1-4- سؤالات تحقیق………………………………………………………………………………………….. 6

6-5- فرضیه­های تحقیق………………………………………………………………………………………. 6

1-6- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………. 6

1-7- تعیین محدوده مکانی تحقیق…………………………………………………………………………. 6

1-8- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 7

1-8-1- جامعه آماری……………………………………………………………………………………. 7

1-8-2- ابزار گردآوری اطلاعات……………………………………………………………………… 7

1-8-3- روش تحلیل آماری…………………………………………………………………………… 8

1-9- مفاهیم و اصطلاحات………………………………………………………………………………….. 8

1-10- مشکلات و محدودیتهای تحقیق………………………………………………………………….. 9

فصل دوم:چارچوب نظری تحقیق

1-2- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 12

2-2- مفاهیم و اصطلاحات…………………………………………………………………………………. 15

2-3- توزیع فضایی جمعیت……………………………………………………………………………….. 18

2-4- شهرنشینی در جهان از نظر سازمان ملل………………………………………………………….. 22

2-5- مهمترین عوامل تجمع و پراکندگی جمعیت…………………………………………………….. 24

2-6- عوامل جغرافیایی مؤثر در پراکندگی جمعیت……………………………………………………. 27

2-6-1- پراکندگی عمودی جمعیت………………………………………………………………….. 27

2-6-2- تأثیر آب و هوا………………………………………………………………………………… 27

2-6-3- جمعیت و خاک……………………………………………………………………………….. 28

2-6-4- جمعیت و ناهمواری………………………………………………………………………….. 28

2-6-5- عوامل زیستی………………………………………………………………………………….. 29

2-6-6- منابع  معدنی و انرژی………………………………………………………………………… 30

2-7- عوامل اصلی رشد جمعیت شهرها…………………………………………………………………. 30

2-7-1- رشد طبیعی جمعیت شهر……………………………………………………………………. 30

2-7-2- اثر مهاجرت……………………………………………………………………………………. 31

2-7-3-اثر توسعه محدوده و ادغام آبادی های پیرامون………………………………………….. 31

2-7-4- تأثیر متقابل شهرنشینی توسعه و مهاجرت………………………………………………. 31

2-8- نگاهی اجمالی به نظریه­های جمعیتی……………………………………………………………… 32

2-8-1- طرفداران افزایش جمعیت…………………………………………………………………… 32

2-8-2- مخالفان افزایش جمعیت…………………………………………………………………….. 33

2-8-3- طرفداران ثبات جمعیت……………………………………………………………………… 33

2-8-4- طرفداران حد متناسب جمعیت…………………………………………………………….. 33

2-9- نظریه آب و سکونتگاه……………………………………………………………………………….. 33

2-10- الگوی تراکم جمعیت شهرها از نظر کلارک ………………………………………………….. 34

2-11- نظریه نیازسنجی شهری……………………………………………………………………………. 35

2-12- نظریه حد مطلوب جمعیت……………………………………………………………………….. 35

2-13- نظریه سلسله مراتب شهری……………………………………………………………………….. 36

2-14- نظریه شهرکهای اقماری……………………………………………………………………………. 37

2-15- نظریه شهرهای جدید پیوسته……………………………………………………………………… 37

2-16- نظریه اندازه شهر…………………………………………………………………………………….. 37

2-17- نظریه قطب رشد و شهرگرایی…………………………………………………………………… 39

2-18- نظریه شهرهای مسلط………………………………………………………………………………. 40

2-19- نظریه شهرهای نامتمرکز…………………………………………………………………………… 40

2-20- نظریه شهر فشرده…………………………………………………………………………………… 43

2-21- نظریه شهر پایدار……………………………………………………………………………………. 44

2-22- شهر و نظریه­های اجتماعی………………………………………………………………………… 46

 

2-22-1- مکتب مدرنیسم یا کارکردگرایی…………………………………………………………. 47

2-22-2- مکتب مگااستراکچرالیسم (فن­گرایی)…………………………………………………… 47

2-22-3- مکتب آمایش انسانی……………………………………………………………………….. 47

2-22-4- مکتب پست مدرنیسم……………………………………………………………………… 48

2-23- مروری بر دیدگاههای متفاوت ازدحام شهری………………………………………………… 48

2-23-1- دیدگاه اقتصادی…………………………………………………………………………….. 49

2-23-2- دیدگاه اکولوژی و اجتماعی………………………………………………………………. 50

2-23-3- دیدگاه سیاسی……………………………………………………………………………….. 50

2-23-4- دیدگاه بهداشتی……………………………………………………………………………… 51

2-23-5- دیدگاه روانشناختی…………………………………………………………………………. 51

2-24- سیر تحول مسئله تراکم در یکصد سال اخیر…………………………………………………… 52

2-25- تراکم زیاد و تراکم کم: نکات مثبت و منفی…………………………………………………… 53

2-25-1- تراکم زیاد و نکات منفی………………………………………………………………….. 53

2-25-2- تراکم زیاد و نکات مثبت………………………………………………………………….. 54

2-25-3- تراکم کم نکات منفی………………………………………………………………………. 54

2-25-4- تراکم کم نکات مثبت………………………………………………………………………. 55

2-26- شیب تراکم جمعیت شهری از مرکز به پیرامون……………………………………………….. 56

2-27- حد متناسب شهری و تراکم آن…………………………………………………………………… 58

2-28- عوامل مشوق و مؤثر در متراکم شدن شهرها………………………………………………….. 59

2-29- نحوه توزیع تراکم­های شهری و عوامل تأثیرگذار بر آنها……………………………………. 60

2-30- عوامل مؤثر تراکم جمعیت در شهرها…………………………………………………………… 63

2-30-1- فضای شهری و تراکم جمعیت…………………………………………………………… 63

2-30-2- زمین و تعیین حداکثر تراکم………………………………………………………………. 64

2-30-3- باران و تراکم جمعیت……………………………………………………………………… 64

2-31- عوامل اقتصادی مؤثر بر تراکم شهری…………………………………………………………… 65

2-31-1- عوامل جمعیتی………………………………………………………………………………. 66

2-31-2- درآمد خانواده……………………………………………………………………………….. 66

2-31-3- قیمت زمین و مسکن و تراکم……………………………………………………………. 67

2-31-4- نرخ مالکیت اتومبیل و تراکم …………………………………………………………….. 67

2-31-5- هزینه خدمات شهری و تراکم……………………………………………………………. 67

2-31-6- مباشرات توسعه شهری و تراکم………………………………………………………….. 68

2-32- رویکردهای اساسی در تعیین تراکم شهری……………………………………………………. 71

2-32-1- رویکرد سرمشقی…………………………………………………………………………… 71

2-32-2- رویکرد برنامه­ای…………………………………………………………………………….. 73

2-33- راهبردها………………………………………………………………………………………………. 73

2-33-1- راهبرد تمرکز: الگوی توسعه واحدهای برنامه­ریزی شهری شده…………………… 73

2-33-2- راهبرد تمرکز: سیاست تحکیم شهری…………………………………………………… 74

2-33-3- راهبرد عدم تمرکز: متمرکز………………………………………………………………… 74

2-34- تراکم جمعیت و اکولوژی شهری………………………………………………………………… 75

2-35- ظرفیت قابل تحمل محیط…………………………………………………………………………. 76

2-1-35- تبیین مفهوم ظرفیت قابل تحمل محیط از دیدگاه سیستمی………………………… 76

2-36- روش­های کنترل تراکم……………………………………………………………………………… 78

2-37- قاعده تراکم اندازه…………………………………………………………………………………… 78

2-38- عوامل اجتماعی و فرهنگی تراکم شهری……………………………………………………….. 79

2-39- پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………. 81

2-40- جمع­بندی…………………………………………………………………………………………….. 84

فصل سوم: محدوده مورد مطالعه

3-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 89

3-2- موقعیت جغرافیایی استان کرمانشاه………………………………………………………………… 89

3-3- موقعیت جغرافیایی شهرستان کرمانشاه……………………………………………………………. 90

3-4- موقعیت جغرافیایی شهر کرمانشاه…………………………………………………………………. 90

3-5- آب و هوا……………………………………………………………………………………………….. 92

3-6- ناهمواریها……………………………………………………………………………………………….. 93

3-7- آبهای سطحی………………………………………………………………………………………….. 93

3-8- تاریخچه و وجه تسمیه شهر کرمانشاه…………………………………………………………….. 93

3-9- ویژگی جمعیتی ترکیب و ساختمان جمعیت……………………………………………………. 94

3-9-1- روند تغییرو تحولات جمعیتی شهر کرمانشاه…………………………………………… 94

3-9-2- بُعد خانوار……………………………………………………………………………………… 95

3-9-3- ساختمان سنی…………………………………………………………………………………. 97

3-9-4- ساختمان جنسی………………………………………………………………………………. 98

3-9-5- سطح سواد و تحصیلات……………………………………………………………………. 99

3-9-6- تحولات جمعیت و تقسیمات کشوری در سالهای مختلف………………………….. 99

3-9-7- تراکم جمعیت در استان کرمانشاه و تغییرات آن……………………………………… 101

3-9-7-1- تراکم کلی جمعیت شهر کرمانشاه……………………………………………….. 102

3-9-8- سرانه کاربری وضع موجود در شهر به تفکیک منطقه و شهر………………………. 103

3-9-9- جمعیت و تراکم جمعیت شهر کرمانشاه در مناطق مختلف………………………… 104

3-9-10- تغییرات کالبدی فضایی شهر کرمانشاه……………………………………………….. 110

3-9-10-1-روند توسعه تاریخی و شکل گیری شهر کرمانشاه………………………….. 110

3-9-10-2- دوران قبل از قاجار………………………………………………………………. 111

3-9-10-3- دوران قاجاریه…………………………………………………………………….. 111

3-9-10-4- دوران پهلوی………………………………………………………………………. 112

3-9-10-5- دوران حاضر………………………………………………………………………. 114

3-9-11- ویژگی­های اقتصادی شهر کرمانشاه…………………………………………………… 115

3-9-12- ساختار اشتغال در بخش های عمده فعالیت ……………………………………….. 117

3-9-13- خصوصیات اجتماعی شهر………………………………………………………………. 119

3-9-14- آسیب­های جمعیتی و اجتماعی، فرهنگی شهر………………………………………. 120

فصل چهارم: یافته­های تحقیق

4- یافته های تحقیق…………………………………………………………………………………………. 123

4-1- بررسی نحوه تراکم جمعیت در محلات مورد مطالعه………………………………………… 123

4-2- مدل تحلیلی پژوهش و معرفی معیارهای مورد استفاده……………………………………… 125

4-2-1-هم سویی با گرایشات مردم………………………………………………………………… 126

4-2-1-1- متوسط تراکم ساختمانی……………………………………………………………. 126

4-2-1-2- قیمت زمین…………………………………………………………………………… 128

4-2-2- استفاده بهینه از تأسیسات وضع موجود…………………………………………………. 130

4-2-3- ارتقاءِ کیفیت کالبدی……………………………………………………………………….. 130

4-2-3-1- ریزدانگی بافت………………………………………………………………………. 130

4-2-3-2- سرانه خدمات محله­ای……………………………………………………………… 133

4-2-4- کاهش ترافیک……………………………………………………………………………….. 135

4-2-4-1- ظرفیت سیستم حمل و نقل عمومی…………………………………………….. 135

4-2-4-2- عرض معبر…………………………………………………………………………… 137

4-3- فاصله از مرکز شهر…………………………………………………………………………………. 139

4-4- تحلیل سلسله مراتبی……………………………………………………………………………….. 141

4-3-1- مقایسه زوجی گزینه­ها (محلات)………………………………………………………… 145

4-5- اولویت­بندی محلات و تعیین تراکم بهینه………………………………………………………. 146

4-6- مقایسه جمعیت محلات موجود با جمعیت محلات پیش­بینی شده تحقیق………………. 147

فصل پنجم: نتیجه­گیری

5-1- آزمون فرضیات………………………………………………………………………………………. 150

5-1-1- آزمون فرضیه اول……………………………………………………………………………….. 150

5-1-2- آزمون فرضیه دوم……………………………………………………………………………….. 150

5-2- بحث، نتیجه­گیری و پیشنهادات…………………………………………………………………… 150

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………….. 153

پیوست­ها……………………………………………………………………………………………………….. 161

چکیده:

افزایش جمعیت شهرها و چگونگی اسکان آن­ها یکی از مشکلات شهرهای امروزی می­باشد و با توجه به لزوم حفظ اراضی کشاورزی و طبیعی و همچنین کاهش هزینه­های شهری، مسأله توزیع مطلوب تراکم جمعیتی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. هدف اصلی این پژوهش تحلیلی بر نحوه توزیع تراکم جمعیتی در سطح شهری با استفاده از مدل AHP در شهر کرمانشاه می­باشد. برای دستیابی به این منظور، از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. شهر کرمانشاه دارای 6 منطقه شهرداری است و برای انتخاب محلات از بین کل محلات شهر کرمانشاه به صورت تصادفی از هر منطقه شهری 2 محله انتخاب شده است. شاخص­ها و معیارهای مورد استفاده در پژوهش، شامل شاخص­های هم­سویی با گرایشات مردم، کاهش ترافیک، ظرفیت تأسیسات شهری موجود و ارتقاء کیفیت کالبدی می­باشد که با استفاده از مدل AHP در محیط نرم­افزاری GIS و Expert Choice به تحلیل نحوه توزیع تراکم جمعیتی در سطح محلات شهر کرمانشاه پرداخته شده است. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که طبق نظرات کارشناسان، کاهش ترافیک با وزن 565/0­ با اهمیت­ترین معیار و ظرفیت تأسیسات شهری موجود با وزن 262/0، ارتقاء کیفیت کالبدی با وزن 118/0 و هم­سویی با گرایشات مردم با وزن 055/0 در رتبه­های بعدی قرار دارند. از لحاظ وضعیت تراکم، در محلات 22 بهمن و دولت آباد بین تراکم موجود و پیشنهادی تفاوت وجود ندارد و در محله حافظیه نیاز به افزایش جمیعت وجود دارد و در بقیه محلات میزان تراکم موجود بیشتر از تراکم پیشنهادی می­باشد.نتیجه بدست آمده حاکی از آن است که استفاده از مدل AHP به خوبی جوابگوی تحلیل توزیع تراکم جمعیت در شهر کرمانشاه بود و نشان داد که تراکم جمعیت در سطح محلات شهر کرمانشاه از توزیع مطلوبی برخوردار نمی­باشد.

فصل اول: کلیات طرح تحقیق

1-1- مقدمه

مقوله تراکم از مباحث دیرین برنامه­ریزی شهری است. در واقع از زمانی که انسان شروع به انتظام بخشیدن به سکونتگاههای خود نمود به تراکم توجهی خاص داشت، نقش تعیین کننده و تأثیرگذاری تراکم بر تمامی جنبه­های برنامه­ریزی و طراحی شهر آنرا به شاخصی مهم در بیان دیدگاهها و مکاتب مختلف در مسائل شهری تبدیل کرده است. در عین حال تأثیرگذاری این عنصر از شرایط زمانی، مکانی و سیستمی، مطالعه آنرا برای درک نحوه نگرش جامعه به فضا در دوره های زمانی و شرایط مکانی مختلف بسیار پراهمیت ساخته است. بطوریکه جوامع مختلف در گذشته، برخوردها و نگرشهای متفاوتی به آنها داشته­اند. لیکن در فرایند جهانی شدن، یک همگرایی در دیدگاهها براساس افزایش تراکم در محیط­های شهری دیده می­شود این همگرایی آنچنان گسترده است که به یکی از مباحث اصلی توسعه پایدار شهری تبدیل شده است. تراکم جمعیت در سیمای شهری و محیط زیست روزانه جمعیت انعکاس یافته و شرایط بهره­مندی آنها را از فضای شهری به ویژه فضای سبز را مشخص می­کند. با توجه به لزوم حفظ اراضی کشاورزی و طبیعی و همچنین کاهش هزینه­های شهری، مسئله توزیع مطلوب تراکم جمعیت از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. توزیع مطلوب تراکم باعث توزیع مناسب جمعیت در سطح شهر می­شود و امکان استفاده بهینه از شرایط موجود را فراهم می­نماید. در این فصل سعی بر آنست که به نحوه توزیع تراکم جمعیتی در سطح شهری پرداخته شود و این تحقیق همچون سایر تحقیقات علمی از چارچوب کمی روش تحقیق علمی تبعیت می­نماید، براین اساس، طرح تحقیق با تعریف مسئله، اهمیت و ضرورت شروع و به بررسی فرضیه، سؤالات و اهداف و محدوده مکانی، روش تحقیق پرداخته و در نهایت با بیان مفاهیم و اصطلاحات و مشکلات و محدودیتها خاتمه می­یابد.

2-1- بیان مسأله

افزایش جمعیت شهرها و چگونگی اسکان آنها یکی از مشکلات شهرهای امروزی می­باشد. نقش و اهمیت تراکم در شهرسازی به مفهوم عام و در برنامه­ریزی و طراحی شهری نقاط جدید به مفهوم خاص، بدیهی است. هیچ برنامه و طرح شهری بدون پرداختن به تراکم به عنوان عامل اصلی و تعیین کننده و نیز اثرگذارنده بر تمامی جنبه­های برنامه­ریزی و طراحی نمی­تواند تهیه و اجرا شود. علی­رغم اهمیت فوق­العاده این شاخص، جایگاه آن در فرایند برنامه­ریزی و طراحی شهری از دیدگاه علمی و نظری کمتر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و همچنان به عنوان یک موضوع پیچیده و مسئله کلیدی مطرح است.

تراکم در سطح شهر، به عنوان معیاری برای استقرار جمعیت و تأسیسات شهری، در طرح­های توسعه شهری از اهمیت خاصی برخوردار است (زیاری، 1384: 70).

انتخاب تراکم در طرح­های شهری، غالباً براساس تجربیات و مبتنی بر درک مستقیم بوده است که نهایتاً منجر به مشکلات عدیده و عوارض بعدی می­شود. بسیاری از سیاستگذاران توسعۀ شهری پایدار، در طرفداری از زندگی با تراکم زیاد چنین ادعا کرده­اند که راه حل شهر فشرده به کاهش گرایش به سوی توسعه بی­رویه پیرامونی کمک خواهد کرد و به ارتقای پایداری و سرزندگی شهری یاری خواهد رساند (عزیزی، 1388: 48). با توجه به عمر نسبتاً طولانی طرح­های شهری و نیز تحقیقات انجام یافته محدود در مقوله­ی تراکم، هیچ­گاه اندازه­ای به عنوان تراکم بهینه تحقق نیافته تا به عنوان یک الگو به کار گرفته شود؛ بنابراین برای دست­یابی به تراکم بهینه نیازمند برخوردی علمی­تر می­باشد. بحث تراکم بهینه زمانی از استحکام نظری برخوردار می­گردد که از یک سو عوامل مختلف تأثیرگذار بر آن به دقت شناسایی و ریشه­یابی شود و از سویی دیگر، آثار تبعی تراکم در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد؛ بنابراین استفاده از روشهای که بتواند، به توزیع مناسب تراکم در سطح شهرها کمک کند، می­تواند بسیار باارزش باشد. در این تحقیق سعی شده است یک مدل و روشی مناسب برای توزیع تراکم جمعیتی در سطح شهر کرمانشاه ارائه شود.

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

اشتباه در تعیین تراکم جمعیتی برای کل شهر و تراکم هریک از نواحی مختلف مسکونی، نتایج سوءِ بسیاری در زمینه­های کالبدی، خدماتی، سیمائی، جمعیتی، اقتصادی و نیز در وضعیت مسکن و ترافیک شهر به بار می­آورد، لذا نمی­توان به راحتی از کنار آن گذشت. به عنوان مثال آیا تعیین تراکم زیاد برای ناحیه مسکونی که فاقد شرایط لازم برای پذیرش چنین تراکمی است در حکم سوق دادن میلیاردها ریال سرمایه به فعالیت احداث مسکن در مسیری غلط نخواهد بود؟ و آیا تدوین ضوابطی منتهی به تراکم کم در شهرهای