کلمات کلیدی: ارتباطات سازمانی، ارتباطات خطی، ارتباطات تعاملی، ارتباطات تبادلی، تعهد سازمانی، تعهد عاطفی، تعهد مستمر، تعهد هنجاری
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول : کلیات پژوهش
1-1- مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 2
1-2- بیان مسأله…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
1-3- اهمیت و ضرورت ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 9
1-4- اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 14
1-5- پرسشهای پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 15
1-6- تعریف مفهومی متغیرها…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 15
1-6-1- ارتباطات سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 15
1-6-1-1- ارتباطات خطی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 16
1-6-1-2- ارتباطات تعاملی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 16
1-6-1-3- ارتباطات تبادلی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 16
1-6-2- تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 17
1-6-2-1- تعهد عاطفی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 17
1-6-2-2- تعهد مستمر…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
1-6-2-3- تعهد هنجاری………………………………………………………………………………………………………………………………… 
……………………………. 18
1-7- تعریف عملیاتی متغیرها………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
1-7-1- نوع ارتباطات سازمانی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 18
1-7-2- تعهد سازمانی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 19
فصل دوم: پیشینه پژوهش
2-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 21
2-2- پیشینه نظری ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 21
2-2-1- ارتباطات سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 21
2-2-1-1- اهمیت ارتباطات………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 22
2-2-1-1- تعاریف ارتباطات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 24
2-2-1-3- سطوح ارتباطات……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 26
عنوان صفحه
2-2-1-4- ارتباطات سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 26
2-2-1-5- متغیرهای ارتباطات…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 28
2-2-1-6- فرایند ارتباطات………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 29
2-2-1-7- اجزای فرایند ارتباطات…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 30
2-2-1-8- موانع ارتباطات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 34
2-2-1-9- مهارت و شایستگی مورد نیاز برای ایجاد پیامهای باکیفیت……………………………………………… 35
2-2-1-10- ویژگی‌های ارتباطات سازمانی…………………………………………………………………………………………………………………. 36
2-2-1-11- تجزیه و تحلیل ارتباطات سازمانی………………………………………………………………………………………………………. 37
2-2-1-12- انتخاب مسیر یا كانال ارتباطی مناسب…………………………………………………………………………………………… 37
2-2-1-13- انواع ارتباطات………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 38
2-2-1-13-1- ارتباطات کلامی و غیرکلامی…………………………………………………………………………………………………………… 38
2-2-1-13-2- ارتباطات یك جانبه و دو جانبه……………………………………………………………………………………………………… 39
2-2-1-13-3- ارتباطات رسمی و غیر رسمی………………………………………………………………………………………………………… 41
2-2-1-14- ارتباطات خطی، تعاملی و تبادلی………………………………………………………………………………………………………… 42
2-2-1-14-1- ارتباطات خطی…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 42
2-2-1-14-2- ارتباطات تعاملی ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 44
2-2-1-14-3- ارتباطات تبادلی ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 46
2-2-1-14-4- مقایسه مدلها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 48
2-2-2- تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 49
2-2-2-1- تعاریف تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………………… 51
2-2-2-2- اهمیت تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 53
2-2-2-3- اجزا و مراحل تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………….. 54
2-2-2-4- جوانب یا انواع تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………… 55
2-2-2-5- عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………. 58
2-2-2- 6- دو دیدگاه درباره تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………. 62
2-2-2-7- دیدگاه‌های نظری عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی………………………………………………………………………… 64
2-2-2-8- دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎﻳﻲ درﻣﻮرد ﻛﺎﻧﻮﻧﻬﺎی ﺗﻌﻬﺪﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ……………………………………………………………………………………. 65
2-2-2-9- ﺗﻌﻬﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﻳﻚ ﺑﻌﺪی ﻳﺎ ﭼﻨﺪﺑﻌﺪی………………………………………………………………………………. 66
2-2-2-10- اﻟﮕﻮﻫﺎی ﭼﻨﺪﺑﻌﺪی…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 67
2-2-2-11- مدل می یر و آلن……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 63
عنوان صفحه
2-2-2-12- راهکارهایی برای افزایش تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………… 72
2-3- پیشینه پژوهشی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 73
2-3-1- ارتباطات سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 73
2-3-1-1- پژوهشهای داخلی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 73
2-3-1-2- پژوهشهای خارجی………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 77
2-3-2- تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 79
2-3-2-1- پژوهشهای داخلی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 79
2-3-2-2- پژوهشهای خارجی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 83
2-3-3- ارتباطات سازمانی و تعهد سازمانی…………………………………………………………………………………………………………………………….. 86
2-1-5-3- جمع بندی و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 87
فصل سوم: روش پژوهش
3- روش پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 89
3 – 1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 89
3- 2- روش پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 89
3-3- جامعه آماری……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 89
3-4- نمونه و روش نمونه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 90
3-5- ابزار پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 90
3-5-1- مقیاس نوع ارتباطات سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………….. 91
3-5-1-1- روایی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 91
3-5-1- 2- پایایی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 92
3-5-2- پرسشنامه تعهد سازمانی می یر و آلن……………………………………………………………………………………………………… 93
3-5-2- 1- روایی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 94
3-5-2- 2- پایایی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 95
3-7- روش جمع آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 95
3-8- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 96
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته‌ها
4- 1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 98
عنوان صفحه
4-2- یافته‌های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 98
4-2-1- یافته‌های توصیفی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 98
4-2-2- آمار استنباطی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 99
4-1-2-1- سئوال اول……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 99
4-1-2-2- سئوال دوم …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 100
4-1-2-3- سئوال سوم…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 101
4-1-2-4- سئوال چهارم ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 102
4-1-2-5- سئوال پنجم ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 103
4-1-2-6- سئوال ششم………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 104
4-1-2-6- سئوال هفتم…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 105
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………… 108
5-2- بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………. 108
5-3- نتیجه گیری نهایی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 118
5-4- محدودیتها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 120
5-4-1- محدودیتهای اجرایی………………………………………………………………………………………………………………………………………… 120
5-4-2- محدودیتهای پژوهشی………………………………………………………………………………………. 121
5-5- پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………………………….. 121
5-5-1- پیشنهادات کاربردی…………………………………………………………………………………………….. 121
5-5-2- پیشنهادات پژوهشی……………………………………………………………………………………………. 122
فهرست منابع ومآخذ
منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………………………. 123
منابع لاتین…………………………………………………………………………………………………………………………… 131
پیوست………………………………………………………………………………………………………………………………… 141
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول شماره ی(2-1): طبقه بندی عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی…………………………………………. 59
جدول شماره ی(3-1): فراوانی و درصد نمونه آماری…………………………………………………………………………… 90
جدول شماره‌ی(3-2): ابعاد و مؤلفه های مقیاس محقق ساخته نوع ارتباطات سازمانی……………………………. 91
جدول شماره‌ی(3-3): ضرائب همبستگی گویه های نوع ارتباطات سازمانی با نمره کل………………………….. 92
جدول شماره‌ی (3-4): پایایی مقیاس نوع ارتباطات سازمانی………………………………………………………………… 93
جدول شماره‌ی (3-5): ابعاد و مؤلفه های پرسشنامه تعهد سازمانی می یر و آلن……………………………………. 93
جدول شماره‌ی (3-6): ضرائب همبستگی گویه های تعهد سازمانی با نمره کل …………………………………… 94
جدول شماره‌ی (3-7): پایایی پرسشنامه تعهد سازمانی……………………………………………………………………….. 95
جدول شماره‌ی (4-1): میانگین و انحراف استاندارد متغیر نوع ارتباطات سازمانی…………………………………… 99
جدول شماره‌ی (4-2): میانگین و انحراف استاندارد متغیر تعهد سازمانی………………………………………………. 99
جدول شماره‌ی (4-3): نتایج آزمون تحلیل واریانس اندازه‌گیری‌های مکرر انواع ارتباطات سازمانی…………… 100
جدول شماره‌ی (4-4). نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی………………………………………………………………………… 100
جدول شماره‌ی (4-5): تعهد سازمانی و مقایسه آن با Q2………………………………………………………………….. 101
جدول شماره‌ی (4-6): نتایج آزمون تحلیل واریانس اندازه‌گیری‌های مکرر ابعاد تعهد سازمانی………………… 101
جدول شماره‌ی (4-7): نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی………………………………………………………………………… 102
جدول شماره‌ی (4-8): نتایج ضریب همبستگی متغیرهای پژوهش…………………………………………………… 103
جدول شماره‌ی (4-9): مقایسه انواع ارتباطات سازمانی در مدارس دخترانه و پسرانه……………………………… 105
جدول شماره‌ی (4-10): مقایسه انواع تعهد سازمانی معلمان زن و مرد……………………………………………….. 106
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار (2-1): الگوی ساده ارتباطات……………………………………………………………………………………………. 29
نمودار (2-2): مدل ارتباطات سازمانی………………………………………………………………………………………….. 30
نمودار(2-3): ارتباطات کلامی و غیرکلامی…………………………………………………………….. 39
نمودار (2-4): مدل ارتباطات خطی……………………………………………………………………………………………… 44
نمودار (2- 5): مدل تعاملی ارتباطات…………………………………………………………………………………………… 46
نمودار (2- 6): مدل تبادلی ارتباطات…………………………………………………………………………………………… 48
نمودار (2-7): مدل پنج تعهد کلیدی…………………………………………………………………… 57
نمودار شماره (2-8): نتایج و عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی……………………………………………………….. 58
نمودار شماره (2-9): فرا تحلیل 200 پژوهش…………………………………………………………………………… 60
نمودار شماره (2-10): عوامل ضروری، همبسته ها و تأثیرات انواع سه گانه تعهدسازمانی….. 61
نمودار(2-11): دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎی ﻧﮕﺮﺷﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ………………………………………………………. 62
نمودار (2-12): دیدگاه رفتاری در زمینه تعهد سازمانی…………………………………………………………….. 63
نمودار (2-13): مدل سه بخشی تعهد سازمانی………………………………………………………………………….. 70
نمودار (4-1): رابطه بین ارتباطات سازمانی مدارس با تعهد سازمانی معلمان 104
مقدمه
انسان موجودی اجتماعی است و تكامل و سعادت مادی و معنوی وی در گرو تعامل و همزیستی با دیگران است. به علاوه، نیازهای مشترك اجتماعی و روابط ویژه، انسانها را آنچنان به یكدیگر پیوند می زند كه جز در سایه زندگی اجتماعی، رشد همه جانبه برای فرد حاصل نمی گردد (دفتر توسعه، 1379). ارتباطات رکن اساسی زندگی انسان است. از طریق ارتباطات است که کلمات، مفاهیم و عبارات از شخصی به شخص دیگر انتقال می یابد و در نتیجه تفاهم بین افراد جامعه بوجود می آید (امین شایان جهرمی و امینی، 1388). از سوی دیگر، جوامع امروزی، نظامهایی سازمانی هستند و بخش عمده زندگی افراد، در سازمانها یا در ارتباط با آنها سپری می شود. به گونه ای که گردش امور زندگی وابسته به سازمانها، و پیشرفت و بقای جامعه نیز تابع کار و عملکرد آنهاست. بدیهی است که هماهنگی فعالیتهای سازمان و تبادل اطلاعات میان واحدهای متعدد آن نیز، مستلزم پیش بینی روشها و وسایل ارتباطی مؤثر است. چراکه سازمان بدون ارتباطات، از ادامه فعالیت باز می ماند. در واقع سازمان، شبکه پیچیده ای از اینگونه ارتباطات است (علاقه بند، 1386).
علاوه براین، مدیران دریافته اند كه ارتباطات مؤثر با كاركنان و درك انگیزه های ارتباطی آنان، در توفیق در دستیابی به اهداف طراحی شده سازمان، عامل مؤثری است. به همین دلیل، ارتباطات مؤثر را، قلب مدیریت می نامند (رضائیان،1389). به گونه ای که وجود سازمان وابسته به آن است و لذا هر مدیری معمولا بیشتر وقت خود را صرف برقراری ارتباط می‌كند (داوودآبادی، 1385). مضافاً، هماهنگی، برنامه ریزی، سازماندهی، کنترل و سایر وظایف مدیر، بدون وجود سیستم ارتباطی مؤثر در سازمان قابل تحقق نیست و در غیاب چنین نظام ارتباطی، امکان اداره سازمان وجود نخواهد داشت. چراکه، به تجربه ثابت شده است که اگر ارتباطی صحیح در سازمان برقرار نباشد، گردش امور مختل و کارها آشفته می شود (الوانی، 1385).
از سوی دیگر، تعهد سازمانی نیز مقوله ای بسیار با ارزش است. به گونه ای که گفته شده است چنانچه تعهدپذیری در سازمانی غالب گردد، افراد مسئولیت پذیری بیشتری از خود نشان داده و در قبال انجام تعهدات از رضایت و تعلق خاطر افزون تری برخوردار خواهند بود و این امر، باعث می گردد تا غیبت ها، کم کاری ها، تنش ها و … کاهش یابد (رنجبریان، 1375). مدیران نیز، باید بتوانند با استفاده از مشاركت كاركنان در تصمیم گیری و فراهم آوردن سطح قابل قبولی از امنیت شغلی برای آنان، تعهد و پایبندی کارمندان را افزایش دهند (مورهد و گریفین[1]، 1374). آلن و میر[2] (۱۹۹۷) معتقدند که تعهد، فرد را با سازمان پیوند می دهد و این پیوند، احتمال ترک شغل را در وی کاهش می دهد (مایر و هرسکویچ[3]، ۲۰۰۲). همچنین، مطالعات نشان داده اند که تعهد، تأثیر بالایی بر عملکرد موفق سازمان دارد. چرا که کارمندان با تعهد بالا، تمایل قوی تری در تعلق به سازمان دارند و مایل به نشان دادن رفتار شهروندی سازمانی عالی تری هستند. آنان تمایل دارد تا فراتر از وظایف شغلی مورد نیاز خود عمل کند و چنانچه منابع انسانی را عالیترین دارایی سازمان بدانیم، منابع انسانی متعهد را باید به عنوان مزیت رقابتی سازمان در نظر گرفت(نهمه[4]، 2009).
به هرحال، هرگونه كوتاهی در امر بررسی و تحقیق تعهد سازمانی كاركنان، منجر به افزایش هزینه های هنگفت ناشی از ترك خدمت كاركنان و جذب نیروهای جدید می گردد. اگر سازمان ها به منافعی كه تعهد سازمانی در بردارد توجه داشته باشند، بالا بردن سطح تعهد در میان كاركنان، معنای خاصی خواهد یافت (ساکی، 1389). از سویی دیگر، به كارگیری ارتباطات كارا و مؤثر می تواند موجب افزایش رضایت شغلی و تعهد سازمانی شود. علاوه براین، سیستم های ارتباطات داخلی كه موفق به ایجاد رضایت از ارتباطات در میان كاركنان نشده اند، رضایت شغلی و یا تعهدات سازمانی را هم پرورش نمی دهند (کریر و برکو[5]، 2008). در پژوهش نیز به بررسی رابطه بین نوع ارتباطات سازمانی مدارس و تعهد سازمانی معلمان پرداخته می شود.
1-2- بیان مسأله:
بی تردید سازمانهای آموزشی یکی از مهمترین، مؤثرترین و گسترده ترین سازمانها هستند، که عهده دار تعلیم و تربیت رسمی افراد جامعه و همچنین تأمین کننده ی منابع انسانی دیگر سازمانها می باشند (زکی، ادیبی، و یزدخواستی، 1385). نهاد آموزش و پرورش نقشی اساسی در گردش امور جامعه و تداوم و بقای آن برعهده دارد (فرهادیان، 1382). ارتباطات سازمانی، نقطه اشتراک دو مفهوم پیچیده، یعنی سازمان و ارتباطات است؛ که برای هر دو مفهوم، تعاریف و رویکردهای مختلفی ارائه شده است. سازمان، به معنای گروهی از مردم است، که فعالیتهای خویش را جهت دستیابی به اهداف فردی و جمعی، هماهنگ نموده اند (بولارینوا و الورانفمی[6]، 2009).
واژه ارتباطات[7] از ریشه لاتینCommnuicare ، مشتق شده است كه به معنای سهیم شدن، مشارکت و یا عمومی کردن[8] می باشد(پیتر[9]، 2001؛ ویلیامز[10]، 1985؛ ویکلی[11]،1967؛ طبیبی،1381). تعاریف متعددی از ارتباطات ارائه شده است، که در مجموع می توان آنها را چنین جمع بندی نمود که ” ارتباطات عبارتست از فرایند تبادل پیام (علاقه بند،1386؛ ایسنبرگ، گودال و تِرسوِی[12]، 2007؛ پورتر، 1979؛ منینگ، 1992؛ دوویتو، 1986)، و اطلاعات (دفلور، کِرنِی و پلاکس[13]، 1993؛ لویس، 1975؛ وبستر،2012؛ آکسفورد،2012؛ علاقه بند، 1386؛ الوانی، 1385؛ فرهنگی 1385؛ رضائیان، 1389) از فرستنده به گیرنده به نحویکه پیام ارائه شده برای فرد قابل درک باشد و بتواند معنایی را از آن دریافت کند (کونتز[14]،2001، رضائیان، 1389, علاقه بند، 1386).”
پیام و اطلاعات شامل معانی و مفاهیم (دفلور و همکاران،1993؛ پورتر؛1979 منینگ،1992؛ علاقه بند،1386؛ الوانی، 1385)، عقاید و افکار (بدلا[15]، 2011؛ چاپل و رد[16]،1997؛ نیومن و سامر[17]، 1977؛ ردریکو[18]،2000؛ لویس، 1975؛ بیرونو[19]، 1987؛ علاقه بند،1386)، نگرشها (بیرونو، 1987؛ لویس، 1975؛ وبستر،2012)، و احساسات (ردیکو، 2000؛ نیومن و سامر، 1977؛ بدلا،2011؛ بیرونو، 1987؛ پورتر،1979؛ منینگ،1992؛ الوانی،1985؛ برلسون، برنارد و استینر[20]،1964) می باشد. به طور کلی، عناصر مهم فرایند ارتباط شامل: فرستنده یا منبع ارتباط، پیام (موضوع ارتباط)، و گیرنده پیام می باشند (علاقه بند، 1386؛ الوانی، 1385؛ هوی و میسکل[21]،2005)، و ابعاد ارتباطات سازمانی به سه گروه زیر تقسیم می شود:
بعد ارتباطی که خود شامل چهار جزء مجاری ارتباطی، سبک های ارتباطی، مسیرهای ارتباطی، و محتوای ارتباطی می باشد.
بعد انسانی که جنبه های انسانی را در بر می گیرد و ارتباطات میان افراد را تحت تأثیر قرار می دهد. این بعد شامل سه جزء ویژگی های فردی افراد، ویژگی های اجتماعی افراد، و مهارتهای ارتباطی می باشد.
بعد سازمانی که ساختار و محتوای سازمان را در بر می گیرد و ارتباطات سازمانی را تحت تأثیر قرار می دهد؛ شامل دو جزء ساختار سازمانی، و فرهنگ سازمانی می باشد (مزروعی، بازرگانی، غضنفری و فرهی پور، 1389).
ارتباطات را از جهات مختلفی مانند عکس العمل در محیط، جریان ارتباطات، میزان رسمیت، مجاری ارتباط، و الگوهای ارتباطی می توان طبقه بندی نمود. از نظر عکس العمل در محیط و یا ارائه بازخورد، ارتباطات، به انواع یک جانبه و دوجانبه تقسیم می گردد (رضائیان، 1389).
ارتباطات یك‌جانبه[22] (یک طرفه): هر گاه واكنش گیرنده نسبت به پیام ابراز نشود، آن ارتباط را یك جانبه گویند. این نوع فرآیند ارتباط، فاقد بازخورد می‌باشد.
ارتباطات دوجانبه[23]: چنانچه محیط به گونه‌ای باشد كه گیرنده عكس العمل‌ها و نظرهای خود را درباره محتوای پیام به اطلاع فرستنده برساند و عملاً چنین كند، به این نوع ارتباط، دوجانبه گویند (هوی و میسکل،2005؛ رضائیان، 1389؛ فولادگر، 1384).
از نظر جریان ارتباطات در سیستم نیز، ارتباطات سازمانی شامل مواردی به شرح زیر است:
ارتباط عمودی[24]: شامل ارتباط رو به پایین[25] و ارتباط رو به بالا[26] است.
ارتباط افقی[27]: معمولا شبكه ارتباطی افقی دارای الگویی از جریان كارها در یك سازمان است كه بین اعضای یك گروه، یک گروه و گروه‌های دیگر و بین اعضای دوایر مختلف برقرار می‌شود.
ارتباط مورب[28]: ارتباط مورب هنگامی صورت می‌گیرد كه افراد در سطوح مختلف كه رابطه گزارش دهی مستقیم ندارند، با یكدیگر ارتباط برقرار كنند(داوودآبادی، 1385؛ رحیمی،
