1-2 بیان مساله اساسی تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………….۴

1-3 روش شناسی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………….٧

1-4 سوالات اصلی و فرعی تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………….7

1-5 فرضیه های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………….8

1-6 شرح کامل روش………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 9

1-7 روش ها و ابزار تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………………………………..9

1-8 مرور ادبیات و سوابق مربوطه……………………………………………………………………………………………………………………………9

1-9 اهداف مشخص تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………….12

1-10 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………13

1-11 جنبه جدید بودن و نو آوری در تحقیق………………………………………………………………………………………………………….14

1-12 چگونگی زمانبندی پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………….14

1-13 تعریف واژه ها و اصلاحات فنی و تخصصی………………………………………………………………………………………………….15

1-14 شاخص بندی…………………………………………………………………………………………………………………………………………….20

«فصل دوم»

بخش اول(نوواقعگرایی)

2-1-1 تاریخچه نووا قعگرایی………………………………………………………………………………………………………………………………23

2-1-1-1-مبانی اصلی…………………………………………………………………………………………………………………………………………23

الف) دولت سالاری…………………………………………………………………………………………………………………………………………..23

ب) بقا ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….24

ج) خودیاری     ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..25

2-1-1-2 تفاوت نوواقعگرایی با واقعگرایان…………………………………………………………………………………………………………..29

2-1-2  شیفت پارادایمی از واقعگرایی به نوواقعگرایی……………………………………………………………………………………………..30

2-1-2-1 نوواقعگرایی…………………………………………………………………………………………………………………………………………33

2-1-2-2 كنت ولتز و نوواقعگرایی………………………………………………………………………………………………………………………..35

الف)اصل نظم دهنده…………………………………………………………………………………………………………………………………………..38

ب)تفكیك كاركردهای واحدها……………………………………………………………………………………………………………………………39

ج)توزیع توانمندی ها………………………………………………………………………………………………………………………………………40

بخش دوم(امنیت)

2-2-1 جهان سوم پس از جنگ سرد…………………………………………………………………………………………………………………….43

2-2-2 امنیت در دیدگاه نوواقعگرایی…………………………………………………………………………………………………………………….44

2-2-2-1 موازنه قوا…………………………………………………………………………………………………………………………………………….45

2-2-2-2 هژمونی………………………………………………………………………………………………………………………………………………51

فصل سوم(موا نع داخلی وخارجی امنیت)

3-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..57

بخش اول(اهمیت خلیج فارس)

3-1-1 خلیج فارس…………………………………………………………………………………………………………………………………………….63

3-1-2 اهمیت استراتژیك خلیج فارس…………………………………………………………………………………………………………………..63

3-1-2-1 وضع طبیعی وموقعیت جغرافیایی خلیج فارس…………………………………………………………………………………………64

3-1-2-2 ذخائر عظیم نفت وگاز…………………………………………………………………………………………………………………………65

3-1-2-3 بازار مصرف ……………………………………………………………………………………………………………………………………….68

3-1-2-4 نقش فرهنگی وایدئو لوژیكی ……………………………………………………………………………………………………………….69

3-1-3 امنیت ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….70

3-1-3-1 امنیت پس از جنگ سرد ……………………………………………………………………………………………………………………..71

3-1-3-2 امنیت كار آمد در منطقه ………………………………………………………………………………………………………………………72

الف) امنیت دسته جمعی …………………………………………………………………………………………………………………………………74

ب)اعتماد سازی …………………………………………………………………………………………………………………………………………….75

بخش دوم (موانع داخلی امنیت جمعی)

3-2-1 نا ا منی در منطقه …………………………………………………………………………………………………………………………………….79

3-2-2 دیدگاه های امنیتی متعارض بازیگران اصلی منطقه خلیج فارس…………………………………………………………………..79

3-2-2-1 ایران ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….80

3-2-2-2 عربستان ……………………………………………………………………………………………………………………………………………83

3-2-2-3 عراق …………………………………………………………………………………………………………………………………………………85

3-2-3 دیدگاه كشورهای كوچك منطقه نسبت به امنیت خلیج فارس ……………………………………………………………………….88

3-2-3-1 قطر …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..88

3-2-3-2 كویت ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….89

3-2-3-3 امارات متحده عربی ……………………………………………………………………………………………………………………………90

3-2-3-4 عمان ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..91

3-2-3-5 بحرین ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..92

3-2-4 یك عامل و دو بحران مهم امنیتی در منطقه …………………………………………………………………………………………………92

3-2-4-1 جنگ ایران و عراق در سال 1980 ………………………………………………………………………………………………………….94

3-2-4-2 تهاجم عراق به خاك كویت …………………………………………………………………………………………………………………..95

3-2-5 اتحاد نا كار آمد منطقه ای در خلیج فارس ………………………………………………………………………………………………….95

3-2-6 نقش منفی شورای همكاری در كنترل دو بحران مهم منطقه ای ……………………………………………………………………..97

3-2-7 موانع داخلی تاثیر گذار بر ایجاد امنیت دسته جمعی در منطقه خلیج فارس ……………………………………………………..99

3-2-7-1 عدم اعتماد جمعی ………………………………………………………………………………………………………………………….101

3-2-7-2 فقدان درك مشترك از امنیت منطقه ………………………………………………………………………………………………………101

3-2-7-3 عدم وجود یك سازمان فراگیر منطقه ای ………………………………………………………………………………………………103

3-2-7-4 ساختار اقتصادی نا مناسب ………………………………………………………………………………………………………………….104

3-2-7-5 توسعه نیافتگی كشورهای منطقه ………………………………………………………………………………………………………….105

3-2-7-6 ساختار رژیم های سیاسی …………………………………………………………………………………………………………………107

3-2-7-7 بحران مشروعیت در كشورهای منطقه ………………………………………………………………………………………………….108

3-2-7-8 اختلافات فرهنگی ………………………………………………………………………………………………………………………………110

3-2-7-9 ساختار نظام منطقه ای ………………………………………………………………………………………………………………………..111

3-2-7-10 اختلافات مذهبی …………………………………………………………………………………………………………………………….112

3-2-7-11 توسعه طلبی كشور های منطقه …………………………………………………………………………………………………………..114

3-2-7-12 گسترش سلاح های نظامی و سابقه تسلیحاتی ……………………………………………………………………………………114

3-2-7-13 مناقشات ارضی و مرزی …………………………………………………………………………………………………………………..117

الف)اختلافات بر سر مرزهای دریایی و رودخانه ای …………………………………………………………………………………………….119

ب)اختلاف بر سر مرزهای زمینی وتملك جزایر …………………………………………………………………………………………………119

بخش سوم(موا نع خارجی امنیت جمعی)

3-3-1 حضور آمریکا در منطقه پس از جنگ سرد ……………………………………………………………………………………………….122

3-3-1-1 حمله عراق به كویت …………………………………………………………………………………………………………………………122

3-3-1-2 حادثه 11 سپتامبر 2001 ……………………………………………………………………………………………………………………..123

3-3-2 اهمیت خلیج فارس برای حضور آمریکا در این منطقه ……………………………………………………………………………….124

3-3-3 منافع و اهداف آمریکا در منطقه خلیج فارس ……………………………………………………………………………………………125

3-3-3-1 اهداف ومنافع ثانوی ………………………………………………………………………………………………………………………..126

3-3-3-2 اهداف ومنافع ذاتی آمریکا …………………………………………………………………………………………………………………126

الف)نفت،اصلی ترین علاقه آمریکا در خلیج فارس ……………………………………………………………………………………………126

ب)مطلوبیت بازار خلیج فارس …………………………………………………………………………………………………………………………127

ج)امكانات اقتصادی و تجاری منطقه ………………………………………………………………………………………………………………….127

د)توسعه نفوذ سیاسی ……………………………………………………………………………………………………………………………………….127

3-3-4 نوع رابطه آمریکا با كشورهای منطقه پس از جنگ سرد ……………………………………………………………………………..128

3-3-4-1 رابطه آمریکا با ایران ………………………………………………………………………………………………………………………..128

3-3-4-2 رابطه آمریکا با عراق …………………………………………………………………………………………………………………………128

3-3-4-3 رابطه آمریکا با كشورهای عربی حاشیه جنوبی ………………………………………………………………………………………129

3-3-5 نقش آمریکا در ممانعت از ایجاد امنیت دسته جمعی در منطقه خلیج فارس …………………………………………………..130

3-3-5-1 دخالت های آمریکا در بحران های منطقه و ترویج نا امنی بیشتر (قبل از 11 سپتامبر)………………………………….130

الف)حمله عراق به ایران ………………………………………………………………………………………………………………………………..131

ب)حمله عراق به كویت ………………………………………………………………………………………………………………………………..134

3-3-5-2 حمله یك جانبه به عراق (پس از 11 سپتامبر ) ……………………………………………………………………………………..136

الف)اهداف آمریکا حضور درعراق …………………………………………………………………………………………………………………..138

1)اهداف نظامی …………………………………………………………………………………………………………………………………………..139

2)اهداف سیاسی …………………………………………………………………………………………………………………………………………..140

3)اهداف اقتصادی ………………………………………………………………………………………………………………………………………..140

ب)پیامدهای حمله آمریکا به عراق واشاعه ی بی نظمی ……………………………………………………………………………………..141

1)پیامدهای سیاسی دموكرات ……………………………………………………………………………………………………………………….141

2)پیامد های امنیتی ………………………………………………………………………………………………………………………………………144

3)پیامد های اقتصادی …………………………………………………………………………………………………………………………………..146

3-3-6 سیاست های کلیدی آمریکا در ترویج واگراییی ………………………………………………………………………………………………..147

3-3-6-1 ایران هراسی ………………………………………………………………………………………………………………………………………148

3-3-6-2 فرقه گرایی ………………………………………………………………………………………………………………………………………..150

3-3-6-3 گسترش تسلیحاتی ……………………………………………………………………………………………………………………………150

نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..153

فصل چهارم

«نا امنی خلیج فارس ونووا قعگرایی»

4-1 مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………157

4-4 نا امنی در خلیج فارس ………………………………………………………………………………………………………………………………158

4-2-1 هژمونیك گرایی …………………………………………………………………………………………………………………………………….158

4-2-1-1 حمله عراق به كویت ………………………………………………………………………………………………………………………..159

الف)دیدگاه شورای همكاری خلیج فارس (كشورهای عرب منطقه) ……………………………………………………………………….160

ب)دیدگاه آمریکا ……………………………………………………………………………………………………………………………………………162

ج)جمهوری اسلامی ایران وجنگ كویت ………………………………………………………………………………………………………….165

4-2-1-2 حمله آمریکا به عراق…………………………………………………………………………………………………………………………166

الف) دیدگاه ایران ……………………………………………………………………………………………………………………………………….168

ب)كشورهای عرب منطقه خلیج فارس ………………………………………………………………………………………………………….169

4-2-2 موازنه گرایی پس از جنگ سرد ………………………………………………………………………………………………………………..170

4-2-2-1 توازن قوا در خلیج فارس ………………………………………………………………………………………………………………….171

4-2-2-2 توازن قوا در استراتژی آمریکا……………………………………………………………………………………………………………..171

4-2-2-3 جنگ عراق وتوازن قوای جدید ………………………………………………………………………………………………………….173

نتیجه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….175

فصل پنجم

«نتیجه گیری وپیشنهادها»

5-1 عوامل ضعف یا شكست سازمان منطقه ای ……………………………………………………………………………………………………179

5-2 راهکارهای رهایی از موانع امنیت جمعی………………………………………………………………………………………………………………180

5-3 توازن امنیت ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………183

الف) توازن امنیت با تاکید بر نقش ایران………………………………………………………………………………………………………………………183

ب)امنیت جمعی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………186

فهرست منابع و مأخذ ……………………………………………………………………………………………………………………………………..188

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

منطقه خلیج فارس و به عبارتی کشورهای این منطقه دارای پتانسیل های بالقوه ای به صورت مشترک می باشند که می توانند امنیت دسته جمعی را در راستای توسعه و اتحاد منطقه ای همراهی کنند .

خلیج فارس بدلیل منابع عظیم نفتی و موقعیت خاص ژئوپلیتیکی همواره بطور خاص مورد توجه قرار گرفته است . وابستگی امنیت بسیاری از کشورها با امنیت منطقه خلیج فارس باعث شده که حوادث و وقایع در آن جنبه فرامنطقه ای و بین المللی به خود بگیرد. در تحقیق حاضر با وجود شرایط مشترک منطقه ای، دلایل عدم شکل گیری امنیت دسته جمعی در منطقه را مورد بررسی قرار داده و مشخص می نماییم که چرا امنیت دسته جمعی نتوانسته است در این منطقه شکل بگیرد.

امنیت در این قسمت بدلیل مشکلات حاد و اختلاف هایی که در بین کشورهای منطقه حاکم است تحت تاثیر و نقش پررنگ قدرت های فرامنطقه ای قرار گرفته است. کشورهای منطقه تاکنون نتوانسته اند با وجود قدرت های خارجی به یک امنیت دسته جمعی و مشترک دست یابند. انجام مسئله مهم امنیت جمعی در منطقه خلیج فارس  تحت تاثیر عواملی مهم در دو سطح منطقه ای ( بخش پیرامونی ، اختلافات سیاسی ، اقتصادی ،‌نظامی ، اجتماعی ) و سطح فرا منطقه ای ( تاثیرات غرب  و عوامل تاثیر گذار جدید جهانی ) قرار دارند.

در این تحقیق با تاکید برموازنه گرایی هژمونیک که یکی از الگوهای امنیت سازی در رهیافت نوواقعگرایی می باشد به بررسی مسائل امنیتی مربوط به منطقه خلیج فارس با تمرکز بر عوامل داخلی و خارجی موثر می پردازیم . عوامل داخلی تحت تاثیر شدید عوامل فرامنطقه ای قرار دارند و وابستگی شدید بین این دو دست به دست هم داده تا هر چه بیشتر جو منطقه نا آرام و درگیر اموج سهمگین بی ثباتی باشد.

کلید واژه ها : خلیج فارس،نوواقعگرایی،امنیت منطقه ای،موازنه گرایی، هژمون ،جنگ سرد،امنیت دسته جمعی،

    

 

فصل یکم

(کلیات تحقیق)

 

 

 

1-1 مقدمه

خلیج فارس از مهمترین مناطق جهان از منظر ژئواستراتژیك و ژئواكونومیك محسوب می شود و از طرفی می توان گفت که امنیت در منطقه از شرایطی برخوردار است که به نوعی پیوستگی امنیتی در بین کشورها را به همراه دارد.اخلافات در بین کشورهای منطقه خلیج فارس باعث شده است که آنها روابط خوبی را با همدیگر نداشته باشند . از طرفی باتوجه به شرایط ژئواستراتژیك و ژئواكونومیك خلیج فارس و اهمیت آن برای قدرت های فرامنطقه ای و سعی آنها برای تسلط بر این منطقه مزید بر علت گردیده است وآنها را هرچه بیشر از هم دور کرده است. می توان گفت که امنیت در خلیج فارس ،كانون امنیت بین المللی محسوب  می گردد. مسائلی مانند امنیت انرژی و … پیوند امنیت این منطقه با امنیت جهانی را افزایش داده است. بر این اساس ایجاد سازوكارهای مناسب برای شكل دهی به امنیت پایدار با توجه به موانع و چالش های موجود دغدغه ای با ابعاد منطقه ای و بین المللی تلقی می گردد.

 خلیج فارس به لحاظ جغرافیایی از كشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس به اضافه ایران و عراق تشكیل شده و دربرگیرنده كشورهای ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، كویت، امارات متحده عربی، قطرو بحرین می باشد.

منطقه خلیج فارس از دیر باز شاهد چالش قدرت و رقابت مداوم قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است وامنیت و ثبات و آرامش در منطقه بویژه از ابتدای قرن بیستم ،یعنی از زمان کشف و استخراج نفت مختل شده است. به همین دلیل  از آن تاریخ تا کنون مساله امنیت خلیج فارس و ترتیب های مطلوب در این راستا و چگونگی مشارکت دولت های منطقه ای و بین المللی در آن ، از جمله مهمترین و حساس ترین مباحث در منطقه بوده است .

جهت تامین امنیت در منطقه ،اقدامات اعتمادسازی از جمله راهکارهای پیش رو جهت ایجاد یک ساختار مشترک در بین کشورهای منطقه می باشد وقبل ازهراقدامی جهت گسترش روابط و همگرایی در منطقه ،عوامل تنش زا را که همواره موجب جلوگیری از نزدیک شدن کشورهای منطقه به یکدیگر شده است بایستی مورد شناسایی قرار گرفته و در جهت رفع آنها برآییم. بررسی و رفع عوامل واگرایی می تواند به برقرای فضای  اعتماد وایجاد روابط حسنه در بین کشور های منطقه کمک  نماید.

در این تحقیق سعی در بررسی موانع و چالش های اصلی شكل گیری امنیت پایدار در منطقه خلیج فارس از دیدگاه نو واقعگرایان داریم. در این خصوص این فرضیه مطرح شده است كه خلیج فارس به عنوان یك مجموعه امنیتی به دلیل مجموعه عوامل و مؤلفه های منطقه ای از جمله غالب بودن اختلافات و چالش  های  دوستی و همكاری در روابط بین بازیگران و رویكردهای متفاوت آنها از یكسو و تأثیرگذاری منفی متغیرهای فرامنطقه ای از سوی دیگر تاكنون شاهد ایجاد امنیت پایدار نبوده است واز طرفی می دانیم که با توجه به شرایط منطقه و وابستگیهای امنیتی بین بازیگران آن، ایجاد امنیت پایدار تنها از طریق تعاملات مشترك در قالب الگوی امنیت جمعی موثرو کارا خواهد بود.

در بررسی و حل نمودن موانع شكل گیری امنیت پایدار در منطقه خلیج فارس در قالب نظریه امنیت منطقه ای  باید به عوامل و مؤلفه های برجسته در این نظریه از جمله رویكردهای بازیگران اصلی مجموعه امنیتی خلیج فارس یعنی ایران، عربستان سعودی و عراق توجه خاص داشت. از سوی دیگر به مؤلفه های خارجی تأثیرگذار در مجموعه امنیتی خلیج فارس و به ویژه نقش آمریکا  نیز بایستی توجهی خاص تر داشت.

در توازن قدرتها در آینده، با توجه به خصوصیات و اهمیت ژئواکونومیک خلیج فارس و برخورداری از حجم بالای ذخایر انرژی، برتری متعلق  به قدرتی خواهد بود که بر منابع نفت وگاز و خطوط انتقال انرژی در این منطقه تسلط داشته باشد.برای رسیدن به پاسخی منطقی در تحقیق و همچنین طراحی یک الگوی تامین دسته جمعی می توان موارد  زیر را مطرح  و مورد بررسی قرار داد.

١-رابطه  تولید و مصرف انرژی جهان در میان مدت و کوتاه مدت در آینده .

٢- رابطه  بین انرژی و امنیت در خلیج فارس .

۳- رابطه  بین خلیج فارس  و امنیت قدر تهای بزرگ و مخصوصا ایالات متحده .

۴-راهکارهای دستیابی به امنیت در حوزه خلیج فارس و الگوی امنیتی مناسب برای منطقه خلیج فارس.

در این تحقیق سعی بر آن است که از ابعاد و زوایای مختلف  علت نا امنی خلیج فارس را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم و به یافته های  مستدلی درجهت  ارائه یک شناخت منطقی در مورد سوالات اصلی وفرعی تحقیق و شناخت موانع تحقق امنیت دسته جمعی در منطقه پس از جنگ سرد دست بیابیم.

 

١-٢ بیان مسأله اساسی تحقیق به طور كلی (شامل تشریح مسأله و معرفی آن، بیان جنبه‏های مجهول و مبهم، بیان متغیرهای مربوطه و منظور از تحقیق)

خلیج فارس یكی از مهمترین مناطق ژئوپولیتیكی و ژئواستراتژیك جهان است كه شامل ایران، عراق و ٦كشور عضو شورای همكاری خلیج فارس كه حدود ٦٠درصد منابع نفت و حدود ۴٠ درصد گاز جهان را دارا هستند می باشد. در این منطقه در سه دهه اخیر، سه رخداد مهم، – جنگ ایران و عراق، تهاجم عراق به كویت و سپس اشغال عراق توسط آمریکا به وقوع پیوسته که بر اهمیت مذکور افزوده است. امنیت این منطقه نه تنها برای كشورهای عضو، حیاتی است بلکه امنیت مناطق همجوار از آسیای میانه گرفته تا مدیترانه و همچنین امنیت جهانی به خاطر منابع نفتی آن، به امنیت این منطقه وابسته است و ایران هم به دلیل داشتن بیشترین سواحل و همچنین پتانسل های بالا می تواند نقش مهمی در امنیت منطقه داشته باشد.كشورهای حاشیه خلیج فارس شامل: ایران، عراق،كویت، عربستان، امارات متحده عربی، عمان و بحرین كه ۵ كشور اول جزء اعضای  سازمان كشورهای  صادر كننده نفت اوپك هستند. از زمانی  كه اهمیت خلیج فارس به واسطه ذخائر عظیم نفتی اش و نیاز جدی غرب به این منبع ارزشمند یعنی انرژی درك شد، نظام امنیتی این حوزه جغرافیایی همواره با برنامه و پشتیبانی و با حضور مستقیم قدرت ها ی خارجی ذینفع محقق شده است. طی ٧ دهه اول قرن ٢٠انگلستان چتر امنیتی خود را بر این منطقه پهن كرده بود. ولی انگلستان از سال ١٩٧١به علل مختلف كه عمدتاً به مسائل اقتصادی و داخلی كشورش باز می گردد. ابتدا از خلیج عدن و سپس از كل خلیج فارس و منطقه دور شد و ایالات متحده نقش جایگزین آن را برعهده گرفت. ایالات متحده ابتدا به دلایل مختلف سعی كرد از حضور مستقیم و پر هزینه در منطقه پرهیز كند و با توجه به تجربیاتش از حضور نظامی در ویتنام، تامین امنیت را به كشورهای منطقه واگذار كند و به همین دلیل در دهه ١٩٧٠از سیاست دو ستونی نیكسون كه ایران به عنوان قدرت نظامی و ژاندارم منطقه كار ایجاد و برقراری امنیت را بر عهده داشت و عربستان سعودی هم تامین كننده مالی این سیستم به حساب می آورد. ولی این سیاست با انقلاب در ایران در سال ١٩٧٩و روی كار آمدن رژیم جدید در ایران كه كاملاً با منافع آمریکا در ستیز بود به هم خورد. بنابراین آمریکا به علت نگرانی از گسترش انقلاب اسلامی ایران و با توجه به جو ضد ایرانی حاكم بر كشورهای عربی حوزه خلیج فارس و با عنایت به تمایلات توسعه طلبانه عراق سیاست تقویت عراق برای محدود كردن ایران اتخاذ كرد و بغداد جنگ خود را علیه ایران آغاز کرد. باروی كار  آمدن رژیم جدید در ایران كه كاملا با منابع آمریکا در ستیز بود سیستم اول به هم خورد. نكته قابل توجه این بود به رغم جنگ میان دو كانون قدرت در خلیج فارس یعنی ایران و عراق به علل مختلف، حوزه خلیج فارس به طوركامل  ناامن نشد و جریان انتقال نفت همچنان ادامه داشت. آمریکا با كنترل نامحسوس خود بر جنگ ایران و عراق سعی كرد نگذارد هیچکدام از دو کشور احساس شكست قطعی كنند كه در این صورت مجبور می شوند به صورت وسیع منطقه خلیج فارس را ناامن كنند. به موازات جنگ ایران و عراق آمریکا به تقویت شورای همكاری خلیج فارس پرداخت. به تدریج مجبور شد حضور مستقیم خود را در منطقه گسترش دهد، به طوری كه حضور نظامی آمریکا در منطقه به حدی رسید كه در اواخر جنگ ایران و عراق در چند مورد میان آنها و نیروهای ایران درگیری رخ داد.

با پایان جنگ ایران و عراق آمریکا از اشتباه دوم خود در منطقه یعنی تكیه بیش از حد بر عراق كه یك حكومت غیر دمكراتیك بود ضربه خورد. زیرا عراق به یمن ، كمك غرب و مساعدت آنها به یك قدرت نظامی در منطقه تبدیل شده بود و به كویت حمله و قصد خود را برا ی حمله به عربستان آشكار كرد كه امنیت خلیج فارس را شدیداً مورد مخاطره قرار داد به دنبال عملیات طوفان صحرا و عقب نشینی اجباری عراق به مرزهای ملی خود، سیستم دوم آمریکا عملا با شكست مواجه و فروریخت.در واقع تا دهه ٩٠امنیت منطقه یا به عهده انگلستان بوده یا متاثر از سیاستهای آمریکا اداره شده است و کشورهای بومی نقش چندانی نداشته  و یا بصورت یک عامل نیابتی عمل کرده اند.

بعد از پایان جنگ سرد و از بین رفتن سیستم دو قطبی و تغییر در ساختار جهانی و از بین رفتن رقابت ابرقدرتها  و  عاملین انها در مناطق مختلف و از جمله در خلیج فارس امید ان وجود داشت که یک مجموعه امنیت منطقه ای و محلی در خلیج فارس شکل بگیرد اما همچمنان این منطقه فاقد چنین مکانیسمی است و امنیت آن  بیشتر از آنکه در قالب یک مفهوم مشترک تعریف شود با معنایی همراه با تعارض از سوی بازیگران مختلف تعریف شده و دیدی نسبی و غیر مطلق از امنیت در این منطقه وجود دارد.در کنار اهمیت ژئواکونومیک خلیج فارس برای متروپل شکل گیری عمده کنشهای اسلام گرایان در این منطقه سبب شده تا خلیج فارس دارای بعدی استراتژیک هم در قرن ٢١ برای جهان مرکز باشد.از اینرو امنیت در این منطقه هم برای بازیگران محلی و هم فرا محلی دارای اهمیت روزافزون می باشد. اینکه در چنین منطقه ای با این اهمیت چگونه است که یک سیستم امنیت منطقه ای شکل نگرفته است و کنشهای امنیت ساز همیشه تحت تاثیر بازیگران فرامنطقه ای و  قدرتمند قرار داشته است موضوعی است که در این تحقیق به ان پرداخته خواهد شد.

 

1-3  روش شناسی تحقیق

الف-شرح کامل روش تحقیق بر حسب هدف ، نوع داده ها و نحوه اجرا (شامل مواد،تجهیزات و استانداردهای مورد استفاده در قالب مراحل اجرایی تحقیق به تفکیک):

تحقیق حاضر به روش تحلیلی – اسنادی وبا تكیه بر مطالعات كتابخانه ای و جستجو در سایت های اینترنتی ، ضمن پرداختن به مبانی شكل گیری همکاری های منطقه ای و عوامل لازم در این زمینه با تأكید بر ویژگی های ژئوپلیتیكی با یک روش شناسی فرارفتارگرا و با بهره گیری از نظریه نو واقعگرایی اقدام به آزمون فرضیه خود پرداخته و سعی در شناخت و تحلیل زمینه ها و محدودیت ها و فرصت های همگرایی ، میان كشورهای منطقه خلیج فارس با زوایای ایدئولوژیک موضع گیریهای منطقه ای و فرامنطقه ای مختلف از نگاهی امنیتی نسبت  به موضوع را دارد.

1-4  سؤالات اصلی و فرعی تحقیق

سؤال اصلی

 موانع اصلی شکل گیری مجموعه امنیتی در منطقه خلیج فارس از دهه بعد از جنگ سرد چیست؟

 

سوال فرعی

١.موانع داخلی شکل گبری مجموعه امنیتی در منطقه خلیج فارس بعد از جنگ سرد چیست؟

٢.موانع خارجی شکل گیری مجموعه امنیتی در منطقه خلیج فارس بعد از جنگ سرد چیست؟

 

1-5  فرضیه‏های تحقیق

فرضیه اصلی

 در کنار موانع داخلی آنچه بیشتر مانع ایجاد مجموعه امنیتی در منطقه خلیج فارس بعد از جنگ سرد شده و سبب پررنگ تر شدن موانع داخلی گشته است عامل خارجی(ساختاری) بوده است.

فرضیه فرعی

١.موانع داخلی شامل اختلافات مرزی ،اقتصاد غیرمکمل و رقیب،تضاد مذهبی و فرهنگی ،تفاوت در سیستم حکومتی و ایدئولوژی سیاسی،درک متفاوت از تهدید و ساختار نامتقارن قدرت، بین کشورها مانع شکل گیری مجموعه امنیتی منطقه ای در خلیج فارس  از دهه 90 شده اند.

٢.موانع خارجی در قالب ظهور سیستم تک قطبی و موازنه گرایی هژمونیک از سوی قطب مسلط از موانع اصلی شکل گیری مجموعه امنیتی در منطقه خلیج فارس بعد از جنگ سرد بوده است.

متغیرهای مورد بررسی در قالب یک مدل مفهومی و شرح چگونگی بررسی و اندازه گیری متغیرها:

در روش تحلیلی محتوا و روش تحلیل رویدادها در موضوع منابع لازم به گفتن است که اسناد تاریخی ، کتب ، مقالات فارسی و انگلیسی در سطح داخلی و بین المللی که توسط بسیاری از تحلیل گران ، ناظران و پژوهشگران به نگارش در امده است را به عنوان منابع مورد استفاده قرار می دهیم.

 

١-٦  شرح کامل روش

داده های مورد نیاز در این تحقیق از روش های زیر گرد اوری گردید:

١.استفاده از کتب و مقالات علمی مرتبط  با موضوع تحقیق

٢.استفاده ازکتب و سایت های علمی مرتبط با موضوع تحقیق.

۳.از دیدگاه اساتید مربوطه  استفاده گردید.

جامعه آماری ، روش نمونه گیری و حجم نمونه(در صورت وجود و امکان):

در این روش جامعه آماری استفاده نشده ولی محدوده این تحقیق کشورهای حوزه خلیج فارس می باشد ومحدوده زمانی آن از پایان جنگ سرد تا سال ٢٠١۴را در بر می گیرد.

 

١- ٧ روش ها و ابزار تجزیه و تحلیل داده ها

این تحقیق دارای ارزش نظری می باشد اما تمام تلاش بر این است که یافته های پژوهشی ارزش کاربردی داشته باشد و با توجه به این که تحقیق حاضر ابعاد مختلفی را در بر می گیرد ، متد پویایی این تحقیق بر اساس توصیفی تحلیلی است و در روش  تحلیل رویدادها در موضوع منابع لازم به گفتن است که  کتب و مقالات و اسناد مرتبط در سطح داخلی و بین المللی که توسط بسیاری از تحلیل گران،ناظران و پژوهش گران به نگارش در امده است را به عنوان منابع مورد استفاده قرار می دهیم و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات کیفی می باشد.

 

 ١-٨ مرور ادبیات و سوابق مربوطه

امنیت از جمله موضوعاتی می باشد که در تیررس بررسی و تتبع علمی واسنادی بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است .از این رو ، منابع تحقیقی گوناگون با رویکردهای مختلف در این راستا وجود دارد.اما با همه این تفاسیر نگارنده سعی نموده که با توجه به مطالبی که در سایت ها و مصاحبه ها و … وجود دارد به بررسی موضوع از دیدگاه خود بپردازد ودر اینجا به طور مختصر به تعدادی از کتاب ها و مقالات مرتبط با موضوع پرداخته می شود:

تعارضهای منطقه ای(کتاب):مولف: جیمز.ای.گودبای ترجمه محمدرضاسعیدآبادی . انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی (١۳٨٢)این کتاب به بررسی این موضوع می پردازد که منازعات منطقه ای چگونه می تواند همکاری میان کشورهای بزرگ ، به ویژه روسیه و ایالات متحده را تحت تاثیر قرار دهد واز آن متاثر شود.
چهره جدید امنیت درخاورمیانه(کتاب): تدوین لی نورجی.مارتین ترجمه قدیرنصری.انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی (١۳٨۳)در این کتاب نویسندگان متخصص متعددی با گرایش های تخصصی گوناگون ، زوایای مهمی از مسایل خاور میانه را مطرح کرده اند.
ایران وخاورمیانه «گفتارهایی در سیاست خارجی ایران» (کتاب ):مولف: امیرمحمدحاجی یوسفی .تهران:فرهنگ گفتمان(١۳٨۳) کتاب حاضر،مجموعه مقالاتی است که در ارتباط با تحولات منطقه خاورمیانه وپیامدهای آن برای جمهوری اسلامی ایران به نگارش در آمده ودغدغه آن برون رفت از بحران های ایجاد شده می باشد.
4.مطالعات امنیتی(کتاب):ترجمه سید  محمد علی متقی نژاد. انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی (١۳٨٦). نویسندگان کتاب حاضر که از کار شناسان بر جسته حوزه امنیت هستند،تلاش می کنند تا آخرین تحولات نظری رادر این حوزه مورد بررسی قرار دهند .

5.نظمهای منطقه ای (کتاب):ترجمه سید جلال دهقانی .انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی (١۳٨١).در این کتاب تلاش شده  تا با در ک بهتر ظهور و تنوع نظمهای منطقه ای ،نقش عوامل درونی و بیرونی هر منطقه در ایجاد ثبات منطقه ای مورد بررسی قرار گیرد.

6.امنیت و راهیرد در جهان معاصر(کتاب).ترجمه فرشاد امیری و اکبر علی عسگری صدر. انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی (١۳٨۵).کتاب حاضر با بررسی مطالعات امنیتی و راهبردی در دوران پس از جنگ سرد می تواند بسیاری از پژوهشگران و دانشگاهیان را به چیستی این حوزه آشنا ساخته و با نظریات جدید حوزه مطالعات امنیت و راهبرد بیشتر اشنا کند.

شکل بندی امنیت همیارانه در خلیج فارس(مقاله):توسط دکترهمایون الهی وزهره پوستین چی درفصلنامه سیاست،مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی.دوره۳٨.شماره۴.زمستان١۳٨٧چاپ گردید.دراین مقاله امنیت همیارانه در قالب نظریاتی مطرح شده است که ازیکسو بر عقلانیت راهبردی تاکید داشته واز طرف دیگر ضرورت همکاری ومشارکت تمامی کشورهای همجوار در حوزه جغرافیایی خاص را مورد توجه قرار می دهد.
پیامدهای بی ثباتی امنیتی برموارنه قدرت درخاورمیانه(مقاله): نوشته دکترعباس مصلی نژاد درفصل نامه ژئوپلوتیک –سال هشتم ،شماره سوم،پاییزسال ١۳٩١به چاپ رسید.این مقاله در پی تبیین پیامدهای بی ثباتی امنیتی بر موازنه قدرت در خاورمیانه براساس تغییر در مدل موازنه قدرت منطقه ای و بین المللی می باشد.
9.جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی(کتاب):مولف: پیروز مجتهد زاده، انتشارات سمت(١۳٨١) ، این کتاب به بررسی جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی از موضع ژئو پولیتیک می پردازد.

پیروز مجتهدزاده ، ایده های ژئوپلتیك و واقعیت های ایرانی، مطالعه روابط جغرافیا و سیاست در جهان دگرگون شونده، انتشارات امیرکبیر(١۳٨٢)
ژئوپلتیك در قرن بیست و یکم (کتاب).مولف: عزت الله عزتی ، انتشارات قومس،(١۳٨٩)
 

١-٩ اهداف مشخص تحقیق (شامل اهداف آرمانی، کلی، اهداف ویژه و كاربردی)

هدف اصلی این تحقیق را می توان ارزیابی الگوی امنیت در حوزه امنیتی خلیج فارس دانست. در شرایط بحران، ضرورتهای امنیتی با چالش روبه رو می شود. عبور از چالش های امنیتی در شرایطی انجام میگیرد که تضادهای سیاسی و امنیتی در فضای تعامل و الگوهای همکاری جویانه کشورهای منطقه ای تنظیم و تعدیل گردد. با این حال، تعاملات امنیتی میان تمامی کشورهای یک منطقه لزوماً نباید مستقیم باشد، چرا که کشورهای رقیب در منطقه خلیج فارس  تمایل چندانی به حل موضوعات امنیتی خود ندارند. در چنین شرایطی نقش قدرتهای بزرگ ارتقا می یابد. علت آن را می توان تأثیرپذیری بازیگران منطقه ای از نقش بازیگران بین المللی دانست. این امر، منجر به کاهش نقش مشارکتی بازیگران حاشیه ای به عنوان ضرورت اجتناب ناپذیر در ائتلاف سازی امنیتی محسوب می گردد.  چگونگی تعامل آنان به ماهیت و ساختار سیاست بین الملل بستگی دارد.

این تحقیق چگونگی تعارض میان بازیگران در راستای اهداف امنیتی و کارکرد سیستم امنیت منطقه ای در خلیج فارس را مورد بررسی قرار می دهد ودر نتیجه پارامترهایی از جمله پیوستگی امنیت منطقه ای با ساختار نظام بین الملل ، نقش زیر ساخت های محیط ،عناصر گریز از مرکز بحران زا و نگرش های متعارض امنیتی در روند دستیابی به یک سیستم امنیتی فراگیر مورد توجه قرارگرفته  و در ادامه آن علل نا پایداری سیستم امنیت منطقه ای را به عنوان  نتیجه گیری ، مورد پردازش قرار خواهیم داد.و می توان به چند مورد دیگر به شرح ذیل اشاره نمود:

١. آینده امنیتی حوزه خلیج فارس چگونه پیش بینی می شود.

٢. تبیین ماهیت امنیت در خلیج فارس

۳. پرداختن به مهمترین عوامل مانع در شکل گیری مجموعه امنیتی در خلیج فارس

۴. پیدا کردن راه هایی برای رهایی از این بن بست.

 

در صورت داشتن هدف کاربردی نام بهره وران ذکر شود.

مطالب علمی و تحقیقاتی جمع آوری شده در این تحقیق، بیشتر در سازمانهای امنیتی و اطلاعاتی و نظامی بوده که هدف کاربردی آن هم استفاده این سازمان ها ازجمله موسساتی مانند وزارت امورخارجه- نهادهای تحقیقاتی ودانشگاهی از ان است و از طرفی آشنایی بهتر و بیشتر دانشجویان با مسایل مربوط به امنیت در منطقه است.در مباحث پایانی با ارایه نتیجه گیری و راه کارها ، تلاش خواهیم کرد تا یافته های پژوهش ارزش کاربردی نیز داشته و به طراحان سیاست امنیت ملی و مجریان آن کمک کند تا با توجه به تاثیر آشکار و پنهان عوامل داخلی و خارجی اقدام به برنامه ریزی نمایند.

 

١- ١٠ اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

خلیج فارس پیوسته بخش پراهمیتی از جهان بوده است و یكی از مهمترین و حساسترین مناطق جهان در نگرش های ژئوپلیتیكی ومحاسبات استراتژیك بوده است  و با توجه به تحولات و دگرگونی های عمیق  وجاری در عرصه مناسبات بین المللی میتوان ادعا كرد كه  دیدگاه های متفاوت از مقوله امینت و بی اعتمادی به یكدیگر، زمینه  را برای مداخله قدرتهای فرامنطقه ای مهیا نموده است ، شناخت چالش های امنیتی که کشورهای منطقه خلیج فارس با آن روبرو هستند.هدف اولیه واساسی این تحقیق است.در کنار آن رفع موانعی که برسر راه ایجاد امنیت  در منطقه قرار دارند موضوعی است که می تواند چرایی و دلیل انجام چنین تحقیقی را روشن سازد.زیرا یکی از راه های  ایجاد امنیت در منطقه با شناخت عمیق همین چالش ها  می تواند ممکن باشد .

 

١-١١ جنبه جدیدبودن و نوآوری در تحقیق

 تحقیق حاضر از منظری نو و بدیع به موانع شکل گیری امنیت می پردازد وسعی دارد با بهره گیری از یک چارچوب نظری عمیق به دلایل عدم ایجاد امنیت جمعی در منطقه بپردازد.در عین حال صرفا از دیدگاه امنیتی سعی دارد با یک نگاه گسترده  موضوع امنیت  را مورد بررسی قرار دهد و در عین حال در این تحقیق بیشتر از انکه به امنیت در بازه تاریخی گسترده در خلیج فارس اشاره شود مقطع بعد از جنگ سرد مورد توجه است و در کنار آن فراتر از قالب های مرسوم در باب عدم شکل گیری امنیت منطقه ای  که به اهمیت برابر عوامل داخلی و خارجی پرداخته اند ، این تحقیق بیشتر بر بعد ساختاری توجه دارد و در عین حال از نظریه های مرسومی چون منطقه گرایی بوزان استفاده نمی کند بلکه از موازنه گرایی هژمونیک بهره جسته است.

 

١-١٢ چگونگی زمان بندی  پژوهش

 به واسطه مشغله وماموریت های کاری زیادی که پیش می آمد، پرداختن به موضوع در قالب زمان بندی دقیق  نبوده وهمواره تلاش کردم وقت بیشتری روی این مورد داشته باشم وحتی در ماموریت ها کم و کاستیها  را مد نظر تا سر وقت معین شده بتوانم پایان نامه خود را تمام کنم.

 

 

 

مسایل و مشکلات پژوهش

این پایان نامه بر مطالعه مسایل امنیتی  تمرکز دارد.در این راستا دسترسی به خیلی از منابع مشکل است و همچنین کمبود وقت ، دسترسی کم به متخصصان امورو…مشکلات پیش روی این پژوهش یودند.

 

١-١۳ تعریف واژه ها و اصطلاحات فنی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی)

امنیت:

امنیت مفهومی چند وجهی، نسبی و ذهنی است و تعاریف متعددی دارد. در تعاریف مندرج در فرهنگ های لغت درباره مفهوم كلی امنیت بر روی احساس آزادی از ترس یا احساس ایمنی كه ناظر بر امنیت مادی و روانی است تأكید شده است .

امنیت،مفهومی پیچیده و مورد مناقشه است و دارای چهره ها و ابعاد گوناگونی می باشد.مفهوم امنیت در تعریف سنتی آن به معنای تلاش دولتها برای حمایت از خود در مقابل حمله خارجی بوده است.

امنیت در خلیج فارس را می توان «درک متقابل»واحدهای سیاسی نسبت به موضوعات امنیتی و استراتژیک دانست. واحدهای حکومتی نمی توانند بدون توجه به منافع و مصالح دیگران ایفای نقش نمایند.به همین دلیل است که قدرت سازی ، امنیت ، همکاری و ساخت های مشارکت منطقه ای نیازمند «درک متقابل»است . اگر یک بازیگر موثر منطقه ای همانند ایران بتوانند نقش موازنه گر و متعادل کننده را ایفا نمایند ، طبیعی است که این امر به حوزه ادراکی و رفتاری سایر کشورها نیز منتقل خواهد شد . به عبارت دیگر ، کشورهایی که در صدد اجرایی سازی امنیت همیارانه می باشند، نیازمند ان هستند که زمینه های لازم برای مشارکت ، همکاری و همبستگی استراتژیک را بر اساس منافع دو جانبه و چند جانبه بازیگران منطقه ای و بین المللی ایجاد نمایند .بدون توجه به چنین ضرورت هایی امکان تحقق امنیت همیارانه وجود نخواهد داشت.

در منطقه مورد بحث ما هر ساخت امنیتی موفق و نسبتاً پایدار می تواند با عنایت به یک رویکرد نورئالیسم (که پاسخگوی هم تهدیدات داخلی و هم تهدیدات خارجی بوده باشد) و با نقش مداخله گری کمتر آمریکا در منطقه و نیز با همکاری درون سیستمی هر هشت بازیگر منطقه و نه کنار گذاشتن یک یا دو تا از این بازیگران میسر است.

منافع مشترک:

 به کلیه وجوه مشترک میان چند نفر،دولت ویا کشوری اطلاق می گرددکه براساس ان هرکدام از اعضاء در جهت نیل به هدف مورد نظر  خود با دیگران یکسری تعاملات متقابل را برقرار می کنند. این امر بیش از هر چیز به معنای کارکردن بر مشترکات و نگرانی‌های عمومی از چالش‌های امنیتی در نزد بازیگران منطقه‌ای است. به همین دلیل نیاز به همکاری متقابل در جهت مقابله با تهدیدات که عمدتاً هزینه‌های امنیتی- سیاسی آن در چارچوب کل منطقه در نظر گرفته می‌شود، ضروری است.

ژئوپولیتیک:

دکتر پیروز مجتهد زاده در مورد ژئوپلیتیک معتقد است:« ژئوپلیتیک یا سیاست جغرافیایی اثر محیط و اشکال یا  پدیده های محیطی چون، موقعیت جغرافیایی، شکل زمین، منابع کمیاب، امکانات ارتباطی و انتقالی )زمینی، دریایی، هوایی و فضایی(، وسایل ارتباط جمعی و… را در تصمیم گیری های سیاسی، بویژه در سطوح گسترده منطقه ای و جهانی مطالعه می کند »  (مجتهدزاد١۳٨١-١٢٨)

ژنرال فرانسوی، پیرگالوا، نویسنده اثری با عنوان ژئوپلیتیک راههای رسیدن به قدرت، منتشر در سال ١٩٩٠، ژئوپلیتیک را چنین تعریف می کند: ژئوپلیتیک یعنی مطالعه نحوه ارتباط بین هدایت سیاسی یک قدرت با برد بین المللی و چهارچوب جغرافیایی عملکرد آن .( عزتی،١۳٧٩ص۵)

در تعریفی دیگر می توان گفت که ژئوپلیتیک به مطالعه اثر عوامل جغرافیایی  روی سیاست های دگرگون شونده جهانی می پردازد(مجتهدزاده،١۳٨٢ص٦٢) در این رابطه سائول.بی.کوهن در کتاب “جغرافیا و سیاست در جهان تقسیم شده” همین مفهوم را بیان داشته و عصاره ژئوپلیتیک را مطالعه روابطی می داند که میان سیاست بین المللی، قدرت و مشخصات جغرافیایی برقرار می شود )عزتی،١۳٨٩ص٦)

امنیت دسته جمعی :

مفهوم امنیت دسته جمعی از آغاز تاسیس سیستم جدید کشورها مطرح گردید و سابقه آن به موافقتنامه صلح وستفالیا باز می گردد . این نظریه در سال ١٩۳٠هنگامیکه جامعه ملل به منظور همکاری فکری کنفرانسی را با موضوع امنیت دسته جمعی برگزار نمود ، مطرح گردید . در آن دوران ویلسون رئیس جمهور آمریکا یکی از بانیان اصلی طرح