1- 1-  6. سابقه و پیشینه پژوهش………………………………. 5

1- 2. مفاهیم…………………………….. 6

1-2-1 . اخلاق……………………………… 6

1- 2-2. انسان‌شناسی……………………………… 7

1- 2-3. انواع پژوهش‌های اخلاقی……………………………… 8

1- 2-3-1.  اخلاق توصیفی……………………………… 8

1- 2-3-2. فلسفه اخلاق……………………………… 9

1- 2-3-2-1. فرا اخلاق……………………………… 9

1- 2-3-2-2. اخلاق هنجاری……………………………… 9

1- 2-3-2-2-1. مکاتب اخلاقی……………………………… 10

1- 2-3-2-2-1-1. اخلاق فضیلت………………………………. 10

1- 2-3-2-2-1-2. اخلاق سودگرا……………………………. 11

1- 2-3-2-2-1-3. اخلاق وظیفه‌گرا……………………………. 11

1-2-3-3. علم اخلاق……………………………… 12

1-2-4. انواع انسان‌شناسی……………………………… 12

1- 2-4-1. انسان‌شناسی تجربی……………………………… 12

1- 2-4-2. انسان‌شناسی فلسفی……………………………… 13

1- 2-4-3. انسان‌شناسی عرفانی……………………………… 13

1-2-4-4. انسان‌شناسی دینی……………………………… 14

1-2-5. حقیقت انسان در رویکردهای مختلف…………………… 14

1-2-5-1. حقیقت انسان در عرفان…………………………….. 14

1-2-5-2. حقیقت انسان در فلسفه…………………………….. 16

1-2-5-2-1. نفس و مراتب آن…………………………….. 17

1-2-5-2-1-1. عقل……………………………… 18

1-2-5-2-1-1-1. مراتب عقل نظری……………………………… 19

1-2-5-2-1-1-2. مراتب عقل عملی……………………………… 21

الف. اراده……………………………. 21

ب. اختیار…………………………….. 22

1-2-5-2-1- 2. تخیل……………………………… 23

1-2-5-2-1- 3. احساس………………………………. 26

1- 2- 6.  خصوصیات و گرایش‌های انسان……………………. 27

1-2-6- 1. فطرت………………………………. 28

1-2-6- 2. غریزه……………………………. 29

1-2-6- 3. عواطف………………………………. 29

1-2-6- 4. طبیعت و سرشت و طینت…………………………. 31

1-2-6- 5. استعداد بی‌نهایت انسان…………………………….. 31

1- 2- 7. مسائل اخلاق……………………………… 32

1- 2- 7- 1. منشأ اخلاق……………………………… 32

2- 7- 2. منشأ مفاهیم اخلاقی……………………………… 33

1- 2- 7- 3. سعادت و شقاوت………………………………. 34

1- 2- 7- 4.  لذت و الم…………………………….. 36

1- 2- 7- 5. فضیلت و رذیلت………………………………. 37

1- 2- 8. معیار فعل اخلاقی……………………………… 39

1- 2- 8- 1. آگاهی……………………………… 39

1- 2- 8- 2.  نیت………………………………. 39

1- 2- 8- 3. قرب به خدا……………………………. 41

1- 2- 9.  رابطه انسان‌شناسی و اخلاق…………………………….41

1- 2- 9- 1. تغییرپذیری انسان…………………………….. 41

1- 2- 9- 2. عقل و وجدان دراخلاق……………………………… 42

1- 2- 9- 3. آزادی انسان…………………………….. 43

1- 2- 9- 4. عدالت و اعتدال در اخلاق………………………….. 44

 

فصل دوم: بررسی مبانی نظری مسئله تأثیر انسان‌شناسی بر اخلاق در اندیشه امام خمینی(ره)…..45

2-1. اخلاق در نظر امام خمینی(ره)……………………………. 46

2-2. انسان‌شناسی در نظر امام خمینی(ره)……………………. 46

2-2-1. انسان‌شناسی فلسفی……………………………… 47

2-2-1-1. ساحت نفس………………………………. 48

2-2-1-2. مراتب و قوای نفس………………………………. 51

2-2-1-2-1. عقل……………………………… 53

2-2-1-2-2. اختیار و اراده……………………………. 55

2-2-1-3. رابطه مراتب و شؤون نفس……………………….. 56

2-2-1-4. رابطه نفس و بدن…………………………….. 57

2-2-1-5. بدن تابع نفس………………………………. 58

2-2-2. انسان‌شناسی عرفانی……………………………… 60

2- 2- 2- 1. قلب و مراتب آن…………………………….. 60

2-2-2-1-1. اقسام قلب………………………………. 62

2-2-2-1-2. رابطه قلب و بدن…………………………….. 63

2-3. خصوصیات و گرایشهای انسان…………………………… 64

2-3-1. فطرت………………………………. 64

2-3-1-1. ویژگی‌های امور فطری……………………………… 65

2-3-2. طینت………………………………. 66

2-3-3. استعداد…………………………….. 67

2-4. بررسی اندیشه اخلاقی امام خمینی(ره)……………………… 68

2-4-1. رویکرد فلسفی سعادت‌گرا……………………………. 68

2-4-2. سعادت و شقاوت………………………………. 69

2-4-2-1. سعادت و شقاوت وجودی……………………………… 71

2-4-2-2. سعادت و شقاوت اخلاقی……………………………… 71

2-4-2-3. ملاک سعادت و شقاوت………………………………. 72

2-4-2-3-1. علم و معرفت و اقسام آن…………………………….. 74

2-4-3. عدالت و اعتدال…………………………….. 75

2-4-3-1.رابطه اعتدال و فضیلت و رذیلت………………………………. 76

2-5. رویکرد عرفانی به اخلاق……………………………… 77

2-5-1. مراتب سلوک عرفانی…………………………….. 78

2-5-2. راه‌های تهذیب اخلاق و اصلاح نفس…………………….. 78

2-5-2-1. تفکر…………………………….. 79

2-5-2-2. عزم…………………………….. 80

2-5-2-3. مشارطه، مراقبه، محاسبه…………………………….. 81

2-5-2-4. تذکر مداوم…………………………….. 82

نتایج……………………………… 84

فصل سوم: تأثیر انسان‌شناسی بر اخلاق……………………… 86

3-1. فطرت انسانی منشأ اخلاق……………………………… 87

3-1-1.دین عامل شکوفایی فطرت………………………………. 88

3-1-2.عوامل احتجاب فطرت………………………………. 89

3-2. حبّ ذات و حب دنیا مانع و عاملی برای رشد اخلاقی……… 90

3-3. تغییرپذیری و اخلاق……………………………… 91

3-3-1. اصلاح نفس و اخلاق……………………………… 92

3-3-2. تربیت دینی و اخلاق……………………………… 93

3-3-2-1. ایمان به خدا …………………………….96

3-3-2 -1-1. فقدان ایمان اساس فساد اخلاقی…………………. 98

3-3-2-1-2. رابطه ایمان و عمل……………………………… 98

3-3-2-1-3. عبادت وتکامل اخلاقی……………………………… 100

3-3-2-1-4. رابطه تقوا و اخلاص با اخلاق……………………101

3-4. نیّت باطن و روح عمل……………………………… 102

3-5. تأثیر شناخت و فهم کرامت نفس بر اخلاق……………….. 104

3-5-1. رابطه معرفت نفس و اخلاق……………………………… 105

3-6. تفکر و اخلاق……………………………… 105

3-5-1. رابطه تخیل و اخلاق……………………………… 106

3-5-2. اعتدال ظاهری و باطنی منشأ فضیلت……………….. 107

3-7. قلب و اخلاق……………………………… 107

3-7-1. تأثیر اعمال بدنی بر ملکات و قلب………………………… 108

3-8. حریت انسان و اخلاق……………………………… 109

3-9. قرب و تقرب به خدا سعادت نهایی انسان………………… 110

نتایج……………………………… 111

نتیجه‌گیری……………………………… 113

فهرست منابع…………………………….. 117

چکیده:

ارتباط بین انسان‌شناسی و اخلاق از جمله مباحثی است که غالبا اندیشمندان حوزه اخلاق به آن نپرداخته یا به گونه‌ای روشن در مورد آن سخن نگفته‌اند.از آنجا که هم اخلاق و هم انسان‌شناسی به عنوان دو موضوع نسبتا وسیع در حوزه مطالعات مربوط به نفس انسان هستند، قطعا ارتباط وثیقی را بین آن‌ها می‌توان یافت.امام خمینی(ره) از جمله اندیشمندانی هستند که در آثار خود به این دو حوزه پرداخته‌اند و شناخت انسان از مباحث بنیادی در نظر ایشان بوده و اخلاق را با توجه به حقیقت انسان  و هدف او تبیین کرده‌اند. امام با نگرشی دینی و عرفانی مباحث اخلاقی را مطرح کرده و هدف اخلاق را تربیت انسان و شکوفایی استعدادهای فطری و رشد انسان در همه مراتب و ابعادش بیان کرده‌اند.مسئله اساسی در پژوهش حاضر این است که در نظر امام خمینی چه نسبتی بین انسان‌شناسی و اخلاق وجود داشته و اساسا نقش انسان‌شناسی در اخلاق از منظر ایشان چیست. این نوشتار با روش تحلیل – توصیفی و استدلال عقلی و نقلی نشان میدهدکه دو رویکرد فلسفی و عرفانی در انسان شناسی امام خمینی وجود دارد و به همین ترتیب دو رویکرد اخلاقی می توان در اثار ایشان یافت . در رویکرد فلسفی حقیقت انسان را نفس ناطقه دانسته و برای آن مراتبی را بیان کرده‌اند و سعادت و کمال انسان منوط به توجه به رشد و تربیت همه مراتب می‌دانند و هم‌چنین در رویکرد عرفانی خویش حقیقت انسان را قلب و آن را مرکز فطرت الهی معرفی کرده‌اند. اخلاق با رویکرد فلسفی همراه با واژه های اعتدال، فضیلت و سعادت است و با رویکرد عرفانی همراه با تزکیه و اصلاح نفس و قرب به خداست. و هدایت و سعادت انسان را در اصلاح قلب انسان و تهذیب و تزکیه آن از تعلقات مادی و رذایل اخلاقی بیان کرده‌اند که این امر به وسیله خصوصیات خاص انسان مانندِ اختیار، اراده، فطرت، استعداد، عقل از یک سو و اطاعت از شرع از جانب دیگر میسر است.

مقدمه:

به نام خداوندی که برای تکامل و سعادت انسان، آسمان‌ها و زمین را آفرید و سعادت را سرمشق انسان‌هایی قرار داد که به انسانیت خویش واقفند.

خدا، انسان و جهان، سه محور اساسی اندیشه بشری است که در طول تاریخ و در همه جوامع، پرسش‌های مهم، اساسی و اندیشه‌ساز، همواره درباره آن‌ها مطرح می‌شود و تمام تلاش فکری بشر، متوجه این سه کانون و یافتن پاسخ‌های درست و مناسب برای پرسش‌های مربوط به آن‌ها است.  در این میان شناخت انسان و حل معماها و رازهای نهفته‌ی آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار و دانشمندان فراوانی را در رشته‌های علمی مختلف به خود مشغول ساخته است.  در تعالیم ادیان آسمانی-به ویژه اسلام- پس از مسأله خدا، «انسان» محوری‌ترین مسأله به شمار آمده و آفرینش جهان، فرستادن پیامبران و نزول کتاب‌های آسمانی، برای رسیدن او به سعادت و کمال نهایی‌اش صورت گرفته است. انسان‌شناسان بزرگ بر این نکته تأکید دارند که ابزارهای شناخت بشر، از پاسخ‌گویی صحیح و کامل به بسیاری از پرسش‌های مهم ناظر بر انسان و زوایای وجود وی ناتوانند و امروزه از «انسان موجودی ناشناخته» و «بحران انسان‌شناسی» سخن به میان می‌آورند. با این وجود انسان‌شناسی، انواع مختلف و متنوعی دارد که به لحاظ روش یا نوع نگرش از یکدیگر متمایز می‌شوند. تحقیق حاضر بر آن است که آراء و افکار فیلسوف و عارف بزرگ معاصر یعنی امام خمینی(ره) را در حوزه انسان‌شناسی فلسفی و عرفانی و هم‌چنین تأثیر آن بر اخلاق و رویکرد اخلاقی ایشان را بیان کند.

فصل اول: کلیات و مفاهیم

1- کلیات

1-1-1- بیان مسئله

مسئله‌ی مورد تحقیق، تأثیر انسان‌شناسی از منظر امام خمینی بر رویکرد اخلاقی ایشان است. امام خمینی(ره) در انسان‌شناسی فلسفی خویش قائل به مرتبه‌گرایی هستند، به این معنا که انسان ساحت‌های متفاوتی دارد و این مراتب و ساحت‌های مختلف برای انسان مراتب اخلاقی می‌سازد، علاوه براین، در دیدگاه امام مراتب انسان در هم تأثیر دارند، نمی‌توان برای تربیت اخلاقی انسان میزانی تعیین کرد مگر اینکه تمام مراتب را به طور هماهنگ ارتقا دهیم. امام در این رویکرد، سعی می‌کنند ربط بین مرتبه‌گرایی انسان و اخلاق را با دین و نقل تبیین کنند. از این رو در نظر امام ذکر که فضیلتی اخلاقی است باید با زبان گفته شود؛چرا که گفتار زبانی باعث می‌شود که بدن مطیع روح انسان شود. به همین شکل امام تلاش می‌کنند فضایل اخلاقی را با اعمال عبادی برای انسان به صفت باطنی پایدار تبدیل کنند.