واریانس تعهد سازمانی را پیش بینی نمایند. 4- ابعاد سازگاری، برون گرایی و وظیفه شناسی شخصیت پیش بینی کننده ی مثبت و معنادار دلبستگی شغلی کارکنان می باشند و قادرند 11 درصد از واریانس دلبستگی شغلی را پیش بینی نمایند.

1- با توجه به نتایج به دست آمده، پیشنهاد می شود كه سازمان ها به منظور در خدمت گرفتن نیروهای متعهد و دلبسته، قبل از استخدام از آن ها آزمون های شخصیتی بگیرند.

2- پیشنهاد می گردد که کار گروهی با عنوان راهکارهای افزایش تعهد و دلبستگی شغلی تشکیل تا با آسیب شناسی، نقاط ضعف را به قوت و تهدیدات به فرصت تبدیل گردد.

3- توجه بیشتر به خصوصیات شخصیتی از جمله ابعاد سازگاری، برون گرایی و وظیفه شناسی در زمینه انتصاب کارکنان.

کلمات کلیدی: ویژگی های شخصیتی، تعهد سازمانی، دلبستگی شغلی

فصل نخست

کلیات پژوهش

  مقدمه:

 

1ـ5ـ1. هدف اصلی. 7

1ـ5ـ2. اهداف فرعی. 7

1ـ6. روش‌شناسی تحقیق. 7

1ـ6ـ1. روش تحقیق. 7

1ـ6ـ2. روش گردآوری داده‌ها 8

1ـ6ـ3. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها 8

1ـ6ـ4. جامعه آماری و حجم نمونه. 8

1ـ7. محدودیت‌های تحقیق. 9

1ـ8. تعریف نظری واژگان تحقیق. 9

1ـ9. تعریف عملیاتی واژگان تحقیق. 10

1ـ10. قلمرو تحقیق. 11

1ـ10ـ1. قلمرو مکانی تحقیق. 11

1ـ10ـ2. قلمرو زمانی تحقیق. 11

فصل دوم

مقدمه. 13

بخش اول: سیستم‌های اطلاعات مدیریت (MIS) 14

2ـ1ـ1. عصر اطلاعات. 14

2ـ1ـ2. سیستم‌های اطلاعات مدیریت و سیستم‌های اطلاعاتی. 15

2ـ1ـ3. روند تکامل MIS. 18

2ـ1ـ4. نقش تفکر سیستمی در سیستم‌های اطلاعات مدیریت. 20

2ـ1ـ5. داده‌‌ 21

2ـ1ـ6. اطلاعات. 21

2ـ1ـ7. دانش.. 22

2ـ1ـ8. فرآیند تبدیل داده به دانش.. 23

2ـ1ـ9. نقش اطلاعات در سازمان. 24

2ـ1ـ10. انواع اطلاعات با توجه به سطوح مدیریت. 24

2ـ1ـ10ـ1. اطلاعات برنامه‌های راهبردی. 24

2ـ1ـ10ـ2. اطلاعات برنامه‌های راهکاری. 25

2ـ1ـ10ـ3. اطلاعات برنامه‌های عملیاتی. 25

2ـ1ـ11. انواع اصلی اطلاعات کسب و کار. 26

2ـ1ـ12. نقش سیستم‌های اطلاعات مدیریت در تصمیم‌گیری. 27

2ـ1ـ13. جایگاه ساختاری سیستم‌های اطلاعاتی در سازمان. 29

2ـ1ـ14. طبقه‌بندی سیستم‌های اطلاعاتی از نظر کاربرد 30

2ـ1ـ14ـ1. سیستم‌های اطلاعات مدیریتی (MIS) 30

2ـ1ـ14ـ2. سیستم‌های اطلاعات تولید گزارش (RIS) 30

2ـ1ـ14ـ3. سیستم‌های اطلاعات مدیران ارشد (EIS) 31

2ـ1ـ14ـ4. سیستم‌های اطلاعات راهبردی (SIS) 32

2ـ1ـ14ـ5. سیستم‌های اطلاعات پشتیبان تصمیم (DSS) 32

2ـ1ـ14ـ5ـ1. اهمیت DSS. 33

2ـ1ـ14ـ5ـ2. ویژگی DSS‌ها 33

2ـ1ـ14ـ5ـ3. ابزارها و کاربردهای DSSها 34

2ـ1ـ14ـ6. سیستم‌های پردازش تبادلات یا تراکنش‌ها (TPS) 35

2ـ1ـ14ـ7. سیستم‌های اطلاعات اداری (OIS) 36

2ـ1ـ14ـ8. سیستم‌های مدیریت منابع انسانی (HRS) 37

2ـ1ـ14ـ9. سیستم‌های اطلاعات حسابداری (AIS) 37

2ـ1ـ14ـ10. سیستم‌های اطلاعات تجاری (BIS) 38

2ـ1ـ14ـ11. سیستم‌های اطلاعات تولید (PIS) 39

2ـ1ـ14ـ12. سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) 40

2ـ1ـ14ـ13. سیستم‌های اطلاعات اسنادی (DIS) 40

2ـ1ـ15. فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) 41

2ـ1ـ16. مزایا و محدودیت‌های استفاده از سیستم‌های اطلاعات مدیریت در سازمان. 41

2ـ1ـ16ـ1. فواید و مزایا 42

2ـ1ـ16ـ2. محدودیت‌ها 42

2ـ2ـ1. تصمیم‌گیری. 44

2ـ2ـ2. نقش تصمیم‌گیری در مدیریت. 45

2ـ2ـ3. انواع تصمیم‌گیری‌ها 46

2ـ2ـ4. مدل‌های تصمیم‌گیری. 48

2ـ2ـ4ـ1. مدل کلاسیک/عقلایی تصمیم‌گیری. 49

2ـ2ـ4ـ2. مدل رفتاری تصمیم‌گیری (عقلانیت محدود) 51

2ـ2ـ4ـ2ـ1. نتایج حاصل از عقلانیت محدود 52

2ـ2ـ5. اطلاعات و تصمیم‌گیری. 55

2ـ2ـ5ـ1. نقش اطلاعات در تصمیم‌گیری. 55

2ـ2ـ5ـ2. شرایط محیطی. 57

2ـ2ـ5ـ3. حجم اطلاعات مورد نیاز برای تصمیم‌گیری. 57

2ـ2ـ5ـ4. آزمون‌های اطلاعات. 57

2ـ2ـ6. تصمیم‌گیری فردی. 58

2ـ2ـ7. تصمیم‌گیری گروهی. 60

2ـ2ـ7ـ1. روش‌های تصمیم‌گیری گروهی. 60

2ـ2ـ7ـ1ـ1. روش طوفان مغزی. 60

2ـ2ـ7ـ1ـ2. روش گروه اسمی یا گروه کاغذی. 61

2ـ2ـ7ـ1ـ3. روش دلفی. 61

 

2ـ2ـ8. مقایسه تصمیم‌گیری فردی و گروهی. 61

2ـ2ـ8ـ1. مزیت‌های تصمیم‌گیری گروهی. 62

2ـ2ـ8ـ2. معایب تصمیم‌گیری گروهی. 62

2ـ2ـ9. مشکلات و تنگناهای تصمیم‌گیری. 63

بخش سوم: آشنایی با حوزه علمیه  قم )دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) 67

2ـ3ـ1. معاونت آموزش و دانشگاه باقرالعلوم(ع) 67

2ـ3ـ2. معاونت پژوهشی و موسسه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 67

2ـ3ـ3. معاونت فرهنگی و تبلیغی. 68

2ـ3ـ4. موسسه بوستان کتاب. 68

2ـ3ـ5. موسسه فرهنگی فردوس وسف.. 69

2ـ3ـ6. صندوق قرض الحسنه دفترتبلیغات اسلامی. 70

2ـ3ـ7. مرکز امور بین الملل. 71

2ـ3ـ8. مرکز ملی پاسخ گویی به سوالات دینی. 72

فصل سوم

3ـ1. مقدمه. 74

3ـ2. هدف تحقیق. 74

3ـ3. روش تحقیق. 75

3ـ4. فرضیات تحقیق. 75

3ـ5. متغیرهای تحقیق. 76

3ـ5ـ1. متغیر مستقل. 76

3ـ5ـ2. متغیر وابسته. 76

3ـ6. جامعه آماری. 76

3ـ7. روش نمونه‌گیری و تعیین حجم نمونه. 78

3ـ8. روش گردآوری داده‌ها 80

3ـ9. ابزار جمع‌آوری داده‌ها 80

3ـ9ـ1. اجزای پرسش‌نامه. 80

3ـ9ـ2. مقیاس لیکرت. 81

3ـ9ـ3. روایی (اعتبار) پرسش‌نامه. 82

3ـ9ـ4. پایایی پرسش‌نامه. 83

3ـ10. روش‌های آماری مورد استفاده 83

3ـ10ـ1. آزمون t تک‌نمونه‌ای. 83

3ـ10ـ2. آزمون رتبه‌بندی فریدمن. 84

3ـ10ـ3. استفاده از آزمون‌های تکمیلی. 86

3ـ10ـ4. آزمون ویلکاکسون. 87

3ـ10ـ5. ضریب همبستگی رتبه‌ای (اسپیرمن) 88

فصل چهارم

مقدمه. 91

بخش اول:‌ بررسی ویژگی‌های جمعیتی پاسخ‌دهندگان. 92

نمودار 4ـ1ـ1. نمودار درصد پاسخ‌دهندگان برحسب دانشگاه محل خدمت. 93

4ـ1ـ2. میزان تحصیلات پاسخ‌دهندگان. 93

4ـ1ـ3. وضعیت سنی پاسخ‌دهندگان. 94

4ـ1ـ4. سابقه خدمت پاسخ‌دهندگان. 96

4ـ1ـ5. سمت شغلی پاسخ‌دهندگان. 97

بخش دوم: بررسی فرضیات تحقیق. 99

4ـ2ـ1. بررسی ارتباط «به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت» و «تصمیم‌گیری». 99

4ـ2ـ2. ضریب همبستگی اسپیرمن. 99

4ـ2ـ9. خلاصه نتایج آزمون‌های صورت‌گرفته. 107

بخش سوم: مقایسه و رتبه‌بندی مؤلفه‌های «تصمیم‌گیری». 110

4ـ3ـ1. آزمون فریدمن. 110

4ـ3ـ2. مقایسه مؤلفه‌های «تصمیم‌گیری». 110

فصل پنجم

5ـ1. مقدمه. 115

5ـ2. مرور فرضیات و نتایج آماری فرضیات. 115

5ـ3. تحلیل نتایج فرضیات. 116

5ـ4. پیشنهادات. 117

منابع

منابع و مآخذ 120

منابع فارسی. 120

منابع انگلیسی. 121

سایت‌های اینترنتی. 122

 چکیده تحقیق

 امروزه، سیستم‌های اطلاعات مدیریت نقش بسزایی در سازمان‌ها به‌طور کلی در حوزه علمیه قم و واحدهای تابعه اعم از موسسات و سازمان‌های آموزشی و پژوهشی به‌طور خاص دارند. بررسی جایگاه و وضعیت این سیستم‌ها در محیط‌های آموزشی و تأثیرگذاری آنها بر فعالیت‌های مدیران این سازمان‌ها، با توجه به نقش آموزش و یادگیری در جوامع، اهمیت بسزایی دارد. از این‌رو ، مسئله اصلی در پژوهش ، تأثیر به ‌کارگیری سیستم‌ اطلاعات مدیریت بر تصمیمات مالی مدیران حوزه علمیه استان قم می‌باشد. این تحقیق از لحاظ هدف، کاربردی است و از نظر روش، پیمایشی ـ میدانی به شمار می‌آید. روایی و پایایی پرسش‌نامه‌های مورد استفاده که یکی مربوط به سیستم‌های اطلاعات مدیریت و دیگری مربوط به تصمیم‌گیری است، مورد تأیید قرار گرفته‌ است ؛ به‌طوری که روایی آنها از سوی استاد راهنما و افراد متخصص تأیید شد و پایایی (آلفای کرونباخ) آنها نیز، با استفاده از 14 پرسش‌نامه اولیه که به‌طور آزمایشی میان مدیران مربوطه توزیع شده بود، به‌ترتیب 951/0 و 983/0 به دست آمد که بیانگر پایایی بسیار بالای پرسش‌نامه‌ها می‌باشد. تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها توسط نرم‌افزار  SPSS ، بیانگر تأیید فرضیات فرعی و فرضیه اصلی تحقیق می باشد که به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت بر تصمیمات مالی مدیران حوزه علمیه قم مورد بررسی قرار گرفت . نتایج این پژوهش، یافته‌های اُبی، فابونمی و آدِبایو را در مورد تأثیرگذاری استفاده از سیستم‌های اطلاعاتی بر تصمیم‌گیری در سازمان ها و موسسات آموزشی، تأیید می‌کنند.

واژه‌های کلیدی:

اطلاعات ، سیستم‌های اطلاعات مدیریت، تصمیمات ، شناسایی مسئله ، شناسایی و ارزیابی راه‌حل‌ها ، انتخاب راه‌حل ، اجرای راه‌حل ، ارزیابی نتایج ، مدیران

 مقدمه

یکی از مهم‌ترین وظایف مدیران ، تصمیم‌گیری است. نوبل[1] و هربرت سایمون[2] (1960) معتقدند که فرآیند تصمیم‌گیری مترادف با مدیریت است ، به‌طوری که تصمیم‌گیری هسته و شالوده تمام وظایف مدیریتی است و تصمیم‌گیری قطعاً برای دستیابی و حفظ مزیت رقابتی شرکت یا سازمان ضروری است (سلی،[3] 1998: 1؛ به نقل از: سرلک و فراتی، 1387: 126ـ127). به گفته بارنارد،[4] تصمیم‌گیری، اصل و اساس وظایف مدیر را تشکیل می‌دهد و مهارت مدیر در تصمیم‌گیری خود را در کارایی وظایف و در کیفیت خدماتی که او ارائه می‌دهد ، نمایان می‌سازد (سعادت، 1372: 4).

دلایل متعددی برای پشتیبانی سیستم‌های اطلاعات مدیریت (MIS)[5] از تصمیم‌گیری وجود دارد که برخی از متداول‌ترین آنها شامل فایق آمدن بر محدودیت‌های فکری انسان در پردازش و ذخیره‌سازی اطلاعات ، تسهیل ارتباطات و تبادل دانش ، کاهش هزینه ، پشتیبانی فنی و حمایت از کیفیت تصمیم‌ها در سازمان‌ می‌باشد (برگرفته از: سرلک و فراتی، 1387: 133ـ134).

به‌طور کلی رابطه اتخاذ تصمیمات و سیستم‌های اطلاعاتی عبارت‌اند از:

فراهم آوردن اطلاعات لازم جهت اخذ تصمیمات مهم و حل مشکلات؛
فراهم آوردن اطلاعات لازم جهت اخذ تصمیمات تکراری و مقایسه‌ای (مؤمنی، 1372: 528؛ به نقل از: سرلک و فراتی، 1387: 134).
خوانندگان در این فصل با عناصر و اجزای تحقیق حاضر، به‌طور کلی، آشنا می‌شوند؛ به‌طوری که مطالعه این فصل، آنها را قادر می‌سازد یک دید جامع و فراگیر از این پژوهش به دست آورند و این می‌تواند آنها را به مطالعه فصل‌های بعدی ترغیب کند. مطالب این فصل شامل بیان مسئله؛ ضرورت انجام تحقیق؛ فرضیات ، اهداف و روش‌شناسی تحقیق؛ محدودیت‌های تحقیق؛ تعریف نظری و عملیاتی واژگان و قلمرو تحقیق است.

 

1ـ2. بیان مسئله

بررسی و تحلیل نقش سیستم‌های اطلاعات مدیریت (MIS) در سازمان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه چگونگی جمع‌آوری ، ذخیره ، پردازش ، انتشار و استفاده از اطلاعات در جهت رسیدن به اهداف سازمانی، امری حیاتی به شمار می‌آید. دانشگاه‌ و مراکز آموزشی و پژوهشی نیز از این امر مستثنا نیستند و هر گونه تحقیق و پژوهش در رابطه با چگونگی‌ به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعاتی در آنها، می‌تواند گام مؤثری در جهت بهره‌برداری هر چه بیشتر از این سیستم‌ها بردارد.

با توجه به اینکه در دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مشکلات و نواقصی در به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت وجود دارد، پژوهش حاضر می‌کوشد با ارزیابی جایگاه و نقش سیستم‌های اطلاعاتی در این سازمان‌ و تأثیرات آنها بر تصمیمات مدیران مربوطه ، اشکالات موجود را ارزیابی کرده و پیشنهاداتی در جهت رفع و یا کاهش آنها ارائه کند. عمده مسائل و مشکلات موجود در واحدهایی که در دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم است عبارت‌اند از:

فقدان روش‌ها و رویه‌های مشخص در فراهم‌سازی و تأمین اطلاعات؛
گردآوری اطلاعات با محتوا‌ها و شکل‌بندی‌ (فرمت)‌های مختلف در قالب یک نوع طبقه‌بندی؛
عدم سازوکار مشخص در ثبت و ذخیره اطلاعات؛
نامرتب و پراکنده بودن اطلاعات بایگانی‌شده از لحاظ شکل‌بندی و محل قرارگیری؛
تأخیر در بازیابی اطلاعات ذخیره‌شده؛
الگوها و قالب‌های ثابت و همیشگی در چگونگی نمایش اطلاعات‌ ارزیابی‌شده؛
خطا و اشتباه در تجزیه و تحلیل اطلاعات؛
عدم وجود رسانه رسمی واحد برای انتقال اطلاعات به افراد ذی‌ربط و به دنبال آن، بروز پدیده شایعه‌پراکنی؛
اِهمال و سستی در ارائه اطلاعات جدید؛
عدم وجود خط‌مشی‌ها و سیاست‌های مشخص در استفاده از اطلاعات در فرآیندهای سازمانی؛
فقدان فرآیندهای رسمی جهت به‌کارگیری بازخورد اطلاعاتی از افراد؛
کیفیت پایین مدیریت و تصمیم‌گیری‌های سازمانی به دلیل نبودِ اطلاعات مناسب (درست، به‌‌هنگام و…).
بنابراین، مسئله اصلی تحقیق حاضر را می‌توان این‌گونه بیان کرد: آیا تأثیرات به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت بر تصمیمات مالی مدیران حوزه علمیه قم چگونه است ؟ گفتنی است در پژوهش حاضر، تأثیرات این سیستم‌ها بر کل فرآیند تصمیم‌گیری، شامل شناسایی مسئله، شناسایی و ارزیابی راه‌حل‌ها، انتخاب راه‌حل، اجرای راه‌حل و ارزیابی نتایج مد نظر قرار گرفته است.

 

1ـ3. ضرورت انجام تحقیق

امروزه هر سازمانی اعم از انتفاعی و غیرانتفاعی، از وجود بی‌ثباتی، ناشناخته‌های متغیرهای چرخه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در وحشت است، به‌طوری که مدیران همواره با جستجو و کاوش درباره عوامل و پدیده‌های آن می‌کوشند تا درصدد مقابله با این عوامل برآیند و تأثیرپذیری سازمان را از تلاطم امواج و نوسانات این ناملایمات کاهش دهند (مؤمنی، 1380: 331ـ332). در چنین شرایطی، بخش اعظمی از موفقیت در تصمیم‌گیری که اساس فرآیند مدیریتی است، به اطلاعاتِ در دسترس بستگی دارد و بخشی، وابسته به کارکردهایی است که اجزای فرآیند به شمار می‌روند (آجایی[6] و فادکمی اف.،[7] 2007: 110). بنابراین، مدیران و تصمیم‌گیرندگان می‌توانند با به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت که وظایف جمع‌آوری، پردازش، ذخیره و انتشار اطلاعات در سازمان را بر عهده دارند، بر محیط متغیر و پیچیده امروز فایق آیند.

تاکنون تحقیقات و پژوهش‌های زیادی پیرامون سیستم‌های اطلاعات مدیریت به‌طور عام، و رابطه آن با تصمیم‌گیری در سازمان‌ها به‌طور خاص، انجام گرفته، اما می‌توان گفت بستر مطالعاتی بیشتر آنها، محیط‌های غیر حوزوی (غیر دانشگاهی و غیرآموزشی) بوده است. تفاوت پارامتر‌های اطلاعاتی و تصمیم‌گیری در یک سازمان دانشگاهی و آموزشی با دیگر مؤسسات و شرکت‌ها، لزوم توجه بیشتر را به محیط‌های دانشگاهی و آموزشی نشان می‌دهد. پرواضح است که جایگاه سیستم‌های اطلاعاتی در این محیط‌ها و نقش آنها در ارائه اطلاعات جهت تصمیم‌گیری مدیران، اهمیت بالاتری نسبت به دیگر سازمان‌ها دارد؛ چراکه مأموریت اصلی سازمان‌های پژوهشی و دانشگاهی که تولید علم و بالندگی افراد است، در میان همه جوامع از ارزش بیشتری برخوردار است و این امر، مدیران این سازمان‌ها را وامی‌دارد تا در انجام فعالیت‌های مدیریتی‌شان که زیربنای همه آنها تصمیم‌گیری است، دقت و توجه بیشتری داشته باشند. همچنین، ارزیابی و بررسی ‌تأثیرات به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت بر تصمیم‌گیری مدیران حوزه علمیه، می‌تواند نگرش و دید تازه‌ای را پیش‌روی توسعه‌دهندگان و کاربران سیستم‌های اطلاعاتی قرار دهد و آنها را با منافع و مزایا، و حتی مشکالات به‌کارگیری این سیستم‌ها در چنین سازمان‌هایی آشنا سازد.

گفتنی است عدم توجه یا کم‌توجهی به انجام چنین پژوهش‌هایی می‌تواند باعث عقب‌ماندگی سازمان‌های آموزشی و پژوهشی از دیگر سازمان‌ها و شرکت‌ها شود، به‌طوری که هر روزه شاهد افت کیفیت در تمام جنبه‌ها و وظایف این سازمان‌ها خواهیم بود؛ به عبارت دیگر، اگر تحقیقات و بررسی‌های اندکی در مورد سیستم‌های اطلاعات مدیریت و تأثیرات آنها در محیط‌های دانشگاهی و پژوهشی انجام گیرد، ممکن است مدیران و همه کسانی که در این سازمان‌ها فعالیت می‌کنند و به‌نوعی با سیستم‌های اطلاعاتی سروکار دارند، با تمام منافع و مزایا، و حتی محدودیت‌های به‌کارگیری این سیستم‌ها آشنا نشوند و به همین دلیل نتوانند به‌خوبی از عهده وظایف مدیریتی و اطلاعاتی خود برآیند.

بنابراین، پژوهش حاضر با در نظر گرفتن ضرورتِ توجه به این موضوع، بر آن است تا نقش سیستم‌های اطلاعات مدیریت در تصمیم‌گیری مدیران حوزه علمیه قم را بررسی و تحلیل کند.

 1ـ4. فرضیات تحقیق

این پژوهش شامل یک فرضیه اصلی است که آن را می‌توان بر اساس مدل عقلایی فرآیند تصمیم‌گیری (برگرفته از: هَچ،[8] 1385: 2/438) به پنج فرضیه فرعی بسط داد:

 1ـ4ـ1. فرضیه اصلی

بین به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت و تصمیمات مالی مدیران حوزه علمیه قم رابطه معنی‌داری وجود دارد.

1ـ4ـ2. فرضیات فرعی

ـ بین به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت و شناسایی مسئله رابطه معنی‌داری وجود دارد؛

ـ بین به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت و شناسایی و ارزیابی راه‌حل‌ها رابطه معنی‌داری وجود دارد؛

ـ بین به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت و انتخاب راه‌حل رابطه معنی‌داری وجود دارد؛

ـ بین به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت و اجرای راه‌حل رابطه معنی‌داری وجود دارد؛

ـ بین به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت و ارزیابی نتایج رابطه معنی‌داری وجود دارد.

 1ـ5. اهداف تحقیق

این تحقیق به منظور تحقق اهداف زیر انجام می‌شود:

 1ـ5ـ1. هدف اصلی

افزایش شناخت مدیران از تأثیرات به‌کارگیری سیستم‌های اطلاعات مدیریت بر تصمیمات مالی در محیط‌های علمی و فرهنگی  و بهره‌مندی از نتایج آن.

1ـ5ـ2. اهداف فرعی

ـ شناخت بهتر سیستم‌های اطلاعات مدیریت و تأثیرات حاصل از به‌کارگیری آنها؛

ـ آشنایی با مشکلات سیستم‌های اطلاعات مدیریت و چگونگی رفع و یا کاهش آنها؛

ـ آشنایی با فرآیند تصمیم‌گیری و مدل‌های اتخاذ تصمیم در سازمان؛

ـ شناسایی نقش سیستم‌های اطلاعات مدیریت در هر کدام از مراحل فرآیند تصمیم‌گیری.

 1ـ6. روش‌شناسی تحقیق

1ـ6ـ1. روش تحقیق

پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی است و از نظر روش، پیمایشی ـ میدانی به شمار می‌آید. به عبارت دیگر، موضوع این تحقیق، بررسی شرایط موجود سیستم‌های اطلاعات مدیریت و رابطه آن با تصمیم‌گیری مالی مدیران در حوزه علمیه (دانشگاه‌ها و مؤسسات) می‌باشد و داده‌ها از طریق توزیع پرسش‌نامه در میان تعدادی از مدیران مربوطه جمع‌آوری شده‌‌اند.

 1ـ6ـ2. روش گردآوری داده‌ها

در این تحقیق از دو روش کتابخانه‌ای و میدانی برای جمع‌آوری داده‌ها استفاده شده است. در روش کتابخانه‌ای با مطالعه کتب و مقالات، مطالب مربوط به ادبیات موضوع جمع‌آوری شده و در روش میدانی، با تجزیه و تحلیل پرسش‌نامه‌های توزیع‌شده، داده‌ها گردآوری شده‌اند.

 1ـ6ـ3. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها

در پژوهش حاضر برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS[9] و از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی، شامل آزمون t تک‌نمونه‌ای، آزمون فریدمن[10] و ضریب همبستگی اسپیرمن[11] استفاده شده است.

 1ـ6ـ4. جامعه آماری و حجم نمونه

جامعه آماری این تحقیق، مدیران حوزه علمیه قم، به تعداد 155 نفر و در سمت‌های شغلی ریاست، قائم‌مقام، معاون، مدیر و سرپرست می‌باشند که با استفاده از فرمول   ، 78 نفر از این مدیران به عنوان حجم نمونه انتخاب شده‌اند.

 1ـ7. محدودیت‌های تحقیق

طبیعتاً هر پژوهشی در حین انجام با یک‌سری محدودیت‌ها و موانع مواجه می‌شود. این تحقیق نیز از این امر مستثنا نبوده و با محدودیت‌هایی به شرح زیر روبه‌رو بوده است:

عدم همکاری مسئولان بعضی از واحدها با پژوهشگر در جهت ارائه اطلاعات؛
نبود چارت سازمانی بعضی از واحدها در وب‌سایت رسمی آنها؛
وجود تفاوت بین چارت سازمانی با آنچه که رسماً در عمل وجود دارد در بعضی از واحدها؛
عدم مشارکت برخی از مدیران در تکمیل پرسش‌نامه‌ها.
1ـ8. تعریف نظری واژگان تحقیق

اطلاعات: داده‌های مربوط و هدفدار هستند که از پردازش، سازمان‌دهی و ترکیب داده‌ها ایجاد می‌شوند تا آگاهی بیشتری را به فرد منتقل کنند (هویدا و بهنامی‌راد، 1387).

سیستم‌‌های اطلاعات مدیریت: سیستمی یکپارچه و مبتنی بر رایانه است که اطلاعات لازم برای حمایت از عملیات و تصمیم‌گیری را فراهم می‌کند. عناصر اصلی این سیستم عبارتند از: 1. سیستمی یکپارچه برای خدمت به تعداد زیادی کاربر، 2. سیستمی رایانه‌ای که نرم‌افزارهای اطلاعاتی را از طریق پایگاه اطلاعات به هم مرتبط می‌کند، 3. رابط بین کاربر ـ ماشین که به جستجوهای فوری و موقتی پاسخ می‌دهد، 4. ارائه اطلاعات به تمام سطوح مدیریتی و 5. پشتیبانی از عملیات و تصمیم‌گیری (آواد،[12] 1988: 5؛ به نقل از: سرلک و فراتی، 1387: 22).

تصمیم‌گیری: تصمیم‌گیری را می‌توان به عنوان فرآیندی تعریف کرد که شامل تعریف مسئله، ارزیابی راه‌حل‌ها، اتخاذ تصمیم (انتخاب راه‌حل‌ها)، اجرای تصمیم و ارزیابی نتیجه است (بووی،[13] 1993: 172؛ به نقل از: فیضی، 1384: 68).

شناسایی مسئله: مسئله عبارت است از چیزی که از توان سازمان برای رسیدن به هدف می‌کاهد؛ به دیگر سخن، مسئله بر وضعیتی دلالت دارد که سازمان را از کسب اهدافش

2-1 مقدمه……………….. 8

2-2 سیستم مدیریت دانش……………….. … 8

2-2-1 مفهوم دانش………………. …. 8

2-2-2 مفهوم مدیریت دانش……………….. … 9

2-2-3 استراتژیهای مدیریت دانش……………….. … 10

2-2-4 لزوم مدیریت دانش……………….. … 13

2-2-5 ساختار سازمانی برای مدیریت دانش……………..

2-2-6 سیستم مدیریت دانش چیست؟……………….. 14

2-3 هوش تجاری………………. .. 23

2-3-1 مفهوم هوش تجاری………………. .. 24

2-3-2 هدف هوش تجاری……………….. . 26

2-3-3 اجزای سیستم­های هوش تجاری……………….. . 27

2-3-4 فواید هوش تجاری………………. .. 31

2-3-5 فازهای پیاده­سازی هوش تجاری……………….. . 31

2-3-6 فاکتورهای اصلی موفقیت پروژه­های هوش تجاری…….. 34

2-3-7 چالش­های هوش تجاری……………….. . 35

2-3-8 کاربرد هوش تجاری در سیستم مدیریت دانش………….. 35

2-4 متن کاوی و داده­کاوی………………. 38

2-4-1 خوشه‌بندی……………….. 42

2-4-2 دسته‌بندی………………… 43

2-4-3 کاربرد متن­کاوی در طراحی سیستم مدیریت دانش……… 44

2-5 جمع­ بندی………………… 45

فصل سوم روش شناسی تحقیق…………………. 46

3-1 مقدمه………………. . 47

3-2 متدولوژی CRISP……………….. 

3-1-1 شناخت کسب‌وکار و جمع ­آوری داده………………. 48

3-1-2 آماده ­سازی داده ­ها ………………. 50

3-1-3 مدل­سازی……………….. . 50

3-1-4 مرحله چهارم، ارزیابی………………. .. 51

3-1-5 توسعه………………. . 51

3-2 متدولوژی حلزونی…………… 52

3-3 جمع­ بندی………………… 55

فصل چهارم اجرای تحقیق…………………. 56

4-1 مقدمه……………….. 57

4-2 نرم­افزار و محیط پیاده­ سازی……………… 57

4-3 پیاده‌سازی چارچوب اجرای پروژه ………………. 58

4-3-1 پیاده­ سازی مرحله اول، شناخت کسب‌وکار و جمع ­آوری داده……. 58

4-3-2 پیاده­ سازی مرحله دوم، آماده ­سازی داده­ ها ………………. 58

4-3-3 پیاده­سازی مرحله سوم، مدل­سازی………………… 59

4-3-4 پیاده­سازی مرحله چهارم، ارزیابی………………… 61

4-3-5 مرحله پنجم، توسعه……………….. 61

4-4 جمع­ بندی………………… 63

فصل پنجم نتیجه گیری و پیشنهاد برای تحقیقات آتی……… 64

5-1 مقدمه……………….. 65

5-2 خلاصه تحقیق………………. 65

5-3 نتایج کاربردی تحقیق………………… 66

5-4 نوآوری‌های تحقیق………………… 57

5-5 محدودیت­های تحقیق………………… 67

5-6 پیشنهاد برای تحقیقات آتی………………… 67

فهرست مراجع………………… 68

چکیده:

 

امروزه یکی از سرمایه های بنیادی و اساسی هر سازمانی نیروی انسانی موجود در آن سازمان می­باشد که نقش عمده­ای را در ایجاد ارزش برای سازمان به عهده دارند. بنا به دلایل متعددی هر سازمانی در طول حیات خود تعداد زیادی از نیروی انسانی خود را از دست می­دهد که در نتیجه نیروی انسانی جدیدی به جای این افراد وارد سازمان می­شوند. آنچه که در این بین باید مورد توجه قرار گیرد اینست که نیروی انسانی قبلی دانش گرانبهایی را در طول سال­ها فعالیت در سازمان بدست آورده است که با خود از سازمان خارج می کند. در این پروژه با رویکرد هوش تجاری نرم افزاری کاربردی برای مدیریت دانش کارکنان ارایه شده است. با استفاده از الگوریتم متن­کاوی ابتکاری ارائه شده در این نرم­افزار می­توان هر لحظه دانش نیروی انسانی شاغل در سازمان را ذخیره کرده و دانش مفیدی را از آن استنباط کرد. با استفاده از نمودار نگاشت موجود در این نرم­افزار نیز در هر لحظه می­توان یک وضعیت از نحوه ارائه خدمت کارمندان را به مشتریان مشاهده نمود.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

اهمیت مقوله دانش در دهه­های اخیر رشد روزافزونی داشته است که این امر ناشی از تمرکز بر دانش به عنوان یکی از منابع استراتژیک سازمان می­باشد. امروزه سازمان­ها یکی از راه­های تمایز خود از سازمان­های دیگر را در افزایش میزان دانش بنیانی سازمانی خود جستجو می­کنند تا بتوانند از طریق آن به سطوح بالاتری از کارایی و نوآوری دست یابند. توانایی سازمان­ها در یکپارچه سازی و هماهنگ نمودن دانش به عنوان یکی از راه­های دستیابی و حفظ مزیت­های رقابتی تلقی می­گردد. در این پروژه با بهره گیری از تکنیک­های هوش تجاری از قبیل متن کاوی دانش سازمانی در مرحله اول ذخیره شده و سپس با استفاده از الگوریتم ژنتیک دانش جدیدی را به پایگاه داده افزوده ایم. در نهایت کل پروژه را در قالب یک نرم افزار کامپیوتری که قابل نصب بر روی تمام سیستم­های کامپیوتری است، ارائه می­دهیم.

2-1- اهداف تحقیق

حفظ و نگهداری کارمندان با تجربه در هر سازمانی یکی از چالش­های اساسی در واحد نیروی انسانی به شمار می­رود که با توجه به سابقه آنها و میزان کارایی­شان با مشکلاتی همراه است. آنچه که در این میان بیشتر نمود پیدا می­کند دانش و تجربه­ای است که هر کارمند هنگام خروج از سازمان با خود از سازمان خارج می­کند. این تحقیق در راستای ایجاد سیستمی برای ثبت و بهره­گیری از این دانش در تمام قسمتهای یک سازمان خدماتی یا تولیدی قدم بر می­دارد. ایجاد دانش جدید از دانش موجود یک ایده محوری می­باشد که این تحقیق در پی رسیدن به آن است.

3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

ضرورت این تحقیق با پیشرفت سریع رقابت بین سازمان­ها مرتبط است. دانش در سازمان­های امروزی به عنوان یکی از عوامل کلیدی موفقیت[1] سازمان­ها تلقی می­گردد. به همین جهت مدیریت دانش در سازمان­ها از اهمیتی ویژه برخوردار گردیده است. سازمان­ها در دنیای رقابتی امروز تلاش می­کنند از بهترین متخصصان و کارمندان برای انجام پروژه­های خود بهره جویند. ارزش افرینی برای هر سازمان توسط متخصصان آن شرکت یا سازمان انجام می­گیرد. که در این میان نیاز به روش یا سیستمی هست که بتواند تجربیات ارزشمند آنها را در حین کار یا در زمان رویارویی با مشتری ثبت کرده و در کل سازمان برای دیگر کارمندان نیز به اشتراک بگذارد.

توانایی پاسخ سریع و موثر به تغییرات نیازهای مشتریان، نیازمند اتخاذ تصمیمات سریع مدیریتی است که بدون بررسی و تحلیل دقیق داده­ها و اطلاعات رخ نخواهد داد، از طرفی بررسی همه­ی داده­ها وقت­گیر است و با پاسخ سریع به نیازها مغایرت دارد؛ پس باید از هوش تجاری برای اتخاذ سریع تصمیمات مدیریتی با تحلیل داده­های مفید استفاده نمود.

4-1- فرضیات تحقیق

– برای ارائه یک نرم­افزار مدیریت دانش در سازمان نیاز به یک ابزار برنامه نویسی قدرتمند می­باشد که ما در اینجا از جاوا [2](نسخه 1.8) استفاده کرده ایم.

– با ورود هر دانش جدید به سیتم، کل دانش به روز رسانی می­شود.

– با الگوریتمی مثل الگوریتم ژنتیک [3]می­توان دانش جدید را از دانش و اطلاعات موجود استخراج نمود.

محدودیت های پژوهشی                                  64

پیشنهادهای پژوهش                                64

بحث و نتیجه گیری                                65

پرسشنامه

منابع                                           75

 

فصـل اول

كلیـــات تـحـقیـق

 

مقدمه:

 

شیرین از خشکی به سمت دریا و منابع آب شور جریان دارد، مگر آن­که با بهره برداری بیش از حد از منابع آب شیرین این حالت تغییر نماید. در بعضی از موارد حتی جریان آب شور به سمت ساحل ایجاد می­شود. پیشروی آب شور می تواند در اثر عوامل متعدد صورت گیرد. در مطالعه­ای که توسط فاطمی و آشتیانی (1387) و رحمانی (1389) صورت گرفته است مشخص شده که حوضه تالار در قسمت­های غربی به شدت تحت تاثیر هجوم آب شور قرار دارد. به عبارتی نتایج شبیه­سازی پیشروی آب شور دریا در این ناحیه نشان داد که در ناحیه غربی زیر حوضه تالار ارتفاع فصل مشترک به سمت بالا حرکت کرده است و سبب تشکیل مخروط رو به بالا شده است. به دلیل وسعت زیاد و هم چنین به دلیل به شدت تحت تاثیر بودن انتقال آلاینده­ها در این ناحیه نسبت به پیشروی آب شور و نوسانات سطح آب دریا و هم چنین نزدیکی این منطقه به دریای خزر بررسی مشکلات منابع آب منطقه ساحلی در این ناحیه و ارائه راه کارهایی برای برطرف نمودن مشکل آن بسیار حائز اهمیت می­باشد. از طرفی جهت مشخص نمودن مسیر مناسب برای برطرف نمودن مشکل کمبود آب در دسترس، نیاز است تا از روش­های برنامه­ریزی مناسب استفاده شود.

در استان مازندران به خصوص در شهر ساری مقدار بارش به اندازه کافی و یا حتی در بعضی از مواقع بیش از اندازه مورد نیاز، ریخته شدن سالانه مقدار زیادی آب از رودخانه ها به درون دریای خزر، وجود آب بندان و غیره و از طرفی وجود مقدار کافی منابع آب سطحی و زیرزمینی در منطقه پائین دست حوضه تالار، یک سوال بسیار عمده ای را در ذهن خواننده ایجاد می نماید که چرا به بررسی امکان استفاده از آب شور با استفاده از واحدهای نمک زدایی با هزینه های مختلف و بیش از حد معقول برای حوضه تالار و ساکنین آن پرداخته شده است. پاسخ سوال را می توان به این صورت داد:

شورای عالی علوم تحقیقات و فناوری (عتف) به منظور تسهیل در فرایند تأمین مالی و اجرای طرح های کلان، دستگاههای اجرایی کشور را موظف کرد میزان هم‌راستایی طرح های کلان ملی حوزه پژوهش و فناوری را با اهداف و ماموریت های خود و همچنین میزان نیازمندی به نتایج و دستاوردهای آن را به دبیرخانه شورا گزارش کنند.

مزایا و دستاوردهای طرح‌های کلان

انتخاب طرح‌های كلان پژوهش و فناوری و ایجاد همگرایی بین فعالیت‌های علمی و فناورانه كشور با تزریق منابع مالی بصورت هدفمند، یكی از رهیافت‌هایی است كه توسط بسیاری از كشورها مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. براساس نظر سازمان همكاری و توسعه اقتصادی، طرح علمی كلان، طرحی است كه از نظر اهمیت، حیطه كار و پیچیدگی در حدی است كه یك تلاش مشاركتی و هماهنگ بین عناصر و بازیگران مختلف را نیاز دارد و همچنین نیازمند منابع مالی، تجهیزات، تسهیلات، نیروی انسانی و پشتیبانی ویژه‌ای جهت انجام خواهد بود. اجرای طرح های کلان از یک سو با مشارکت دادن محققان و پژوهشگران و از سوی دیگر بهره‌‌گیری از توانمندی‌های دستگاه‌های اجرایی و ایجاد شرکت‌های دانش بنیان می‌تواند در کاهش شکاف علمی و فناوری کشور نقش حیاتی ایفاء کند.

طرح کلان ملی چیست

بر اساس ” بند 1″ کلیات آیین نامه اجرایی طرح های کلان ملی مصوب شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری “طرح کلان ملی” طرحی است که: 1- ارزش افزوده فراوان ایجاد می­کند و منافع مختلف برای جامعه شامل مزایای اجتماعی، بهداشتی، اقتصادی و فرهنگی را در بردارد. 2- مبتنی بر توسعه علوم و فناوری های مستقر بر لبه دانش یا بومی سازی آن ها باشد. 3- اندازه و هزینه طرح عموماً فراتر از حیطه و توان یک بخش یا نهاد خاص باشد. 4- هم راستا با اولویت های ملی باشد. 5- همکاری نهادها و سازمان های مختلف در طرح را در برگیرد. 6- توسعه و هم­افزایی میان اهداف آموزشی و تحقیقاتی را موجب شود. 7- شامل طیف گسترده­ای از طرح های تحت حمایت طرح اصلی باشد.

عناوین طرحهای کلان ملی در حوزه پژوهش و فناوری

با توجه به نقش شورای عالی عتف در برنامه ریزی برای توسعه علم و فناوری، دبیرخانه این شورا از ابتدای سال 1389 تصویب طرحهای كلان ملی را مهمترین وظیفه خود دانست. در این راستا ابتدا معیارهای ارزیابی و انتخاب طرح های كلان ملی پژوهش و فناوری تدوین و هر یك از كمیسیونهای تخصصی شورای عالی با توجه به معیارهای مصوب و همفكری صاحبنظران دانشگاهی و خبرگان دستگاههای ذیربط، طرح های كلان ملی پژوهش و فناوری را انتخاب كردند.

دبیرخانه شورای عالی عتف با توجه به پیشینه و فعالیت‌های صورت گرفته در كمیسیون‌های تخصصی در دی‌ماه 1390 تعداد 37 طرح كلان ملی پژوهش و فناوری را با همكاری دستگاه‌های اجرایی تدوین کرد و در كمیسیون دائمی به تصویب رساند. بدین ترتیب تا پایان سال 1392 تعداد 47 طرح کلان ملی پژوهش و فناوری به تصویب شورایعالی رسید.

یکی از موضوعاتی که بعنوان طرح کلان از آن یاد می شود شامل بند 43 این عناوین بوده و طبق مصوبه برابر است با:

…….

دانش و فناوری استفاده از آب دریا و آبهای شور برای استفاده در كشاورزی، شرب و صنعت…..
این تحقیق در واقع مقدمه ای در جهت عملی ساختن بند شماره 43 از عناوین انتخابی می باشد.

مشکلاتی که گریبانگیر طرح های کلان ملی هستند

با گذشت حدود دو سال از شروع طرح های کلان پژوهش و فناوری، مشکلات و چالش‌های مختلفی از جمله عدم قطعیت در تخصیص منابع مالی طرح‌های کلان به صورت هدفمند، مطمئن و پیوسته، عدم شفافیت در فرایند تصویب طرح ها، مشخص نبودن حقوق مالکیت فکری طرح های کلان، تغییرات پی‌درپی در سطوح راهبردی و مدیریتی طرح‌های کلان، نبود سیستم جامع حسابداری بهای تمام شده و مالی طرحهای کلان در دبیرخانه شورای عالی عتف و عدم پاسخگویی مناسب مالی مجریان طرحهای کلان به دبیرخانه و عدم وجود روش‌شناسی خاص تدوین اسناد راهبردی طرح‌های کلان در حوزه فناوری‌های نرم (علوم انسانی) گریبان‌گیر این طرح‌ها هستند. با توجه به این مشکلات و چالشها، در اولین جلسه شورای عالی عتف در دولت یازدهم، به منظور تسهیل در فرایند تامین مالی و اجرای طرحهای کلان مقرر شد دستگاههای اجرایی میزان همراستایی طرح های کلان با اهداف و   مأموریت های خود و همچنین میزان نیازمندی آنها به نتایج و دستاوردهای طرح های کلان را به دبیرخانه شورا گزارش کنند.

لذا در این تحقیق سعی شده است تا در یک سطح کوچکتر (بعبارتی در مسافت کمتر یا در نزدیک ترین منطقه ای که مشکل شوری وجود دارد و یا در حال بروز می باشد تا نزدیک ترین مصرف کنندگان (ساکنین بخش های پائین دست حوضه تالار)، شوری کمتر (مخلوط شدن آب دریا با آب زیرزمینی) و بطور کل مقیاسی کمتر در مقایسه با دریای خزر تا استان سمنان) و با در نظر گرفتن شوری بسیار کم تر از حد واقعی (شوری کمتر نسبت به آب دریای خزر) شماتیکی از آینده و امکان استفاده از آب شور دریای خزر با استفاده از واحدهای نمک زدائی در گذشته (اگر قرار بود تاسیساتی در گذشته ایجاد شود)، در حال حاضر و در آینده (افق 2020 و 2050) طرح ریزی شود. آنچه که می تواند بعنوان دلیل اصلی برای انتخاب منطقه دشتی واقع در پائین دست حوضه تالار ذکر شود، را می توان به مخلوط شدن آب زیرزمینی به آب دریا در منطقه غربی منطقه نسبت داد، که می تواند جهت ارائه شماتیک مذکور بهترین گزینه باشد. از طرفی در این تحقیق با دانش بر هدف اصلی که به نوعی ارائه راه حلی در جهت برطرف نمودن مشکل کمبود آب در سال های آتی می باشد سعی شده مسیری با عنوان امکان سنجی استفاده از آب شور در پائین دست حوضه تالار دنبال شود. امکان سنجی استفاده از آب شور به دو صورت تعریف می شود: 1- مقایسه روش های مختلف استفاده از منابع آبی موجود در منطقه در کنار گزینه استفاده از آب شور، 2-مقایسه گزینه های مختلف استفاده از آب شور در منطقه مورد مطالعه. در این تحقیق گزینه دوم را مورد بررسی قرار داده­ایم. به این نحو که اگر امکان استفاده از آب شور (در صورت وجود) میسر باشد لذا می­توان یک نظام کلی برای استفاده از آب شور (از طریق آب شیرین­کن ها) در هر کدام از بخش های شرب، کشاورزی و صنعت ابلاغ نمود. به عبارتی امکان­سنجی استفاده از آب شور را با استفاده از مسیر ذکر شده انجام داده، در نهایت اگر جواب حاصل شد به این معنی است که می توان از آب شور موجود در منطقه استفاده نمود. از طرفی علاوه بر آنچه که در رابطه با طرح کلان ملی اشاره شده است، مطالبی در ذیل مطرح شده است که به نوعی ضرورت اجرای طرح های شیرین نمودن آب دریا را در نواحی ساحلی (چه به عنوان انجام شماتیکی از یک طرح بزرگ و چه به عنوان انجام عملیات در سطوح بزرگتر برای خود منطقه) و در نواحی غیر ساحلی بیشتر می­نماید. نواحی شمالی، جایی که همیشه به‌عنوان پرباران‌ترین منطقه کشور شناخته می‌شد، حالا با مشکل کم‌آبی مواجه است. ساکنان تعدادی از روستاهای استان مازندران، آب آشامیدنی ندارند و کم‌آبی، برخی از شالیزارهای استان را خشک کرده است. به این‌ترتیب، استانی که همیشه به‌دلیل سرسبزی و روزهای بارانی طولانی، یکی از مناطق جذاب برای گردشگران داخلی شناخته می‌شد، این روزها در حال از دست دادن بخشی از طراوت و جذابیتش است. مسئولان استان مازندران هنگام تشریح دلیل اصلی بروز بحران کم‌آبی در برخی از مناطق این استان، یک توضیح بیشتر ندارند؛ کاهش بارندگی‌ها. مدیرعامل اسبق سازمان آب منطقه‌ای مازندران، علت کم‌آبی امسال در این استان را کاهش 20‌ درصدی بارندگی‌ها و در نتیجه کاهش 50‌ درصدی آب‌دهی رودخانه‌ها اعلام می‌کند. براساس آمار ارائه‌شده از سوی این مقام مسئول، ظرفیت ذخیره‌سازی آب در استان در سال های اخیر نزدیک به 800‌ میلیون مترمکعب است که به 2‌ شیوه سنتی و مدرن انجام می‌شود. 730 قطعه آب‌بندان در سال 1390 در مازندران وجود داشته که 370 تا 400‌ میلیون مترمکعب آب در آنها ذخیره می‌شود، سدهای استان نیز ظرفیت ذخیره کردن 336 تا 400‌ میلیون متر مکعب آب را دارند. در سال 1390 به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها، 90‌ درصد از حجم آب‌بندان‌ها آبگیری شد و حجم آب ذخیره شده پشت سدها نیز 293 میلیون مترمکعب است. تا سال 1390، 35 تا 40‌ درصد از منبع آب‌بندان‌ها و 30‌ درصد از منابع سدها مصرف شده است. اکنون بخش مرکزی استان بیشتر از دیگر مناطق با مشکل کم‌آبی مواجه است، به‌طوری که تأمین آب برای نزدیک به هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی دشت تجن با مشکل روبه‌رو شده است و اگر اقدامی در این باره انجام نشود این گستره به حدود 5‌ هزار هکتار خواهد رسید. ساخت 6 سد در این استان در حال مطالعه و اجراست که اگر این طرح‌ها در برنامه پنجم توسعه کشور تکمیل شوند، 2‌میلیارد متر مکعب آب به ذخایر آب استان افزوده می‌شود. اجرای این طرح‌ها به 1700‌میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد اما تا زمانی که این سدها ساخته نشده‌اند، کشاورزان باید از همان منابع پیشین آب استفاده کنند. کشاورزان مازندرانی در فصل تابستان بیش از هر چیز به آب احتیاج دارند، تا شالیزارهای خود را سیراب کنند. مازندران بیشترین برنج کشور را تولید می‌کند و در صورتی که برای مقابله با این خشکسالی‌ها، راهکاری مؤثر در نظر گرفته نشود، آسیب زیادی به برنجکاران وارد خواهد شد. براساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران در این استان 239‌ هزار هکتار شالیزار وجود دارد که در سال 1390 در 3300‌ هکتار از این شالیزارها در شهرهای بهشهر، گلوگاه و نکا به‌دلیل کم‌آبی، کشت سویا انجام شده است. 7400 هکتار از شالیزارهای اطراف ساری، جویبار و نکا را هم خطر خشکسالی تهدید می‌کند. به گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان، 1100‌هکتار از شالیزارهای استان پس از انجام مرحله نشا با کم‌آبی شدید مواجه شدند و کشاورزان چاره‌ای غیر از این ندیدند که زمین‌های خود را رها کرده و کشت را متوقف کنند. مشکل کم‌آبی شالیزارها در استان پرآب مازندران فقط محدود به سال 1390 نیست و در سال‌های گذشته هم شالیکاران فریدونکنار و بابل با این مشکل روبه‌رو بودند. در سال 1390 نیز به‌دلیل کم شدن آب سد شهید رجایی در ساری و بهشهر مشکل کم‌آبی به‌وجود آمده است. این مسئول استانی معتقد است درصورتی که مدیریت منابع آب از سوی کشاورزان به‌شکل درستی انجام شود، بسیاری از این مشکلات رفع خواهد شد. تجربه در برخی مناطق استان نشان می‌دهد اگر مدیریت آب به شکل نوبت‌بندی از سوی کشاورزان انجام شود، 90‌ درصد از مشکل کم‌آبی رفع می‌شود. در حال حاضر در بسیاری از شالیزارها 4 تا 5 سانتی‌متر آب وجود دارد در حالی که اگر حجم آب موجود در شالیزارها، کمتر از این باشد ضرری به محصول وارد نمی‌شود و حتی در بهبود کیفیت محصول هم تأثیر دارد. متأسفانه هنوز کشاورزان از الگوهای سنتی کشت پیروی می‌کنند و در تمام زمان رویش برنج، شالیزار را به شیوه غرق‌آبی آبیاری می‌کنند. البته با فعالیت‌هایی که از سال ‌1387 برای ترویج شیوه‌های جدید کشاورزی آغاز شده، برخی از کشاورزان شیوه کشت را تغییر داده‌اند اما خیلی‌ها هنوز این شیوه‌ها را قبول نمی‌کنند. از طرفی در نوار ساحلی نمی‌توان از منابع آب زیرزمینی استفاده کرد چون آب این مناطق شور است و در بخش‌هایی از استان که منابع آب شهرهای بزرگ از طریق ذخایر زیر‌زمینی تأمین می‌شود، نیز اجازه برداشت از این منابع صادر نمی‌شود. از سوی دیگر، بسیاری از روستاهای واقع در مناطق گردشگری در فصل تابستان با قطعی آب روبه‌رو می‌شوند. اما این مشکل، اتفاقی نیست که تازه روی داده باشد. برخی از روستاهای مازندران در سال‌های گذشته هم با این مشکل روبه‌رو بودند. روستای چاخانی در اطراف چالوس و روستای شیث در اطراف نکا، سال 1389 را با بی‌آبی سر کردند و حتی منبعی برای تأمین آب‌شرب نداشتند. به گفته مسئولین ‌2عامل در این اتفاق تأثیر دارند؛ یک اتفاق کلی به تغییر اقلیم مربوط می‌شود که بسیاری از مناطق کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است؛ به عبارت دیگر، اقلیم ایران از حالت نیمه‌خشک در حال تبدیل‌شدن به یک اقلیم خشک است؛ یعنی همان اقلیمی که در عربستان یا قطر وجود دارد. عامل دیگر به افزایش جمعیت مربوط می‌شود که این افزایش به‌ویژه در استان‌های شمالی کشور دارای شتاب بیشتری است. افزایش جمعیت به این معنی است که از ظرفیت‌های زمین، آب، خاک و هوا استفاده بیشتری می‌شود، بدون اینکه به این ظرفیت‌ها چیزی اضافه شده باشد. همان طور که مسئولان استان مازندران اعلام کرده‌اند رویکرد اصلی در این استان برای مهار بی‌آبی، حفر چاه است ولی تا چه زمانی می‌توان به این کار ادامه داد؟ شاید به‌نظر برسد استان مازندران به‌دلیل دارا بودن منابع زیرزمینی غنی، مشکلی در این زمینه نخواهد داشت اما اردستانی نظر دیگری دارد؛ «در شهرهای شمالی به‌دلیل همجواری این مناطق با دریای‌خزر، مشکل تداخل آب شور و شیرین وجود دارد؛ یعنی هر چه بیشتر چاه حفر و آب شیرین را بیشتر برداشت کنیم، آب شور در منابع زیرسطحی پیشرفت خواهد کرد. الان آب دریا 50 تا 70‌متر به سمت ساحل پیشروی کرده است و حتی در برخی مناطق این پیشروی به 150‌متر می‌رسد.» مشکل دیگری که کارشناسان محیط‌زیست به آن می‌پردازند، آلودگی منابع آب است؛ «در مناطق شمالی رشته کوه البرز، آب فراوانی وجود دارد ولی ما این آب‌ها را آلوده کرده‌ایم و بخش زیادی از آنها قابل استفاده نیست. برای مثال آب پشت سد شهید رجایی در مازندران آلوده است و کیفیت لازم را ندارد. در شمال البرز 7‌رودخانه وجود دارد که بیشتر آنها در استان مازندران واقع شده‌اند اما همه آنها با آلاینده‌های کشاورزی، صنعتی و معدنی آلوده شده‌اند و قابل شرب نیستند. این آب‌های سطحی در ادامه به دریا می‌ریزند و به همین دلیل دریا هم روز‌به‌روز در حال آلوده‌تر شدن است.»

نتایجی که در این تحقیق بر مبنای آن تصمیم­گیری اتخاذ می­شود حاصل انجام تحزیه و تحلیل اطلاعات اخذ شده از سازمان آب منطقه­ای استان مازندران به صورت کیفی و کمی می­باشد. بر فرض اینکه روند صعودی شور شدن در منطقه مورد مطالعه وجود دارد این سوال بوجود می آید که آیا از بین کل روش های موجود روش غشائی برای منطقه مورد مطالعه می­تواند بهترین گزینه تلقی شود یا خیر؟ و از طرفی آیا با اتخاذ روش منتخب می­توان بین عرضه و تقاضا در منطقه مورد مطالعه تعادل برقرار نمود یا خیر؟

1-2-فرضیات

1-امکان سنجی استفاده از منابع آب شور می تواند پاسخ گوی تقاضا باشد.

2-با استفاده از روش های مختلف از جمله روش غشائی می توان به آب متعارف دست یافت.

1-3- هدف

بررسی منابع آب شور به منظور رفع نیاز آبی منطقه

1-4-تعاریف و مفاهیم

1-4-1-آب­های زیرزمینی

بخشی از چرخه آب در طبیعت در زیر سطح زمین صورت می­گیرد که منابع آب­های زیرزمینی یکی از اجزا آن محسوب می­شود. البته آنچه را که به نام آب­های زیرزمینی (groundwater) معروف است نباید با آب زیرسطحی (Sub-surface water) یکی دانست. هر چند هر دو آب بوده و هر دو در زیر لایه سطحی قرار دارند، اما از جایی که کاربری­های متفاوت دارند و در واقع توسط متخصصان جداگانه­ای مورد بررسی قرار می­گیرند بین این دو تفاوت کلی وجود دارد.

1-4-2-آبخوان

آب حاصله از بارندگی یا ذوب برف­ها پس از نفوذ به داخل خاک به حرکت عمقی خود در داخل خاک ادامه می­دهد تا سرانجام به لایه­های غیر قابل نفوذ برخورد کرده و متوقف گردد. آب نفوذی در روی این لایه­ها تمامی منافذ را پر می­کند و منطقه اشباعی را بوجود می­آورد که به آن لایه آبدار، آبخوان، آبخوانه و یا به اشتباه سفره آب زیرزمینی گویند.

شکل (1-1): لایه­بندی خاک از نظر رطوبت (انصاری، 1392)

1-4-3-چاه

چاه به طور معمول یک تأسیسات عمودی است که در زمین حفر شده و در تمام یا قسمتی از لایه آبدار نفوذ می­کند.

1-4-4-سطح ایستابی آب

عبارت است از سطح آب در داخل چاه قبل از شروع پمپاژ (علیزاده، 1385).

1-4-5-افت

عبارت است از مقدار پایین رفتن سطح آب در چاه که به وسیله پمپاژ و خارج ساختن آب از چاه صورت می­گیرد. اختلاف سطح استاتیک و سطح دینامیک را در هر نقطه افت سطح آب در آن نقطه گویند (علیزاده، 1385).

1-4-6-آبدهی چاه

حجم آبی است که در واحد زمان از چاه خارج می­شود.

1-4-7-مخروط افت

حجمی از لایه آبدار که در هنگام پمپاژ از آب ثقلی تخلیه می­شود مخروط افت نام دارد. این مخروط به نحوی قرار می­گیرد که قائده آن در سطح ایستاتیک آب راس آن در سطح آب داخل چاه باشد.

1-4-8-چاه مشاهداتی

چاهی است که در اطراف چاه پمپاژ حفر شده و فقط افت سطح آب در آن اندازه­گیری و ثبت می­شود و هیچ گونه آبی از آن استخراج نمی­شود.

1-4-9- pH

pH آب بر مبنای لگاریتم غلظت یون هیدروژن (مول/لیتر) بیان شده و به صورت رابطه (1) نوشته می­شود:

(1)                                                             pH=-log10[H+]

pH بین صفر (اسید بسیار قوی) تا 14 (باز بسیار قوی) تغییر می­کند (مهدوی، 1385).

1-4-10-نسبت جذب سدیم

این شاخص از رابطه (2) زیر محاسبه می شود:

(2)

که در آن سدیم و کلسیم و منیزیم، به میلی اکی ولانت بر لیتر بیان می­گردند (مهدوی، 1385).

1-4-11-غلظت املاح محلول یا TDS (Total dissolved salts)

غلظت املاح محلول در آب یا باقیمانده خشک را می­توان در صورتی که فاقد بی­کربنات باشد به سادگی با تبخیر حجم معینی از آب و اندازه­گیری وزن املاح باقیمانده تعیین کرد. در آب­های که دارای مقدار قابل توجهی بی­کربنات هستند با استفاده از این روش ممکن است تنها نصف وزن بی­کربنات­ها اندازه­گیری شود. غلظت املاح محلول در آب باران کمتر از 10 میلی­گرم در لیتر است و در آب دریای آزاد، مقدار آن حدود 35 هزار میلی گرم در لیتر می­باشد.

آنچه که از آب های موجود در روی کره زمین می­تواند قابل استفاده باشد آب شیرین می­باشد. آبهای نسبتا شور تا بسیار شور در بخش های شرب، کشاورزی و صنعت می­توانند مشکلات زیادی را بوجود آورند. جدول شماره (1-1) مقدار استاندارد لازم برای این سه بخش را به طور کلی بیان می­کند.