مبحث اول: مفاهیم و اقسام مسئولیت پرسنل تیرانداز                                                                        7

گفتار اول: مفهوم مسئولیت و پرسنل و سلاح                                                                                   7

1-مفهوم مسئولیت                                                                                                                     7

1-1.مفهوم لغوی مسئولیت                                                                                                           7

2-1.مفهوم اصطلاحی مسئولیت                                                                                                     8

2-مفهوم مامورین                                                                                                                        8

1-2.مفهوم لغوی مامورین                                                                                                              8

2-2.مفهوم اصطلاحی مامورین                                                                                                       9

3-مفهوم سلاح                                                                                                                          9

1-3.مفهوم لغوی سلاح                                                                                                                9

2-3.مفهوم اصطلاحی سلاح                                                                                                          9

گفتار دوم: اقسام مسئولیت                                                                                                         10

1-مسئولیت کیفری                                                                                                                    10

2-مسئولیت مدنی                                                                                                                     10

3- مسئولیت قراردادی                                                                                                                11

4- مسئولیت اخلاقی                                                                                                                  12

گفتار سوم: اقسام پرسنل تیرانداز                                                                                                  12

1-مامورین مسلح نظامی                                                                                                             13

2-مامورین مسلح غیر نظامی                                                                                                        14

گفتار چهارم:وجه افتراق تیراندازی مامورین در حین انجام وظیفه و یا به سبب انجام وظیفه                          14  

مبحث دوم:پیشینه تقنینی مسئولیت مامورین تیرانداز در حین انجام وظیفه و یا به سبب انجام وظیفه            15

گفتار اول: قوانین و مقررات قبل از انقلاب اسلامی                                                                             15

1-قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام مصوب 14 ذیقعده 1325 ه.ق                                     15

2-نظامنامه اداره نظمیه هیات وزرای نظام دولت مصوب 1333 ه.ق                                                         17

3-لایحه قانونی راجع به تشدید مجازات سارقین مسلح که وارد منزل یا مسکن اشخاص

می شوند مصوب 25 خردادماه 1333 ه.ش                                                                                        17

4- ماده واحده قانون اجازه حمل و استعمال اسلحه به نگهبان بانکها مصوب 1350 ه.ش                             18

5- قانون تشکیل گارد صنعت نفت مصوب 1351 مجلس شورای ملی                                                     19

گفتار دوم: قوانین و مقررات پس از انقلاب اسلامی                                                                            20

1-آیین نامه پاسداری نیروهای مسلح مصوب 1360                                                                            20

2-آیین نامه قانونی و مقررات اجرای سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مصوب 1364               21

3-قانون مجازات اسلامی مصوب 1370                                                                                            21

4-قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب 1371                                                                          21

5-قانون بکارگیری سلاح توسط نیروهای مسلح در موارد ضروری مصوب 1373                                          21

6-دستورالعمل خدمتی گارد محیط زیست مصوب 1/1/1375                                                                22

7-آیین نامه اجرایی موضوع ماده 15 قانون بکارگیری سلاح توسط مامورین نیروهای

مسلح در موارد ضروری مصوب 13/6/1379 هیات وزیران                                                                      22

8-آیین نامه اجرایی بند 5 ماده 3 قانون بکارگیری سلاح توسط مامورین نیروهای مسلح

در موارد ضروری مصوب 30/4/1381 هیات وزیران                                                                               22

9-قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب 9/10/1382                                                                  23

10-آیین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مصوب 1384 ریاست قوه قضائیه.       24

گفتار سوم: مقررات و اصول حاکم بر تیراندازی                                                                                 25

1-اصول ضرورت تیراندازی                                                                                                            25

2-اصل تحذیر یا دادن هشدار لازم                                                                                                 26

3-اصل تناسب در تیراندازی در حین انجام وظیفه                                                                              28

فصل دوم-مباحث و ویژگیهای مربوط به سلاح مامورین تیرانداز                                                             30

مبحث اول: انواع سلاح،ویژگی و شرایط استفاده از آن                                                                       30

گفتار اول- انواع سلاح                                                                                                                30

1-سلاح سرد جنگی                                                                                                                 31

2-سلاح شکاری                                                                                                                       31

گفتار دوم-حق یا تکلیف بودن استفاده از سلاح                                                                                33

1-بیان مقررات قانونی                                                                                                                33

2-حق یا تکلیف بودن موضوع                                                                                                       34

گفتار سوم- شرایط لازم جهت بکارگیری سلاح                                                                                35

1-سلامت جسمانی و روانی متناسب با ماموریت محوله                                                                   35

2-فراگرفتن آموزشهای لازم در راستای ماموریت محوله                                                                     36

3-تسلط کامل در بکارگیری سلاح واگذار شده                                                                                 36

4-آشنایی کامل به قانون و مقررات مربوط به بکارگیری سلاح                                                              36

مبحث دوم: جایگاه پرسنل تیرانداز در حین انجام وظیفه یا به سبب انجام وظیفه در

قلمرو عوامل موجهه جرم                                                                                                           38

گفتار اول-تکالیف فرماندهان و مامورین                                                                                           38

1-تکالیف فرماندهان در قبال مامورین                                                                                             38

2-تکالیف پرسنل تیرانداز در قبال فرمانده                                                                                        41

گفتار دوم-حکم قانون و امر آمر قانونی                                                                                           42

1-حکم قانون                                                                                                                           44

2-امر آمر قانونی                                                                                                                      46

3- مسایل مربوط به غیر قانونی بودن آمر و اوامر غیر قانونی                                                               47

گفتار سوم- دفاع مشروع                                                                                                           51

1-شرایط تجاوز یا تعرض به شخص مورد تجاوز                                                                                 53

2-شرایط دفاع                                                                                                                         54

بخش دوم: مبانی عملی مسئولیت مامورین تیراندازدر حین انجام وظیفه و یا به سبب انجام وظیفه             56      

فصل اول: شرایط اختصاصی و موارد مجاز تیراندازی توسط پرسنل در حین انجام وظیفه                             57

مبحث اول: تیراندازی در دفاع از خود و دیگران و دستگیری مجرمین                                                      57

گفتار اول-دفاع از خود در برابر مهاجمین مسلح و غیر مسلح                                                               57

1-دفاع از خود در برابر مهاجمین مسلح                                                                                          58

2-دفاع از خود در برابر مهاجمین غیر مسلح                                                                                     58

گفتار دوم- دفاع از دیگران در برابر مهاجمین                                                                                     59

1-دفاع از جان دیگران در برابر مهاجمین                                                                                          59

2-دفاع از مال و عرض و ناموس و یا آزادی تن دیگران                                                                         59

گفتار سوم- تیراندازی بمنظور دستگیری مجرمین                                                                             60

1-دستگیری سارق                                                                                                                   60

2- دستگیری قاطع الطریق                                                                                                         60

3-دستگیری عامل ترور                                                                                                              60

4-دستگیری عامل تخریب                                                                                                           61

5-دستگیری عامل انفجار                                                                                                            62

مبحث دوم: تیراندازی بمنظور استقرار نظم و امنیت، توقف وسایل نقلیه و توقیف زندانیان متواری                 64

گفتار اول- تیراندازی بمنظور استقرار امنیت و نظم                                                                            64

1-تیراندازی برای حفظ اماکن انتظامی                                                                                           64

2-تیراندازی برای حفظ سلاح مامور                                                                                               65

3-تیر اندازی برای حفظ اماکن حیاتی و حساس                                                                               66

4- تیراندازی برای جلوگیری از تردد غیر مجاز از مرزها                                                                        68

5- بکارگیری سلاح در راهپیمایی های غیر قانونی و شورش غیر مسلحانه                                            70

6-بکارگیری سلاح در راهپیمایی ها و ناآرامی ها وشورش های مسلحانه توسط پرسنل تیرانداز                 73

گفتار دوم-تیراندازی بمنظور توقف وسایل نقلیه                                                                               75

1-قراین معتبر                                                                                                                         77

2-دلایل معتبر                                                                                                                         77

3- اطلاعات موثق                                                                                                                    78

4- شرایط تیراندازی بمنظور متوقف کردن وسایل نقلیه                                                                      79

1-4.وسیله نقلیه مسروقه باشد                                                                                                 79

2-4.وسیله نقلیه حامل افراد متواری باشد                                                                                    79

3-4.وسیله نقلیه حامل اموال مسروقه باشد                                                                                 81

4-4.وسیله نقلیه حامل قاچاق باشد                                                                                           81

5-4.وسیله نقلیه حامل مواد مخدر باشد                                                                                      83

6-4.وسیله نقلیه حامل سلاح و مهمات غیر مجاز باشد                                                                   85

گفتار سوم-تیراندازی به منظور توقیف زندانیان و بازداشتی های متواری                                              91

1-زندان،بازداشتگاه و انواع آن                                                                                                    91

2-مقررات و شرایط مربوط به این تیراندازی                                                                                    92

نتیجه گیری                                                                                                                           99

فصل دوم: وظایف و پیامدهای تیرندازی مامورین مسلح                                                                   100

مبحث اول: وظایف مامورین مسلح                                                                                             100

گفتار اول- وظایف مامورین قبل از تیراندازی                                                                                   100

1-گزارش بیماری جسمانی یا روانی خود به فرمانده                                                                       100

2-گزارش عدم آموزش یا ضعف آموزش به فرمانده                                                                          100

3-احراز حق تیراندازی مطابق قانون                                                                                            101

4-احراز ضرورت تیراندازی مطابق قانون                                                                                        101

5-دادن ایست و اخطار                                                                                                            101

گفتار دوم- وظایف مامورین هنگام تیراندازی                                                                                  102

1-رعایت اصل تناسب در تیراندازی                                                                                             102

2-هدف قرار دان پا در هنگام تیراندازی                                                                                        102

3-مراقبت در جهت عدم آسیب رساندن به اشخاص ثالث                                                                103

گفتار سوم- وظایف مامورین پس از تیراندازی                                                                                103

1-مواظبت و مراقبت از حال مجروحین                                                                                         103

2-حفظ صحنه                                                                                                                       103

3-تنظیم صورتجلسه در خصوص ماوقع                                                                                        104

مبحث دوم: پیامدهای حقوقی تیراندازی                                                                                     104گفتار اول- مسئولیت مدنی مامورین                                                                                          104

1-مسئولیت مدنی مامورین از منظر قوانین                                                                                 104

2-مسئولیت مدنی مامورین از منظر آراء محاکم دیوان عالی کشور                                                   106

3-مسئولیت مدنی مامورین از نظر دیدگاه های حقوقی                                                                 107

گفتار دوم- مسئولیت کیفری مامورین                                                                                        114

1-مسئولیت کیفری مامورین از منظر قوانین                                                                                114

1-1.تیراندازی غیر قانونی عمدی                                                                                             114

2-1.تیراندازی های غیرقانونی شبه عمدی                                                                                121

3-1.تیراندازی های غیر قانونی خطای محض                                                                             123

2-مسئولیت کیفری مامورین تیرانداز از منظر آراء محاکم دیوان عالی کشور                                       124

1-2.تیراندازی های غیر قانونی عمدی                                                                                     124

2-2.تیراندازی های غیرقانونی شبه عمدی                                                                               125

3-2.تیراندازی های غیر قانونی خطای محض                                                                             126

3-مسئولیت کیفری مامورین تیرانداز از منظر دیدگاه های حقوقی                                                   127

1-3.دیدگاه های حقوقی در تیراندازی های غیر قانونی عمدی                                                       127

2-3.دیدگاه های حقوقی در تیراندازی های غیر قانونی شبه عمدی                                                130

3-3.دیدگاه های حقوقی در تیراندازی های غیر قانونی خطای محض                                              134

گفتار سوم- زوال مسئولیت مامورین و تحقق مسئولیت دولت و مراجع ذیربط و دیگران                         135

1-زوال مسئولیت مامورین از منظر قوانین                                                                                 135

1-1.قانون مجازات اسلامی                                                                                                   135

2-1.قانون بکارگیری سلاح در موارد ضروری                                                                               136

3-1.قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح                                                                                  137

2-زوال مسئولیت مامورین تیرانداز از منظر آراء محاکم و دیوان عالی کشور                                        137

1-2.زوال مسئولیت مامورین تیرانداز و زوال مسئولیت دولت و مراجع ذیربط                                       137

2-2.زوال مسئولیت مامورین تیرانداز و تحقق مسئولیت دولت و مراجع ذیربط                                     137

3-2.زوال مسئولیت مامورین تیرانداز و تحقق مسئولیت دیگران                                                      138

3-زوال مسئولیت مامورین تیرانداز و تحقق مسئولیت دولت و مراجع ذیربط و دیگران از منظر

دیدگاههای حقوقی                                                                                                            139

1-3.زوال مسئولیت مامورین                                                                                                 139

2-3.زوال مسئولیت مامورین تیرانداز و تحقق مسئولیت دولت و مراجع ذیربط                                    141

3-3.زوال مسئولیت مامورین تیرانداز و تحقق مسئولیت دیگران                                                     142

نتیجه گیری                                                                                                                     145

پیشنهادات                                                                                                                      148

پیوست ها                                                                                                                      150

منابع و ماخذ                                                                                                                   185

چکیده:

نظم و امنیت لازمه ادامه حیات هر حکومتی می باشد و از جمله اهداف اصلی هر حکومتی، استقرار نظم و امنیت در جامعه به منظور پاسداری از هنجارهای اجتماعی و تامین آسایش فردی وعمومی افراد جامعه است. بنا براین سلاح، یکی از تجهیزات لاینفک می باشد که برای اجرای نظم و امنیت در اختیار پرسنل نیروهای مسلح در اجرای ماموریت های ذاتی قرارداده می شود، و پرسنل وظیفه دارند تا در چار چوب قوانین و مقررات در مصاف با اخلال گران امنیت با استفاده از آن اقدام نمایند.درحالت استفاده از سلاح و تیراندازی به سمت افراد و وسایل نقلیه،که نتایجی همچون قتل ، جرح و ایراد خسارت را به همراه دارد.اگر مامورتیرانداز رعایت ضوابط و مقررات قانونی را در تیراندازی خود ننماید، مسئولیت های کیفری و مدنی ناشی از آنرا باید بپذیرد و در صورتی که برابر ضوابط و مقررات قانونی تیراندازی نماید از هر گونه مسئولیت کیفری و مدنی مبرا خواهد بود، و چنانچه فرد مقتول یا مجروح یا زیان دیده مقصر نباشد. پرداخت دیه و جبران خسارت از بیت المال بر عهده دولت و سازمان های زیربط می باشد و اگر چنانچه افراد دیگری مقصر باشند، در این خصوص مسئول خواهند بود. در حقوق کیفری ایران به منظور حفظ نظم و امنیت از زمان دوره قاجاریه تاکنون قوانین و مقرراتی چند در خصوص برخورد با اخلال گران در نظم و امنیت وضع گردیده و نحوه استفاده از سلاح برای پرسنل مشخص شده ولی در خصوص تعیین مسئولیت دقیق آنان چارچوب دقیق و مشخصی وجود ندارد و محاکم با توجه به کیفیت هر پرونده اتخاذ تصمیم می نمایند. در این تحقیق با بررسی قوانین ، مقررات ، دیدگاه های حقوقی ، آرای محاکم و دیوان عالی کشور و با تطبیق آنها بادرنظرگرفتن اوضاع و احوال موجود، سعی بر آن است تا حدود و ثغور مسئولیت پرسنل تیرانداز رامشخص و با کم رنگ کردن اختلافات فاحش از طریق پیشنهاد، حذف یا اصلاح برخی مواد قانونی،گامی در جهت امنیت قضایی و دستیابی به عدالت اجتماعی برداشته شود.

مقدمه

1- تعریف مساله و بیان اهمیت آن

از دوران قاجاریه تا به حال قوانین و مقررات خاصی جهت مشخص نمودن موارد تیراندازی پرسنل مقرر شده تا مامورین با بهره گیری از آن در موارد ضروری اقدام به تیراندازی نمایند و در صورت تخلف از قوانین و مقررات مربوطه، ضمانت اجراهای کیفری و مدنی ناشی از آن از قبیل قصاص نفس،قصاص عضو ،حبس، پرداخت دیه و جبران خسارت های وارده را متقبل شوند. با توجه به حساسیت و اهمیت وظیفه پرسنل نیروهای مسلح اقدامات غیرقانونی آنان در تیراندازی ها اثرات نامطلوبی را بر جامعه و اذهان عمومی مردم خواهد گذاشت. به همین جهت شناخت مسئولیت پرسنل تیرانداز تاثیر زیادی در مقابله و کنترل تیراندازی های بی رویه و خارج از ضوابط و مقررات از سوی آنان و افزایش کارآمدی نظام عدالت کیفری و در نتیجه کاهش تیراندازی های بی رویه در سطح جامعه از طرف پرسنل خواهد گذاشت.

تحقیقات صورت گرفته تاکنون به بررسی قانون بکارگیری سلاح توسط پرسنل نیروهای مسلح در موارد ضروری مصوب 1373 و قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب 1382 پرداخته است و تحقیقاتی که به بررسی مسئولیت مامورین تیرانداز و پیامدهای ناشی از آن درتیراندازی های غیر قانونی بپردازد و شقوق مختلف آن را مورد تحقیق و مطالعه قرار دهد، صورت نگرفته و در بسیاری از موارد رویه های خاصی توسط قضات در محاکم اتخاذ شده است. به عنوان مثال در تیراندازی به سمت خودروهای حامل کالای قاچاق یا اموال مسروقه اگر راننده به ایست و اخطارپرسنل توجه ننموده و فرار نماید و در نتیجه آن سرنشین خودرو به قتل رسیده و یا مجروح گردد، مسئولیت قتل و یا جرح سرنشین بر عهده کیست؟ با استدلال های مختلف بعضی محاکم، مامور را از باب مباشرت و بعضی راننده را از باب تسبیب و برخی نیز یگان مامور تیرانداز را مسئول و گاهاً نیز خود سرنشین را که با خودرو حامل کالای قاچاق یا اموال مسروقه همراه بوده مقصر می دانند.

در این تحقیق در نظر است این ابهام و ابهامات دیگری از این قبیل که در تعیین مسئولیت موثر است و همچنین اینکه قوانین موضوعه همه ابعاد مسئولیتی پرسنل را مشخص کرده است و در صورتی که مشخص ننموده است زوایای پنهان و نامشخص آن چیست؟ و چگونه باید آن را حل نمود. هم‌چنین در این تحقیق در نظر است در یک بررسی مختصر و با توجه به قوانین و رویه های قضایی و با مراجعه به آرای محاکم نظامی و نظریات مشورتی و نظریات علماء حقوق و فتاوی معتبر به بررسی ابعاد و شقوق مختلف مسئولیت مامورین تیرانداز در حقوق کیفری ایران مبادرت گردد.

2- سوالات اصلی تحقیق

1-ضمانت اجراهای کیفری جهت پیشگیری از تیراندازی های بر خلاف مقررات چگونه است؟

2-چالش های سیاست تقنینی ایران در قبال مسئولیت مامورین تیرانداز چیست؟

3- سوال فرعی تحقیق

1- سیاست تناسب مسئولیت مامورین تیرانداز در رویه قضایی ایران با ضمانت اجراهای کیفری آن به چه صورت اعمال می شود؟

فرضیه های اصلی تحقیق

1-با توجه به نحوه عملکرد پرسنل تیرانداز از نظر شرایط و ضوابطی که قانون مقرر داشته است و تطبیق عملکرد مامورین با ضوابط قانونی و تعیین مسئولیت آنان و انطباق با ضمانت های اجرای کیفری هم‌چون قصاص، حبس، دیه و …. می تواند، تاثیر مناسبی در جهت پیشگیری داشته باشد.

2-رویکرد سیاست تقنینی ایران در قبال مسئولیت مامورین تیرانداز، از این جهت که در تمامی کشور اعم از مناطق مرزی وغیرمرزی و در برخورد با متجاوزین مرزی و قاچاقچیان مواد مخدر و کالا و هم در ناآرامی ها و شورش ها از یک شرایط یکنواخت و ثابت پیروی می کند و مقررات یکسانی بر آنها حاکم است، دچار اشکال است و لازم است که با توجه به شرایط و اوضاع و احوال مختلف، مقررات قانونی متناسب با آن مقرر گردد و محدودیت های قانونی از پیش روی پرسنل برداشته شود تا برقراری امنیت تضمین گردد.

فرضیه فرعی

1-سیاست تناسب مسئولیت مامورین تیرانداز با ضمانت اجراهای کیفری از قبیل قصاص نفس،قصاص عضو،حبس ،پرداخت دیه و خسارات و سایر ضمانت اجراهای کیفری و مدنی در رویه قضایی ایران یکسان نبوده و بسته به نظر کارشناسان و دلایل ارائه شده و نظر دادرس رسیدگی کننده دارد و بسته به شقوق مختلف تیراندازی و انطباق مسئولیت پرسنل با هر یک از آنها دارد.

4- هدف های تحقیق

1- بررسی مسئولیت های پرسنل تیرانداز و ضمانت اجراهای آن.

2-بررسی ماموریت و وظایف پرسنل و شرایط تیراندازی و سلاح های بکار گرفته شده توسط پرسنل و تعیین مسئولیت هایی که از عدم رعایت ضوابط مربوط به هر یک ازپرسنل تحمیل می شود.

3- بررسی کارکرد پیشگیرانه مسئولیت های تعیین شده در جلوگیری از تیراندازی های بی رویه و خارج از ضوابط و مقررات.

4-بررسی ابعاد و شقوق مختلف تیراندازی پرسنل و عکس العمل هایی که بابروزنتیجه قتل ،جرح،ایرادخسارت ازطرف مقابل درخصوص تیراندازی آنان صورت می گیردبا بررسی

د)آزادی از دیدگاه لیبرالیسم 25

ه) نسبت آزادی با عدالت 32

و)جمع بندی 35

الف) پیشینه 37

ب) دیدگاه فلسفی 39

ج) اندیشه 41

1- مفهوم آزادی 41

2- لیبرالیسم كلاسیك و نئو لیبرالیسم 48

3- نظریه اخلاقی 50

4- قانون 52

5- عدالت 54

6- نظم خودجوش 58

د) جمع بندی 60

الف) پیشینه 63

ب) دیدگاه فلسفی 65

پ) اندیشه 68

1- مفهوم آزادی 68

2- لیبرالیسم مساوات طلبانه 72

3- اخلاق 74

4- عدالت 75

5- حق در برابر خیر 81

6- قراردادگرایی 82

د) جمع بندی 84

الف) سیر تاریخی آزادی 88

ب) وجوه اشتراک و افتراق 90

وجوه اشتراک آراء هایک و رالز درباره مفهوم آزادی 101

وجوه افتراق آراء هایک و رالز درباره مفهوم آزادی 101

الف) خلاصه ونتایج 104

ب) محدودیت ها و پیشنهادات 108

فهرست منابع 110

Abstract: 114

چکیده

مفهوم آزادی بی شک یکی ازمهمترین نظریه های سیاسی می باشد که همواره تاثیرات شگرفی را در تحولات جهان داشته است، اما تعریف آزادی همواره دشوار بوده است زیرامفاهیم تشکیل‌دهنده آن قابل تعبیرها و تفسیرهای گوناگون است. متفکرین زیادی تعاریف و تفاسیرمتعددی را دراین باره ارائه کرده اند، از جمله مهمترین اندیشمندانی که تاثیرات شگرفی را در بحث آزادی گذاشته اند هایک ورالز می باشند، بنابراین مهمترین هدف این پژوهش بررسی تطبیقی مفهوم آزادی در آراء سیاسی هایک ورالزمی باشد و دراین راستا سئوالاتی مطرح گردید که عبارتند از: 1) معنی و راهکارهای دست یابی به آزادی در اندیشه هایک چیست؟ 2) معنی و راهکارهای دست یابی به آزادی دراندیشه رالزچیست؟ 3) وجوه اشتراک و افتراق مفهوم آزادی در اندیشه هایک و رالز کدامند؟ روش انجام این پژوهش توصیفی و تحلیلی است ونتایج و یافته های حاصل از این پژوهش به شرح ذیل می باشد: 1) آزادی نزد هایک به معنای آزادی از همه قید و بندها و رها شدن در دنیای غرایز نیست، بلکه برعکس او آزادی را در چارچوب قید و بندهای کلی یعنی قانون میسرمی‏داند. محوراندیشه سیاسی هایك آزادی است ومنظور هایک از آزادی عمدتاً آزادی سیاسی و مدنی فردی است؛ 2) ازجمله مشهورترین تئوری‌ها پیرامون  آزادی و عدالت در غرب  تئوری عدالت جان‌رالزمی‌باشد که کالبد اصلی آن را مفهوم آزادی تشکیل می‌دهد. آزادی از دید وی شامل برابری و عدالت هم هست و عدالت از درون آزادی سر برمی آورد.

کلید واژه ها: آزادی؛ عدالت؛ انسانیت

مقدمه
درطول قرون و اعصار هیچ کلمه ای به اندازه کلمه آزادی بحث انگیز نبوده   است. آزادی  به پرمعناترین و مورد توجه ترین واژه در جوامع انسانی تبدیل شده و دراین بین فلاسفه و دانشمندان هر عصر با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی، شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی موجود به تلاش برای  تعریف آزادی و حل مسائل حاشیه ای آن پرداختند. همچنین می توان گفت: هیچ کلمه ای همانند واژه آزادی مورد بد فهمی و کژفهمی ها نبوده است. به نام آزادی و در دفاع از آن در طول تاریخ خون ها ریخته شده، جنگ ها بوجود آمده، شکنجه ها صورت گرفته و توسط ادبا، شاعران، سیاستمداران، فیلسوفان و حتی مردم عادی در مدح و ستایش یا نکوهش آن سخن ها گفته شده و کتاب ها به نگارش درآمده است.

مفهوم آزادی از بدو پیدایش فلسفه سیاسی تاکنون یکی از مهمترین مفاهیمی بود که اندیشمندان و فلاسفه درعلوم انسانی به آن پرداخته اند و هر یک با توجه به نگاه خود نسبت به ایجاد یک جامعه مطلوب معنای خاص خود را درباره این مفاهیم بیان داشته اند، در این میان دو تن از اندیشمندانی که درعصر حاضر می توان به آراء آنها در مورد ایجاد جامعه مطلوب که در آن آزادی و عدالت حاکم باشد به هایک و رالزاشاره نمود. در این پژوهش سعی شده است که معنا و مفهوم واژه آزادی از نقطه نظر این دو اندیشمند مورد توجه قرار گرفته و تلاش گردد که وجوه اشتراک و افتراق آراء این دو اندیشمند در ارتباط با مفهوم آزادی فهمیده شود. برای رسیدن به این هدف این پژوهش به چند فصل تقسیم شده است که در فصل اول سعی بر آن است تحت عنوان کلیات تحقیق به بیان مساله، اهمیت و ضرورت، اهداف، سئوالها پرداخته شود و در فصل دوم تحت عنوان  چارچوب نظری تحقیق و بیان مباحث نظری پیرامون آزادی به  معنی مفاهیم و تفسیرهایی از مفهوم آزادی و تحقیقات انجام شده توجه شده است. درفصل سوم  مفهوم آزادی در آراء هایك وراهکارهای دست یابی به آن و در فصل چهارم مفهوم آزادی درآراء رالز و راهکارهای دست یابی به آن مطرح است. درفصل پنجم  به وجوه اشتراک و افتراق آراء هایک و رالز درباره مفهوم آزادی توجه شده است و در فصل ششم خلاصه، نتایج و پیشنهادات در مورد این پژوهش ارائه گردیده است.

دراین پژوهش سعی بر آن بود تا با رویکردی علمی و با استفاده از شیوه ای توصیفی و تحلیلی آراء هایک و رالز در مورد مفهوم آزادی به صورت تطبیقی بررسی شود. در این راستا از منابع و ماخذ گسترده ای شامل کتب، مقالات، فصل نامه ها و… از دیدگاه ها و نظرات بسیاری بهره برداری شده است، بدین سبب این پژوهش می توان یکی از منابع مفید در حوزه اندیشه سیاسی و شناخت آراء هایک و رالز باشد اما این پژوهش نیز مانند هر پژوهش دیگری عاری از ایراد و انتقاد نیست.

فصل اول

 کلیات تحقیق

  
بیان مسئله تحقیق

هایک و رالز دو تن از فیلسوفان سیاسی غرب در قرن بیستم هستند و شناخت و درک صحیح مبانی فکری آنان دارای اهمیت می باشد. آزادی از جمله مفاهیم بنیادینی است که آن دو اندیشمند پیرامون آن نظراتی ارائه نمود ه اند، لذا شناخت این مفهوم به صورت تطبیقی در آراء هایک و رالز حائز اهمیت است.

آزادی طبق نظر برخی ازواژه اوستایی آزاته و یا واژه پهلوی آزاتیه  گرفته شده است. قدیمی ترین تعابیر در مورد آزادی در آثار اندیشمندان یونان باستان آمده است. ماده 4 اعلامیه حقوق بشرو شهروند که در سال 1789 به دنبال انقلاب کبیربه وسیله مجلس موسسان فرانسه به تصویب رسید آزادی را چنین تعریف کرده است: آزادی عبارت است ازاختیارانجام هرآنچه به شخص دیگر آسیب نرساند. از این رو بهره گیری هر فرد از حقوق طبیعی خویش هیچ محدودیتی ندارد مگر حدودی که بهره مندی دیگر اعضای جامعه از همان حقوق را تضمین می کند، تعیین این حدود تنها برعهده قانون است(سن، 25:1389). آزادی برای حفظ سلامت جامعه و جلوگیری از سوء‌استفاده از قدرت و موقعیت ضروری می باشد.

چکیده 4

فصل اول-کلیات تحقیق.. 5

مقدمه. 6

1-بیان مساله. 8

2-سوابق تحقیق.. 10

3-سوالات تحقیق.. 13

4-فرضیات تحقیق.. 14

5-اهداف تحقیق.. 14

اهداف کلی: 14

اهداف جزیی: 14

6-روش تحقیق.. 14

7-موانع و مشکلات تحقیق.. 15

فصل دوم-مفاهیم و اقسام و نظرات حقوق دانان. 16

بخش اول-مفاهیم…………..16

مبحث اول-تعریف عقد و توافق.. 16

گفتار اول- عقد در لغت… 16

گفتار دوم-عقد در شرع و اصطلاح حقوقی آن. 16

مبحث دوم- تعریف دین.. 19

گفتار اول-تعریف دین در لغت… 19

گفتار دوم- تعریف دین در اصطلاح فقها 20

گفتار سوم-ارتباط دین و قرض…. 21

مبحث سوم- انواع دین.. 21

مبحث چهارم- مفهوم دین در ماده ۲۳۱ قانون امور حسبی.. 23

بخش دوم-اقسام………………..24

مبحث اول­–تاثیر فوت متعهد قبل از سررسید……25

مبحث دوم- معامله به قصد فرار از دین.. 28

بخش سوم-آرای حقوق دانان. 29

فصل سوم-معامله به قصد فرار از دین در حقوق ایران و فقه امامیه. 31

مبحث اول-شرایط تحقق معامله به قصد فرار از دین.. 31

گفتار اول – تشکیل معامله. 31

گفتار دوم – طلب باید مسلم و قابل مطالبه باشد. 31

گفتار سوم – نفع طلبکاران در اقامه دعوی.. 32

گفتار چهارم – قصد فرار از دین.. 32

گفتار پنجم – ضرری بودن معامله. 33

مبحث دوم-معامله به قصد فرار از دین در فقه امامیه. 33

گفتار اول- دیدگاه فقهی در مورد بطلان معامله صوری.. 33

گفتار دوم-  تفاوت های موجود میان معامله صوری و معامله به قصد فرار از دین.. 34

گفتار سوم-اهمیت دین در فقه اسلامی.. 36

گفتار چهارم-  مسامحه در پرداخت دین.. 37

گفتار پنجم-  بررسی فقهی معامله به قصد فرار از  دین.. 38

مبحث سوم-حقوق ایران. 49

گفتار اول-تاریخچه و تحولات قانون گذاری.. 49

گفتار دوم-قانو نحوه محکومیت های مالی.. 62

گفتار سوم-سایر قوانین.. 76

الف-آیین دادرسی.. 76

1-معنی عدد نفوذ ………..76

2-اثر دعوی نسبت به سایر طلبکاران. 77

3-  رابطه طرف قرارداد و بدهکار : 79

4-اثبات معامله به قصد فرار از دین.. 80

ب-حمایت کیفری از طلب در حقوق ایران. 83

گفتار چهارم-نظریات حقوق دانان. 85

1-تعهد های جدید مدیون معسر…….88

2- معامله به قصد فرار از دین مربوط به مال معین.. 89

3-  پرداخت دیون. 89

4- دعوی مربوط به معامله به قصد فرار از دین.. 90

فصل چهارم-نتیجه گیری و پیشنهادات… 91

نتیجه گیری.. 91

پیشنهادات… 95

فهرست منابع و ماخذ: 96

Abstract. 103

چکیده

باتوجه به قاعده تسلیط وحاکمیت اراده وبازتاب آن درحقوق ایران ، اصولا نمی توان مدیون را کلا یا جزئا از اداره تمام یا بخشی از اموالش محروم کرد. مع الوصف براین قاعده، درموارد خاص ، استثناهایی وارد شده که از جمله آنها صدور حکم ورشکستگی است به طوری که پس از صدور چنین حکمی همه تصرفات مالی غیرنافذ خواهند بود.حکم معاملات صوری روشن است ، چون این معاملات درفقه به موجب قاعده ((العقودتابعة للقصود)) و درحقوق به موجب مواد191،196،463و1149 ق.م به خاطر فقدان قصد انشای واقعی و درونی باطل می باشند.اما حکم معاملات به قصد فرار از دین، معاملاتی که واجد انشا و دیگر شرایط صحت معامله اند، محل بحث است . به ویژه بعد از حذف ماده 218 قانون مدنی به وسیله قانون گذار در سال 1361 ، مسئله در خور توجه بیشتر ودر واقع یک مسئله روز شده و همین امر موجب نگارش این پایان نامه گردیده است.

واژگان کلیدی:معامله،فرار،دین،حقوق،قانون.

فصل اول-کلیات تحقیق

1-1مقدمه

موضوع مورد بررسی در این پایان نامه بررسی معامله به قصد فرار از دین با تاکید یر ق.ن.ا.م.م می باشد. اصل موضوع مورد بررسی ما حول ماده ۲۱۸ و اثرات آن می باشد؛حذف ماده ۲۱۸ سابق قانون مدنی (هرگاه معلوم شود معامله به قصد فرار از دین واقع شده آن معامله نافذ نیست) پس از آن ماده ۲۱۸ جدید(هرگاه معلوم شود که معامله به قصد فرار از دین به طور صوری انجام شده آن معامله باطل است) پس از وضع  ماده  ۲۱۸ مکرر در ق.م که بیان دارد: ((هرگاه طلبکار به دادگاه دادخواست داده دلایل اقامه نماید که مدیون برای فرار از دین قصد فروش اموال خود را دارد ، دادگاه می تواند قرار توقیف اموال وی را به میزان بدهی او صادر نماید که در این صورت بدون اجازه دادگاه حق فروش اموال را نخواهد داشت.))اما این مواد نیز دارای اشکالات و ابهامات قانونی می باشند .قبل از صحبت از جهت نامشروع معاملات که همان موضوع ماده ۲۱۸ یعنی معامله به قصد فرار از دین می باشد باید با جهت معامله آشنا شویم ،انگیزه ای در زبان حقوقی جهت نامیده می شود که دارای دو وصف ممتاز ( مستقیم و محرک اصلی بودن ) باشد . در قانون مدنی ما فقط مشروع بودن جهت معامله (نه تعهد) از شرایط صحت معاملات به شمار رفته است . در مباحث فقهی سه نظریه صحت ، بطلان  و شرط فاسد یا مفسد برای حکم وضعی جهت نامشروع مطرح شده است ،اما آنچنان که بیان خواهد شد به نقل عده ای از فقها در فقه صرفاً در موارد خاص که دلیل وارد شده می توان معتقد به بطلان شد و نمی توان به شکل یک قاعده کلی گفت هرجا جهت نامشروع باشد معامله باطل است.حقوقدانان ما نیز معتقدند که  همین که جهت در عقد تصریح شود برای آگاه ساختن طرف قرارداد کافی است .فقها در مورد معامله به قصد فرار از دین به سه دسته تقسیم می شوند گروهی قائل به صحت (شیخ طوسی،56:1409) ، گروهی قائل به عدم نفوذ(شهید ثانی،238:1417) و گروهی دیگر قائل به بطلان می باشند(حر عاملی،149:1410)  .به نظر بنده نظریه عدم نفوذ فقها قابل قبول تر و قابل مطرح در نظام حقوقی کنونی می باشد . حقوقدانان نیز در این مورد معتقد به عدم نفوذ می باشند ، اما برخی عقیده دارند: نظریه عدم قابلیت استناد را درمقابل عدم نفوذ مطرح کرده اند . که بر اساس آن معامله برای طرف قرارداد صحیح ولی برای طلبکار قابلیت استناد نداشته و به محض مراجعه می تواند معامله را فسخ کند. نظر منتخب بنده در این پایان نامه با نظر برخی از حقوقدانان در این مورد  (عدم قابلیت استناد ) یکسان می باشد .

معیار در اعمال حقوقی مدیون این است که بدهکار با هدف اضرار به داین ، به کار ارادی دست زند که باعث تهیدسی یا افزایش اعسار او شود یا اموال خود را پنهان کند و دوراز دسترس طلبکارها نماید .

شرایطی برای اثبات این نوع معاملات بیان خواهد شد از جمله احراز طلب مسلم وقابل مطالبه بودن ،تقدم طلب بر معامله ، قصد فرار از دین و … .

طلبکار دعوی رابه نام خود طرح می کند و سایر طلبکاران باید به عنوان ثالث وارد شوند . در صورتی که عین طرف قرارداد باشد طلبکار مطالبه می کند ، اگر نباشد طلبکار خسارت می گیرد و اگر طلبی باشد که بدهکار از آن صرفنظر کرده است ، طلبکار معادل آن را می گیرد . همچنین طرف قرارداد می تواند پس از استیفای طلب بدهکار اگر مقداری باقی بماند آن را مطالبه کند و به میزان خسارتی که بر او وارد شده نیز می تواند به بدهکار رجوع کند .

1-2بیان مساله

در پژوهش حاضر جهت امکانسنجی بارورسازی ابرها در استان نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها در قالب مدل SWOT ارائه شده و برای استخراج بهترین زمان باروری ابرها با توجه به تحلیل نیمرخ جو و اطلاعات ایستگاه های هواشناسی سطح زمین از روش تحلیل عاملی  استفاده شده است.

نتایج پژوهش نشان می دهند استان اردبیل بدلیل قرار گرفتن در مسیر سامانه های مختلف جوی ، وجود پوشش مناسب ابری ، دمای مناسب و رطوبت لازم درسطوح مختلف جو زمینه اقلیمی را برای بارورسازی ابرها دارد، همچنین مناسبترین لایه برای باروری ابرها لایه های 850 تا 700 هکتوپاسکــــالی بوده و بهترین زمان بارورسازی ابرها از اول آبان تا آخر فروردین ماه و با توجه به توزیع زمانی ساعات ابری و درصد رطوبت نسبی طی ساعات صبح و عصر محلی می باشد.

كلمات كلیدی:

استان اردبیل، تکنیک بارورسازی ابرها، سامانه های جوی، نیمرخ جو، SWOT

مقدمه:

امروزه اکثریت طرح های زیست محیطی سعی بر شناخت اقلیم منطقه دارند اجرای  طرح های عمرانی ، اقتصادی ، کشاورزی و … نیاز به شناخت نابهنجاری های اقلیمی جهت برنامه ریزی صحیح و قابل قبول داشته و از این رو ضرورت و اهمیت مطالعات اقلیمی در کالبد برنامه ریزی در سطوح مختلف جامعه قابل لمس است.

استان اردبیل درشمال غرب کشور با شکلی کشیده و طولی خود در جهت شمال به جنوب همراه با عامل ارتفاع کوهستان ها و دشت های حاصلخیز و با ارزش كشاورزی و تامین محصولات عمده زراعی و دامی در ترکیب همجواری با دریای خزر از موقعیت خاص برخوردار است. وقوع حداكثر مطلق دمای 44  درجه سلسیوس در منطقه مشــیران از توابع مشگین شهر و رخداد حـداقل دمــای مطلق 8/33- درجه سلسیوس در شهر اردبیل ، اختلاف حداكثر و حداقل مطلق دما را در این استان از مرز 77 درجه سلسیوس می‌گذراند كه این ویژگی اقلیمی را به ندرت می‌توان در استانهای دیگر جستجو نمود.

در این استان طی سالهای اخیر بدلیل نابهنجاری های اقلیمی رخ داده نظیر روند افزایش دما بویژه در فصل زمستان ، فراوانی رخداد بادهای گرم و افزایش تبخیروتعرق پتانسیل ، کاهش بارش ها مخصوصا بارش برف ، خشکسالی های حادث شده طی سالهای اخیر و برداشتهای غیراصولی از منابع آبی که در نهایت موجب پایین آمدن سطح آبهای زیرزمینی شده است، منطقه مورد نظر را به سوی بحران كمبود منابع آب در آینده به پیش می برد كه یکی از روش های نوین افزایش منابع آبی ، استفاده از تکنیک بارورسازی ابرها می باشد. بحث باروری ابرها كه بعنوان شاخه‌ای از علم تعدیل آب و هوا  شناخته می‌شود ، نوعی رفتار هوشمندانه با ابرها و سیستمهای ابری و در جهت افزایش بارش در ابرهایی است كه فرایندهای بارش در داخل آنها در حال شكل‌گیری و اجرا است.

برای برنامه ریزی صحیح و مبتنی بر تعقل و منطق استفاده از تكنیك بارورسازی ابرها در سطح   استان لاجرم نیاز به شناخت اولیه مناسب از تعیین نقاط قوت ، ضعف ، فرصت و تهدیدهای اجرای بارورسازی ابرهـا می باشد. در مدلی كه بدین منظور در این پروژه آورده شده است  منظور از فرصت ها، آن دسته از عوامل هستند كه بر باروری ابرها در استان اردبیل تاثیر مثبت دارند و با ایجاد فضای مساعد زمینه را در دستیابی به باروری ابرها و انجام آن یاری می نماید.یكی از مهمترین فرصت ها را می توان امكان باروری ابرها در استان راه حلی برای عبور از خشكسالی های اخیر بیان كرد.

تهدیدها، عواملی هستند كه بر باروری ابرها در استان اردبیل تاثیر منفی داشته و با ایجاد فضای بازدارنده موجب می شوند دستیابی به چشم انداز حصول آب با تاخیر مواجه شده یا اساساً انجام نشوند مثل محدودیت ارتفاع پرواز در مناطق كوهستانی استان.

منظور از قوت آن دسته از عواملی است كه جهت دستیابی به چشم انداز تامین منابع آبی در استان اردبیل ، تكنولوژی باروری ابرها به عنوان نقطه اتكا از آنها بهره می جوید. مثل تعداد روزهای ابری زیاد و وجود ابرهای جوششی در مناطق كوهستانی استان.

و منظور از نقاط ضعف ، عوامل باز دارنده ای است كه موجب می شود دستیابی به چشم انداز تامین منابع آبی در استان اردبیل با استفاده از تكنولوژی باروری ابرها با تاخیر مواجه شده یا اساساً انجام نشود. مثل نبود ایستگاه جو بالا و تحت پوشش قرار نگرفتن منطقه از رادار استان های همجوار.

با بررسی كلیه عوامل ذكر شده در این پروژه به این نتیجه می رسیم كه استان اردبیل بدلیل قرار گرفتن در مسیر سامانه مختلف جوی ، وجود پوشش مناسب ابری ، ارتفاع کف مناسب برای بذرپاشی ، دمای مناسب و رطوبت لازم درسطوح مختلف جو ،  مناسب بودن میزان نزولات جوی بویژه تعداد روزهای برفی زیاد در بیشتر مناطق استان و … زمینه اقلیمی را برای بارورسازی ابرها دارد.

1-1) بیان مسئله:

استان اردبیل درشمال غرب کشور با شکلی کشیده و طولی خود در جهت شمال به جنوب همراه با عامل ارتفاع کوهستانها و دشت های حاصلخیز و با ارزش كشاورزی و تامین محصولات عمده زراعی و دامی در ترکیب همجواری با دریای خزر از موقعیت خاص برخوردار است.

امروزه اکثریت طرح های زیست محیطی سعی بر شناخت اقلیم منطقه دارند اجرای  طرح های عمرانی ، اقتصادی ، کشاورزی و … نیاز به شناخت نابهنجاری های اقلیمی جهت برنامه ریزی صحیح و قابل قبول داشته و از این رو ضرورت و اهمیت مطالعات اقلیمی در کالبد برنامه ریزی در سطوح مختلف جامعه قابل لمس است (خزانه داری وهمكاران،

1-3. اهداف تحقیق.. 5

1-4. سؤال تحقیق.. 6

1-5. فرضیه تحقیق.. 6

1-6. روش تحقیق.. 6

1-6-1. روش گردآوری اطلاعات… 6

1-6-2. ابزار گردآوری اطلاعات… 7

1-6-3. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 7

1-7. قلمرو تحقیق.. 7

1-8. واژه‌ها و مفاهیم. 9

1-9. مشکلات، محدودیت‌ها و موانع تحقیق.. 10

? فصل دوم: مرور منابع، ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق …….. 9

2-1. مورفولوژی.. 12

2-2. ژئومورفولوژی.. 12

2-3. اهمّیت مطالعات ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی عمران شهری.. 13

2-4. نقش ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی‌های ساحلی.. 14

2-5. برنامه‌ریزی ژئومورفیک…. 14

2-6. مدیریت محیط.. 15

2-7. مشارکت ژئومورفولوژی در مدیریت محیط.. 15

2-8. خصوصیات حوضه‌های آبریز نواحی پست… 16

2-9 مشکلات نواحی ساحلی.. 17

2-10. عوامل ژئومورفولوژیکی محدود کننده سواحل.. 17

2-10-1. امواج.. 17

2-10-2. جریان‌های دریایی.. 18

2-11. چگونگی تشکیل یک دریابار. 19

2-12. خلیج دهانه‌ای.. 19

2-13. دلتا 19

2-14. اشکال تجمع مواد رسوبی حاصل از تأثیر امواج مخرب… 19

2-15. آثار ترازهای سطح دریا در کواترنر. 20

2-15-1. ماهیت و کیفیت تحولات اقلیمی کواترنر و شواهد مرفولوژیکی آن. 20

2-15-2. شرایط اقلیمی نئوژن. 22

2-15-3. تحولات اقلیمی دوران چهارم از نظر جغرافیای طبیعی و ژئومورفولوژی.. 23

2-15-4. تحولات اقلیمی کواترنر در ایران و شواهد مورفولوژیکی آن. 23

2-15-5. دریاچه‌های پلویال ایران. 24

2-16. مفهوم توسعه شهری.. 24

2-17. محدوده و حریم شهر. 25

2-18. شاخص‌های جغرافیایی در توسعه پایدار فضایی شهر. 25

2-18-1. عوامل جغرافیای طبیعی.. 26

2-18-1-1. موقعیت جغرافیایی.. 26

2-18-1-2. توپوگرافی.. 27

2-18-1-3. شیب… 27

2-18-1-4. اقلیم. 28

2-18-1-5. خاک و آب… 28

2-18-1-6. پوشش گیاهی.. 30

2-18-1-7. زمین‌شناسی.. 31

2-18-1-8. ژئومورفولوژی.. 31

2-18-2 عوامل اجتماعی.. 31

2-19. پیشینه تحقیق.. 33

? فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش‌ها … 39

3-1. روش اجرای تحقیق.. 40

3-1-1. روش تحلیلی.. 40

3-1-2. روش توصیفی.. 40

3-2. مواد (داده‌های مورد نیاز) 41

3-2-1. پهنه‌بندی بارش سالانه در سطح منطقه مورد مطالعه. 42

3-2-2. حداکثر بارندگی روزانه. 44

3-2-3 تعداد روزهای با بارندگی به میزان صفر میلیمتر و یا بیشتر. 46

3-2-3. تعداد روزهای با بارندگی به میزان 1 میلیمتر و یا بیشتر. 47

3-2-4 تعداد روزهای با بارندگی به میزان 5 میلیمتر و یا بیشتر. 47

3-2-5 تعداد روزهای با بارندگی به میزان 10 میلیمتر و یا بیشتر. 48

3-2-6. سمت و سرعت باد غالب… 49

? فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها و یافته‌های تحقیق ….. 52

4-1. موقعیت جغرافیایی.. 53

4-2. ویژگی‌های طبیعی بندر انزلی.. 54

4-2-1. زمین‌شناسی.. 54

4-2-2. توپوگرافی.. 57

4-2-3. اقلیم. 59

4-2-3-1. درجه حرارت… 59

4-2-3-2. بارندگی.. 61

4-2-3-3. رطوبت نسبی.. 62

4-2-3-4. ابرناکی.. 63

4-2-3-5. ساعات آفتابی.. 64

4-2-3-6. روزهای یخبندان. 64

4-2-3-7. جهت و سرعت باد. 65

4-2-4. منابع آب… 67

4-2-5. خاک‌شناسی.. 70

4-2-6. پوشش گیاهی.. 71

4-3. نگاهی به برخی از ویژگی‌های دریای خزر. 74

4-3-1. آب و هوا 75

4-3-2. زمین‌شناسی و تکتونیک…. 76

4-3-3. منابع تأمین‌کننده آب دریای خزر. 77

4-3-4. خلیج‌ها، جزایر و بنادر. 79

4-3-5. شرایط اقلیمی گذشته و بازتاب تغییرات اقلیمی بر جغرافیای ساحلی.. 79

4-3-6. رابطه تغییرات اقلیمی و نوسان سطح آب دریای خزر. 80

4-3-7. تغییرات سطح دریای خزر. 81

4-3-8. عوامل مؤثر در نوسان آب دریای خزر. 91

4-4. بررسی تغییرات خطوط ساحلی در استان گیلان. 91

4-5. بررسی شواهد ژئومورفولوژی در سواحل انزلی.. 92

4-5-1.عوامل محدود کننده ژئومورفولوژیکی در محدوده بندر انزلی.. 93

4-5-1-1. تلماسه‌های عرضی Qts. 93

4-5-1-2. تپه‌های ماسه‌ای.. 94

4-5-1-3. واحد رسوبات آبرفتی رودخانه‌ای Qal1.. 97

4-5-1-4. رسوبات سدی برجای مانده (خاكریزهای طبیعی) رودخانه‌ای QaL2.. 98

4-5-1-5. پهنه‌های ماسه‌ای آزاد Qsp. 98

4-5-1-6. مرداب و تالاب… 98

4-5-2. شواهد پیشروی دریای خزر به خشكی.. 100

4-5-2-1. وضعیت ساحل در منطقه انزلی.. 100

4-5-2-2. وضعیت کلی پیشروی در خطوط ساحلی.. 106

4-6. نواحی ساحلی در شهر انزلی.. 107

4-7. تأثیر باد در ایجاد اشکال ژئومورفولوژیکی.. 108

4-8. اثر نوسانات تراز آب دریای خزر. 109

4-9. تأثیر تغییرات سطح آب دریا در منطقه ساحل.. 110

4-10. موانع و محدودیت‌های توسعه شهر انزلی.. 111

4-10-1. نحوه استقرار شهر بر اساس رقوم ارتفاعی.. 113

4-10-2. چگونگی نحوه استفاده از اراضی در شهر. 114

? فصل پنجم: ارزیابی فرضیه، نتیجه‌گیری و پیشنهادها … 115

5-1. ارزیابی فرضیه‌ها 117

5-2. بحث و نتیجه‌گیری.. 118

5-3. راهکارهای پیشنهادی.. 123

فهرست منابع و مأخذ.. 124

چکیده انگلیسی …… 138

چکیده

تحقیق حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بهره‌گیری از روش‌های اسنادی و کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی به بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیكی در توسعۀ فیزیکی شهرستان بندر انزلی و شناسایی و معرفی مناطق آسیب‌دیدۀ آن پرداخته است؛ زیرا توسعۀ فیزیکی شهرها عموماً در ارتباط مستقیم با بستر طبیعی و عوارض ژئومورفولوژی است. لذا با توجه به این اهداف، نتایجی به شرح زیر بدست آمد: بندر انزلی دومین شهر پرجمعیت استان گیلان، با جمعیتی بیش از یکصدهزار نفر به صورت خطی در طول حدود ۱۵ کیلومتر از سمت شمال به دریای خزر و از جنوب به تالاب انزلی محدود می‌شود و آبراهه‌ای که ارتباط دریا و تالاب را برقرار می‌سازد، شهر را به دو قسمت شرقی (غازیان) و غربی (انزلی) تقسیم نموده است. پیشروی آب دریای خزر و به تبع آن تالاب انزلی از دو سو در دهه اخیر خسارات فراوانی را بر شهر وارد ساخته است. به‌طوری‌که شورایعالی شهرسازی و معماری ایران را برآن داشت که برای حل این مشکل به چاره‌اندیشی بپردازد. نهایتاً مقرر شد که خط تراز ۲۴ – متر (ارتفاع از سطح آب‌های آزاد) به عنوان لبه دریا محسوب و هرگونه ساخت و سازی ورای این رقوم به جز تأسیسات سبک و موقت ممنوع اعلام گردد. بر اساس این مصوبه، مقرر شد تأسیسات زیربنایی حیاتی شهر در رقوم بالای ۲۲- متر احداث و به کاربری‌های مسکونی و سایر خدمات وابسته تا رقوم ۲۴ – متر اجازه ساخت و ساز داده شود. بر این اساس حدود ۵۰ درصد از سطح شهر بندر انزلی رقوم ناامن تلقی و نزدیک به ۲۹ هزار جمعیت ساکن در آن بایستی به نقاط امن انتقال داده شوند. محدودیت‌های توسعه شهر در شمال دریای خزر و در جنوب تالاب انزلی و اراضی پست و آبگیر هستند که هیچگونه امکانی را برای توسعه در اختیار نمی‌گذارند. علاوه بر این، بالا آمدن سطح آب دریا طی سال‌های گذشته نیز بخش عمده‌ای از شهر را تخریب یا مورد تهدید قرارداده است. بر این اساس به نظر می‌رسد مناسب‌ترین اراضی برای توسعه شهر با منظور داشتن کدهای ارتفاعی امن(رقوم بالای 24- متر) در امتداد شرقی یعنی امتداد مسیر جاده انزلی به رشت و در امتداد غربی یعنی حول محور ارتباطی انزلی به آستارا می‌باشند. اما این امکان نیز بدلیل خطی شدن بیشتر بافت شهر، تبعات خاص خود را به همراه خواهد داشت و باعث بالارفتن هزینه‌های خدمات زیربنایی شهر می‌گردد. بنابراین مناطق فوق قابل استفاده نمی‌باشد. مناسب‌ترین راه برای اسکان جمعیت و تأمین فضاهای خدماتی مورد نیاز، استفاده از بافت‌های خالی شهر و اراضی خاکی موجود و افزایش معقول میزان تراکم‌های ساختمانی و جمعیتی در بافت‌های موجود می‌باشد. بنابراین مهمترین محدودیت‌های ژئومورفولوژی در شهرستان انزلی دو عامل طبیعی یعنی مرداب انزلی و دریای خزر بوده که هر دو در توسعه شهر انزلی بسیار اثرگذار می‎باشد. البته تغییرات خطوط ساحلی و اشکال ژئومورفولوژی ایجاد شده در این نواحی نیز باعث عدم توسعۀ فیزیکی این شهرستان شده است.

واژگان کلیدی: محدودیت، ژئومورفولوژی، توسعه فیزیكی، شهرستان بندر انزلی

مقدمه

شهر بندر انزلی به جهت محصور شدن از دو جهت جغرافیایی (از سمت شمال با دریا و از سمت جنوب با تالاب بندرانزلی)، برای توسعۀ فیزیکی خود ناگزیر به سمت جهت‌های شرقی و غربی پیرامون خود حرکت می‌کند. طی این فرایند در نیم قرن اخیر چهار روستا از روستاهای حاشیه بلافصل شهر، قربانی توسعه فضایی شهر شده و در آن ادغام شده‌اند. تراکم بالای جمعیت شهر بندر انزلی و کمبود اراضی آن، توسعۀ فیزیکی شهر را به دنبال داشته که تحولاتی را در داخل اراضی پیرامون شهر ایجاد می‌کند. این تحولات منجر به تغییرات کاربری اراضی روستایی و کشاورزی شده و رفته رفته سطح وسیعی از اراضی به ساخت و سازها اختصاص یافته است. شهر بندر انزلی به عنوان تنها نقطه شهری در شهرستان به کانون جذب جمعیت مهاجر تبدیل شده و این روند طی قرن اخیر شهر را با افزایش جمعیت و کاهش اراضی مواجه کرده است. روستاهایی همچون سوسر نویر و وقار در سال 1365 و روستاهای شالور کولیور در سال 1375 طی فرایند خزش شهر در آن ادغام شده‌اند. همچنین روستاهای بشمن و طالب‌آباد که در حاشیه بلافصل شهر واقع شده‏‌اند، از این قاعده مستثنی نبوده و مورد تهاجم ساخت و سازهای شهر قرار گرفته و محل اسکان جمعیت آن شده‌ است. بدین صورت از وسعت اراضی روستاها کاسته شده و با تبدیل شدن به سازه‌های شهری در محدوده شهری ادغام شده‌اند. در واقع شهر با رشد افقی خود به سمت روستاهای حاشیه حرکت کرده و اراضی روستایی را در خود حل می‏‌کند و با گذشت زمان، روستاها به صورت کامل توسط شهر بلعیده می‏‌شوند. تراکم جمعیت، کمبود زمین، شهر را ناگریز به توسعه به سمت اراضی پیرامونی هدایت می‏‌کند. بنابراین با توجه به وجود دو عامل طبیعی یعنی دریا و مرداب و اشکال ایجاد شده ژئومورفولوژی در نواحی ساحلی این تحقیق به بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیكی در توسعۀ فیزیکی شهرستان بندر انزلی پرداخته و بر این اساس به پنج فصل زیر تقسیم شده است:

فصل اول: کلیات تحقیق؛

فصل دوم: مرور منابع، ادبیات تحقیق و پییشینه تحقیق؛

فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش؛

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها و یافته‌های تحقیق؛

فصل پنجم: ارزیابی فرضیه‌ها، بحث و نتیجه‌گیری و پیشنهادات.

 1-1. بیان مسئله

گسترش فیزیکی شهرها فرآیندی پویا و مداوم است و طی آن محدوده‌های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات عمودی و افقی از حیث کمّی و کیفی افزایش می‌یابد. هر کدام از این دو روش، کالبد متفاوت و جداگانه‌ای از دیگری ایجاد می‌نماید. رشد فیزیکی به شکل افزایش محدوده شهر یا به اصطلاح گسترش افقی ظاهر می‌گردد و رشد عمودی به صورت درون‌ریزی جمعیت شهری و الگوی رشد شهر فشرده، نمایان می‌شود.

جامعه ما در طی صد سال گذشته صرف‌نظر از علت‌ها و تحت تأثیر تمدن غرب، دگرگونی‌های سریعی را متحمل شده است و نهایتاً شکل جدیدی به خود گرفته که از بسیاری جهات متفاوت با گذشته‌اش می‎باشد. این تغییرات در تمامی عرصه‌های جامعه به نحوی به وجود آمده که سازه‌های سنتی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی جامعه را به هم ریخته و زندگی جدید که در اثر نیازهای زمان شکل گرفته است نه تنها تداوم منطقی و روند گذشته را ندارد بلکه چیزی ورای معنای گذشته است و الگوی جدید را سازماندهی می‎نماید. لیکن توسعۀ کالبدی لجام گسیخته و بدون برنامه یکی از معضلات اصلی در ساختار شهری و اقتصادی ـ اجتماعی کشورهای در حال توسعه است. در ایران نیز مسئله توسعۀ کالبدی بی رویه در برخی شهرها و از جمله شهر انزلی دیده می‌شود. از آنجایی که توسعۀ کالبدی شهرها نابودی اراضی کشاورزی و گسترش به سمت پهنه‌های آسیب‌پذیر را به دنبال خواهد داشت لذا باعث برهم خوردن تعادل و پایداری اکولوژیک در شهرها می‌شود.

استان گیلان با توجه به موقعیت جغرافیایی خود از جمله استان‌های مهاجرپذیر بوده که هر ساله افراد زیادی بدلیل شرایط جغرافیایی منحصر به فرد آن به این استان مراجعه می‌نمایند. شهرستان بندر انزلی یکی از شهرستان‌هایی است که در دهه‌های اخیر از رشد فزاینده‌ جمعیتی برخوردار بوده که از دلایل عمده آن می‌توان به موقعیت طبیعی(دریا، ساحل، مرداب) و شرایط مناسب اقلیمی برای سکونت و همچنین مهاجرپذیر بودن نیروی کار به علت منطقه آزاد تجاری و صنایع و کارخانجات در گروه‌های عمده‌ فعالیت، اشاره نمود. این شهرستان در ناحیه‌ای کاملاً جلگه‌ای به صورت طولی و در ساحل دریای خزر واقع شده و مکان شهر بندرانزلی، بین تالاب بین‌المللی انزلی و دریای خزر می‌باشد. بر این اساس محدودیت‌های توسعه شهر در شمال دریای خزر و در جنوب تالاب انزلی و اراضی پست و آبگیر هستند که امکانات قابل توجهی را برای توسعه در اختیار نمی‌گذارد. علاوه بر این بالا آمدن سطح آب دریا طی سال‌های گذشته نیز بخش عمده‌ای از شهر را تخریب یا مورد تهدید قرار داده است. لذا این تحقیق در نظر دارد محدودیت‌های ژئومورفولوژیکی شهرستان بندر انزلی را مورد بررسی و تحلیل قرار داده و راهکارهایی را برای برون‌رفت از آن پیشنهاد نماید.

1-2. اهمّیت و ضرورت تحقیق

شهرهای امروزی با توجه به گستردگی سطح‌شان که دائماً بر مقدار آن افزوده می‌شود، زمین‌های وسیعی را به خود اختصاص می‌دهند. این زمین‌ها از تركیب واحدهای مختلف توپوگرافی و مورفولوژیك تشكیل می‌یابند. هر اندازه كه شهرها گسترش پیدا كنند، برخورد آنها با واحدهای گوناگون توپوگرافی و ژئومورفولوژی و موضوعات مربوط به آنها زیادتر می‌شود. در این میان با توجه به مقر و مکان قرارگیری این سکونتگاه‌ها در واحدهایی نظیر دامنه‌ها و دره‌ها، سواحل و دشت‌های سیلابی، نقاط مرتفع و پرشیب کوهستانی و موارد دیگری نظیر اینها، نوع محدودیت‌ها و خطرات محیطی تحمیل شده متفاوت بوده و می‌بایست با شناسایی و دسته‌بندی آنها، شرایط مطلوب‌تر و پایدارتری را برای افراد در راستای کاهش خسارات جانی و مالی فراهم نمود. لذا اهمّیت و ضرورت شناخت ویژگی‌های محیط طبیعی با تأکید بر علوم زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی جهت تمیز و تشخیص نقاط مناسب و کم‌خطر برای ایجاد بناها و ساختمان‌ها، از مناطق نامساعد و پرخطر، معلوم می‌شود. برای شناخت بخش اعظمی از ویژگی‌های محیط طبیعی نیاز به مطالعه ژئومورفولوژی است. در سایه كسب این گونه آگاهی است كه می‌توان قدم‌های موثری در انتخاب مناسب‌ترین مكان برای ایجاد و گسترش شهرها برداشت و نسبت به جلوگیری از خطر پدیده‌های طبیعی و یا مقابله با آنها اقدامی جدی به عمل آورد.

1-3. اهداف تحقیق

هر تحقیق دارای اهداف مشخصی است. این اهداف به دو گروه هدف‌های کلی و هدف‌های ویژه تقسیم می‎شوند. «هدف کلی» مقصود و منظور نهایی از انجام پژوهش است. هدف کلی مستقیماً از مسئله پژوهش مشتق می‌شود. «اهداف ویژه» تحقیق که اصولاً از مسئله پژوهش و اهداف کلی نشأت می‌گیرند و محقق با بیان این اهداف دقیقاً تصریح می‌کند که در این تحقیق چه انجام می‌شود و چه انجام نمی‌شود (نادری و همکاران، 1389: 11). از اینرو در پژوهش حاضر نیز اهداف کلی و ویژه آن به شرح زیر است:

بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیكی در توسعۀ فیزیکی شهرستان بندر انزلی؛
شناسایی و معرفی مناطق آسیب‌دیده، ناشی از عوامل ژئومورفولوژی محدودکننده در شهرستان بندرانزلی؛
ارائه راهکارهای لازم در جهت جلوگیری از محدودیت‌های طبیعی در شهرستان بندرانزلی.