188

5-2-3- باز تولید سرمایه اجتماعی در واحد همسایگی………………. 189

5-3-راه‎های تقویت و پایداری سرمایه اجتماعی در مشهد……………191

5-3-1- برنامه‎ریزی برای توسعه پایداری اجتماعی در محله‎ها و مجتمع های مسکونی……..191

5-3-2-تقویت راه هایی برای ارتباط های شخصی ( ارتباط بصری ، گفتاری و دیداری)………….192

5-4-شاخصه‌های پایداری اجتماعی در محلات و مجتمع‎های سکونتی شهر مشهد……………194

5-5-چگونگی عرصه های گروهی مجتمع های مسکونی در راستای افزایش سرمایه اجتماعی…….196

5-6-منابع………………………………201

گام آخر : جمع بندی و نتیجه گیری……………………………… 202

فهرست منابع………………………………212

چکیده:

نقش پایداری اجتماعی در طراحی محله پایدار از جمله مهمترین موضوعات بحث برانگیز در دوران معاصر محسوب می‎شود. بر اساس پیش‎فرض‎ها و فرضیه مورد نظر پژوهش، این مفهوم می‎تواند بر اساس الگوی توسعه عرصه‎های گروهی درمجتمع‎های مسکونی تفسیر شود. هدف این پژوهش دستیابی به راهکارهایی برای ارتقای کیفیت فضای زندگی ساکنین مشهد خصوصا در بخش مسکن و فضای عمومی مجتمع های مسکونی و همچنین پایدارسازی جریان زندگی در آنهاست. و با معرفی شاخصه‌های پایداری اجتماعی مسکن و نشان دادن نقش اساسی بعد اجتماعی در طراحی محله پایدار، به ترسیم الگویی برای توسعه عرصه‎های گروهی در مجتمع‎های مسکونی می پردازد؛ علاوه بر آنکه جایگاه چنین رویکردی را در توسعه پایداری اجتماع محلی، تحلیل نماید. نتیجه این تحقیق نشان‌ می‌دهد که رعایت اصول پایداری اجتماعی در طراحی محله و عرصه‎های گروهی در مجتمع‎های مسکونی، تأثیر بسزایی در جنبه های دیگر پایداری خواهد داشت.

روش تحقیق این پایان نامه برمبنای روش پیمایشی از نوع اکتشافی است که بر مبنای تحلیل, توصیف و استخراج نتایج حاصل از پرسش نامه ها و کشف اصول پایداری و روابط بین این اصول از دید جامعه صاحب نظران انجام می گیرد تا در نهایت, اصول نظری پایداری مجتمع های مسکونی تعیین شود. درمرحله بعد, بامقایسه آن با واقعیت خارجی می توان به اصول عملی و راهکارهای معماری دست یافت. این مهم از طریق تحقیقات میدانی وتنظیم پرسش نامه و توزیع آنها میان ساکنان مجتمع ها انجام خواهد گرفت. درنهایت الگوهایی جهت ارتقاء پایداری اجتماعی در مجتمع های مسکونی باتوجه به نقش عرصه های گروهی ارائه شده است.

گام اول: پروپوزال

1-1- مقدمه

تاثیرات محیط بر سلامت روح و روان , درکنار سلامت جسم، موضوعی بسیار قابل توجه است. درست است که میزان آمادگی ابتلا به اختلالات روانی وتوانایی مقابله با آنها در افراد متفاوت است و می تواند جنبه موروثی داشته باشد, ولی در بسیاری از موارد عوامل محیطی هستند که در برهم خوردن تعادل روانی فرد نقش موثری دارند. بعنوان مثال عواملی چون آرامش, هویت فردی, حس اعتماد وعزت نفس و داشتن انگیزه و محرک در تعادل و سلامت روانی نقش بسیار مهمی دارند و محیط فیزیکی می تواند بر این عوامل اثر گذار باشد. همچنین چگونگی روابط اجتماعی فرد ازعوامل مهم دیگر اثرگذار برسلامت روانی فرد هستند و کیفیت محیط فیزیکی می تواند برچگونگی برقراری روابط اجتماعی و شکل گیری دوستی ها اثر داشته باشد. بنابراین طراحی صحیح می تواند در تعدیل محیط فرد و بهره بردن از شرایط محیطی مناسب موثر باشد و با کنترل و کاهش فشارهای محیطی، فرصتی برای بهبود, در اختیار فرد قرار دهد و از طرف دیگر با عوامل محیطی مناسب موجب تسهیل و تسریع روند بهبود اختلالات روانی چه در معنای حاد وچه در معنای برهم خوردن کوتاه  مدت تعادل روانی, شوند. این توجهات در طراحی ممکن است دخالت در محیط زندگی یا کار فردی را ایجاد کند ویا تنها کنترل عوامل محیطی باشد, به گونه ای که بتوانند تاثیرات خوبی چون آرامش بخشی وایجاد اعتماد به نفس بر فرد داشته باشند. این موضوع در طراحی وساماندهی خانه ها، مجتمع های مسکونی و محدوده های زیستی بسیار قابل توجه است.

2-1- طرح مسأله

امروزه به علت نگرش کمی به مسکن وتوجه به رفع کمبود آن از یک طرف و نگرش سودجویانه ازطرف دیگر, بسیاری از ارزش های انسانی, اجتماعی, بومی و فرهنگی نادیده گرفته می شود. شهر مشهد نیز همچون سایر شهرهای کشورمان از بد مسکنی رنج می برد و فقدان مسکن مناسب زندگی شهروندان را با مشکل روبرو کرده است. این در حالیست که خانه مناسب وشایسته برای انسجام اجتماعی, رفاه شخصی و استقلال فردی امری اساسی به شمار می رود. امروزه خانه آدمی در بلوکهای مسکونی در پشت چند پنجره یکنواخت وهم شکل با دیگران قرار دارد که نه فقط برای میهمان, بلکه برای افراد خانواده نیز تشخیص آن از بیرون مشکل است ” (پاکزاد، 1386) دراثر اینگونه انبوه سازی های کلیشه ای, انسان ها بصورت توده در کنار هم قرار می گیرند و به جای این که گروه های اجتماعی مثبت گرا وهدفمندی تشکیل گردد, انبوهی از نفرها تشکیل می شود که کنار هم قرار گرفتن آنها فقط ازدحام, شلوغی و هرج ومرج را در پی دارد. در چنین شرایطی, افراد خانواده برای تامین حداقل امنیت و آرامش از جمع فرار کرده، به کنج خانه پناه می برند. غربت ومحرومیت اجتماعی از این جا آغاز می گردد.

از آنجا که همواره توسعه ای پایدار است که به لحاظ کیفی, سلامت انسان و نظامهای اکولوژیک را در بلند مدت بهبود بخشیده و تئوری معماری پایدار نیز زاده همین تفکر است, بهترین گزینه برای اصلاح وضع موجود گرایش به معماری پایدار می باشد و در صورتی که خانه سازی, روند پایداری نداشته باشد, هیچ جامعه ای نخواهد توانست به توسعه ای پایدار, دست یابد.

در جهت نیل به معماری پایدار 3 راهبرد اساسی راباید قابل توجه دانست :

–  پایداری زیست محیطی

–  پایداری اقتصادی

–  پایداری اجتماعی

برای رسیدن به مفاهیم وارزشهای پایدار بایستی به بطن آن وارد شد و اصول آن را دریافت. این رویکرد طی دهه اخیر به طور قابل توجهی رشد کرده است ولی درعین حال درک وفهم پایداری, اهداف ودستاوردهای آن, به طور عمده ای توسعه نیافته باقی مانده است. بررسی نمونه هایی از ساختمان های پایدار مشخص می سازد که طراحان هریک تنها بربخشی از عوامل تاثیر گذار بر پایداری یک بنا تمرکز کرده اند و آنچه تقریبا در همه بناها مشترک است آرزوی ساختن بناهایی است که با محیط خود دوستانه تر برخورد کنند و اغلب ارزش های پایداری اجتماعی و فرهنگ به فراموشی سپرده شده است یا اساسا مجال دقت نمی یابد. چنین رویکرهایی تاثیر طراحی بر تحقق اهداف والای انسانی- اجتماعی و محیطی را نادیده می گیرد ونقش طراح را در چهار چوب قواعد علمی معطوف به مهندسی تقلیل می دهد. به همین دلیل در این رساله بیشتر بر روی پایداری اجتماعی تاکید خواهیم داشت.

“در طراحی پایدار باید به پایداری اجتماعی واقتصادی به اندازه مصرف انرژی و تاثیر محیطی ساختمان ها وشهرها اهمیت داده شود” (لنگ، 1386: 87)  پایداری اجتماعی در مجتمع های مسکونی, وضعیتی است که ساکنان از زندگی در خانه و مجتمع خود رضایت داشته باشند و از همسایگی با سایر ساکنان لذت برند تا سرمایه های اجتماعی حفظ شوند و در حقیقت وجود عرصه های گروهی همچون فیلتری است که روابط اجتماعی از هم گسسته را در شهرهای شلوغ امروزی را تلطیف می کند.

سرمایه اجتماعی نتیجه پایداری اجتماعی است و از لحاظ کارکردی باعث اعتماد بین ساکنین می شود تا افراد در گروه ها حضور پیدا کنند و سبب مشارکت و…می شود. مشارکت خود به معنای فراهم آوردن شرایطی است که علاوه بر پاسخگویی به نیازهای عملکردی کاربران, سبب گسترش روابط اجتماعی, بالا بردن کیفیت زندگی ساکنان, ترفیع همبستگی اجتماعی, خلق حس زندگی در اجتماع می گردد. در این وضعیت, مجموعه شرایط زندگی به نحوی است که با گذشت زمان تعاملات اجتماعی بیشتر می شود و اکثریت ساکنان نسبت به محل زندگی خویش تعلق خاطر و دلبستگی می یابند. بنابراین نا خوداگاه حافظ سلامت و پایداری آن بوده، در نگهداری وبهبود وضعیت موجود مشارکت وهماهنگی خواهند داشت. در این صورت عمر مفید مجتمع های مسکونی پایدار نسبت به سایر مجتمع ها بیشتر می شود. همچنین ارزش ریالی واحدهای مسکونی این نوع مجتمع ها نیز در شرایط برابر بیشتر از سایر مجتمع ها است. پایداری اجتماعی, بهره وری مجتمع های مسکونی را به حداکثر می رساند.

3-1- ضرورت تحقیق

تداوم افزایش قابل توجه جمعیت شهر مشهد[1]  و روند تجدید تشکیل تقاضا مخصوصا از ناحیه ازدواج های جدید (که گفته می شد دراین سالها درحدود800 هزارتا 1 میلیون مورد در سال می باشد) و ناکافی بودن مسکن ساخته شده توسط مردم, موجب شده است که در هر دوره واحدهای مسکونی تولید شده نسبت به مجموع نیازهای برطرف نشده و باقی مانده از قبل وتقاضای جدید کمبود زیادی را نشان دهد. از طرفی بخش های قدیمی تر دیگر نمی توانند پاسخگوی نیاز روز افزون به تقاضای مسکن باشند وفرسودگی کالبدی بخش های فرسوده موجب می شود, نیاز به طراحی وساخت مجموعه های جدید مسکونی در حومه شهر هر روز بیشتر از گذشته احساس شود. بنابراین مجموعه های جدید مسکونی در قسمت های جدید شهر مشهد ساخته شده و توسعه می یابند, اما چالش اصلی اینجاست که آیا این بخش های جدید شهری می توانند وظایف اصلی خود را بخصوص درحوزه پایداری اجتماعی دربرابر شهروندان ایفا نمایند؟