2-4- اهمیت و ضرورت تدوین اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………….. 17
2-5- اهداف اصطلاحنامه……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 18
2-6- تفاوت اصطلاحنامه با سرعنوان­های موضوعی………………………………………………………………………………………………… 19
2-7- تفاوت اصطلاحنامه با واژه­نامه……………………………………………………………………………………………………………………….. 20
2-8- تفاوت اصطلاحنامه با طرح­های رده­بندی………………………………………………………………………………………………………… 21
2-9-روابط اصطلاحنامه­ای……………………………………………………………………………………………………………………………………… 21
2-9-1- رابطه ترادف……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 22
2-9-2-رابطه سلسله­مراتبی……………………………………………………………………………………………………………………………………. 22
2-9-3-رابطه وابستگی…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 23
2-10- انواع نمایش اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………………….. 23
2-10-1- نمایش الفبایی………………………………………………………………………………………………………………………………………… 23
2-10-2- نمایش گردان…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 24
2-10-3- نمایش دقیق اصطلاح…………………………………………………………………………………………………………………………….. 25
2-10-4- نمایش سلسله­مراتبی………………………………………………………………………………………………………………………………. 25
2-10-4-1- نمایش سلسله­مراتبی چندسطحی……………………………………………………………………………………………………….. 25
2-10-4-2- ساختار درختی……………………………………………………………………………………………………………………………………. 25
2-10-4-3- ساختار اصطلاح راس…………………………………………………………………………………………………………………………. 26
2-10-4-4- ساختار سلسله­مراتبی دوسویه……………………………………………………………………………………………………………… 26
2-10-4-5- نمایش مقوله­های عام………………………………………………………………………………………………………………………… 26
2-10-4-6- نمایش چهریزه­ای………………………………………………………………………………………………………………………………. 26
2-10-5- نمایش ترسیمی………………………………………………………………………………………………………………………………………. 27
2-11- شیوه­های تدوین………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 27
2-11-1- رویکرد کمیته­ای……………………………………………………………………………………………………………………………………… 27
2-11-1-1- بالا به پایین………………………………………………………………………………………………………………………………………. 27
2-11-1-2- پایین به بالا………………………………………………………………………………………………………………………………………. 28
2-11-2- رویکرد تجربی………………………………………………………………………………………………………………………………………… 28
2-11-2-1- روش قیاسی………………………………………………………………………………………………………………………………………. 28
2-11-2-2- روش استقرایی…………………………………………………………………………………………………………………………………… 28
2-11-3- رویکرد تلفیقی………………………………………………………………………………………………………………………………………… 29
2-12- انواع اصطلاحنامه………………………………………………………………………………………………………………………………………… 29
2-12-1- اصطلاحنامه خرد……………………………………………………………………………………………………………………………………. 29
2-12-2- اصطلاحنامه کلان………………………………………………………………………………………………………………………………….. 29
2-12-3- اصطلاحنامه نمایه­سازی………………………………………………………………………………………………………………………….. 29
2-12-4- اصطلاحنامه کاوش………………………………………………………………………………………………………………………………… 30
2-12-5- اصطلاحنامه تک­زبانه……………………………………………………………………………………………………………………………… 30
2-12-6- اصطلاحنامه   چندزبانه……………………………………………………………………………………………………………………………… 30
2-12-7- اصطلاحنامه چاپی………………………………………………………………………………………………………………………………….. 30
2-12-8- اصطلاحنامه الکترونیکی…………………………………………………………………………………………………………………………. 30
2-12-9- اصطلاحنامه تحت وب……………………………………………………………………………………………………………………………. 30
2-12-10- نرم­افزار اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………………….. 31
2-13- استانداردهای تدوین اصطلاحنامه………………………………………………………………………………………………………………… 31
2-14- مشاوران اصطلاحنامه………………………………………………………………………………………………………………………………….. 32
2-15- گردآوری اصطلاحات و مفاهیم…………………………………………………………………………………………………………………….. 33
2-16- مدیریت و روزآمدسازی اصطلاحنامه……………………………………………………………………………………………………………. 35
2-17- ارزیابی اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 37
2-17-1- ارزیابی ساختاری…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 38
2-17- 2- ارزیابی موضوعی…………………………………………………………………………………………………………………………………… 38
2-17- 3- ارزیابی الگویی………………………………………………………………………………………………………………………………………. 38
2-17- 4- ارزیابی بازیابی……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 39
2-17- 5- ارزیابی تطبیقی………………………………………………………………………………………………………………………………………. 39
2-17-6- مدل­سازی تطبیقی………………………………………………………………………………………………………………………………….. 39
2-18- نرم­افزار تدوین اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………………. 40
2-19- چالش­های مطرح در حوزه اصطلاحنامه­نگاری……………………………………………………………………………………………… 41
2-20- پیشینه پژوهش در خارج از کشور…………………………………………………………………………………………………………………. 42
2-21- پیشینه پژوهش در داخل کشور…………………………………………………………………………………………………………………….. 48
2-22- استنتاج از مرور نوشتار………………………………………………………………………………………………………………………………….. 58
3- فصل سوم: روش انجام پژوهش………………………………………………………………………………….. 59
3-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 60
3-2- نوع و روش پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………………. 60
3-3- حوزه موضوعی اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………………… 61
3-4- گردآوری و گزینش اصطلاحات………………………………………………………………………………………………………………………. 62
3-5- استاندارد تدوین اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………………. 62
3-6- نوع اصطلاحنامه……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 63
3-7- شیوه تدوین اصطلاحنامه……………………………………………………………………………………………………………………………….. 63
3-8- نمایش اصطلاحنامه………………………………………………………………………………………………………………………………………. 63
3-9- قالب فیزیکی اصطلاحنامه……………………………………………………………………………………………………………………………… 64
3-10- ابزار انجام پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………………. 64
3-11- دشواری­ها و محدودیت­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………. 64
4- فصل چهارم: اصطلاحنامه زبان­شناسی…………………………………………………………………………. 66
4-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 67
4-2- پیش­درآمدی بر اصطلاحنامه زبان­شناسی……………………………………………………………………………………………………….. 67
4-3- نمایش الفبایی اصطلاحنامه……………………………………………………………………………………………………………………………. 72
4-4- نمایش سلسله­مراتبی اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………. 241
4-5- نمایش گردان اصطلاحنامه…………………………………………………………………………………………………………………………….. 258
4-6- یافته­های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 275
5- فصل پنجم: نتیجه­گیری……………………………………………………………………………………………… 279
5-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 280
5-2- مروری بر آثار پیشین……………………………………………………………………………………………………………………………………… 280
5-3- یافته­های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 284
5-4- پیشنهاداتی برای پژوهش­های بیشتر………………………………………………………………………………………………………………. 285
6- فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………… 287
7- واژه­نامه فارسی به انگلیسی………………………………………………………………………………………… 295
8- واژه­نامه انگلیسی به فارسی………………………………………………………………………………………… 298
9- چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………… 301
 
کلیات پژوهش

 
فصل اول
1 – 1 –مقدمه
فصل حاضر به عنوان نخستین فصل این پژوهش به معرفی پژوهش، ضرورت، هدف­ها، پرسش­های اصلی و فرعی و تعریف­های عملیاتی آن می­پردازد.
 
1-2- معرفی پژوهش
امروزه به علت افزایش چشم­گیر حجم اطلاعات، پژوهشگران و دانشجویان هر رشته علمی به منظور تحقیق و پژوهش و دستیابی به آخرین یافته­های علمی، مجبور به استفاده از بازیابی خودکار اطلاعات یعنی رجوع به شبکه وب، فهرست­های رایانه­ای و برخط[1] کتابخانه­ها و یا پایگاه­های اطلاع­­رسانی هستند. مسلماً با گسترش روزافزون علم، وجود انبوه کتاب­ها و مقالات، دیگر رجوع شخصی به کتابخانه­ها و بررسی و جستجوی دستی اطلاعات، نه امکان­پذیر و نه مقرون به صرفه است چرا که این عمل بسیار وقت­گیر است و علاوه بر این هزینه مادی زیادی را تحمیل می­کند و حال آن­که هر پژوهشگر می­تواند در منزل و یا محل کار خود و یا حداکثر با مراجعه به یک بانک اطلاعاتی و فقط با زدن چند کلید ساده از آخرین یافته­ها، پژوهش­ها، کتاب­ها و مقالات حوزه مورد نظر خود مطلع شود. اما ذکر این نکته ضروری است که این اطلاعات و داده­ها به خودی خود در شبکه قرار نگرفته بلکه در پشت صحنه این کاوش­های چند دقیقه­ای و بازیابی چند ثانیه­ای اطلاعات، ساعت­ها کار مداوم و خسته کننده نیروی متخصص انسانی صورت گرفته است. مطمئناً تا متخصصان کتابداری و اطلاع­رسانی و یا نمایه­سازان به طبقه­بندی و رده­بندی دقیق اطلاعات علمی نپردازند و آن­ها را وارد شبکه­ها و پایگاه­های اطلاع­رسانی خود نکنند، این بازیابی اطلاعات صورت نخواهد گرفت. علاوه بر این باید توجه داشت که منظور از ورود اطلاعات به بانک­های اطلاعاتی و پایگاه­ها، صرف قرار دادن آن مدرک در آن پایگاه نیست، بلکه قبل از آن باید مدرک مورد نظر بر اساس قوانین خاص رده­بندی، تعیین موضوع و تعیین ربط شده و سپس در پایگاه قرار گیرد تا به هنگام جستجو توسط کاربر امکان بازیابی آن وجود داشته باشد و دچار ریزش کاذب[2] نشود. سؤالی که در این­جا مطرح می­شود این است که این اطلاعات چگونه رده­بندی می­شوند. در پاسخ باید گفت که نمایه­سازان و متخصصان به هنگام دریافت کتاب، مقاله و پایان­نامه بر اساس عنوان، فصل­ها و کلیدواژه­های آن مدارک تصمیم می­گیرند که با چه کلیدواژه­هایی آن مدرک را وارد پایگاه اطلاع­رسانی کنند. مسلماً موتورهای کاوش فقط بر اساس آن کلیدواژه­ها، مدرک مورد نظر را بازیابی خواهند کرد. حال تصور کنید که مدرکی توسط کلیدواژه­های مناسب ذخیره نشده باشد، در این صورت مدرک هنگام جستجو یا اصلاً بازیابی نخواهد شد و دچار ریزش کاذب می­شود و یا در صورت بازیابی، ممکن است مطابق با نیاز کاربر نباشد (مدرک نامرتبط) و یا این ربط، بسیار اندک باشد. با اطمینان کامل می­توان گفت که همه کاربران در تمام دفعات جستجوی اطلاعات مورد نظر خود از طریق وب جهان­گستر و یا پایگاه­های اطلاع رسانی با چنین تجربه­ای روبرو شده­اند. قبل از پرداختن به راه حل، ذکر این نکته لازم است که بازیابی یافته­های علمی از دو بخش مجزا اما مرتبط یعنی ذخیره، و بازیابی اطلاعات، تشکیل می­شود که ذخیره غالباً از دید کاربر پنهان است و مسئولیت دشوار و زمان­بر ذخیره مدارک، رتبه­بندی، طبقه­بندی و تعیین میزان ربط آن­ها و ورود دقیق کلیدواژه­های مناسب در پشت صحنه و توسط متخصصان اطلاع­رسانی یعنی نمایه­سازان صورت می­گیرد و بخش دیگر همان جستجو و بازیابی اطلاعات است که مشهود بوده و کاربر در طی زمانی بسیار کوتاه با دادن چند کلیدواژه به آن­ها دست می­یابد که البته در اغلب موارد باید مدارک مورد نظر را بررسی و از بین آن­ها مدارک مربوط را انتخاب کرده و مدارک نامربوط را حذف کند. اطلاع­رسانان مدام در سعی و تلاشند که ذخیره اطلاعات به بهترین نحو و با بیشترین دقت صورت گیرد تا موفقیت بازیابی اطلاعات توسط کاربر افزایش یابد. ذخیره و بازیابی اطلاعات می­تواند با دو زبان طبیعی و یا کنترل شده صورت گیرد. زبان کنترل شده در واقع همان شیوه­ای است که نمایه­ساز برای بهبود ذخیره و بازیابی اطلاعات به کار می­گیرد (ایچسن، گلکریست و بادن[3]، 1382، ص 11). یکی از انواع زبان کنترل شده اصطلاحنامه[4] است. اصطلاحنامه یا گنجواژه، مجموعه­ای از واژه­ها است که میان آن­ها روابط ترادف[5]، وابستگی[6] و سلسله­مراتبی[7] برقرار شده و توانایی آن را دارد که موضوع آن رشته را با همه جنبه­های اصلی و فرعی وابسته به گونه­ای نظام یافته و به منظور ذخیره و بازیابی اطلاعات ارائه دهد. اصطلاحنامه مجموعه اصطلاحات استاندارد شده یک حوزه علمی است که نقشه معنایی آن حوزه را نشان می­دهد. اصطلاحنامه بهینه­ترین شیوه برای نمایش حداکثر اطلاعات و مفاهیم یک رشته با حداقل حشو است و بهترین وسیله برای ذخیره و بازیابی اطلاعات تلقی می­شود. ارزش اصطلاحنامه در فراهم آوردن مجموعه­ای غنی از اصطلاحات، مترادف­ها و اصطلاحات اعم[8] به منظور افزایش احتمال بازیابی مدارک بیشتر (افزایش جامعیت) و اصطلاحات اخص[9] ، به منظور کاهش مدارک بازیابی شده و افزایش ربط آن­ها (افزایش مانعیت) است (ایچسن، گلکریست و بادن، 1382، ص 10). مهم­ترین هدف از تدوین اصطلاحنامه ذخیره و بازیابی اطلاعات است چرا که حجم اطلاعات و پیشرفت علمی دیگر امکان بررسی و جستجوی دستی را باقی نگذاشته است لذا نمایه­سازان با استفاده از اصطلاحنامه مدارک را با دقت و متخصصانه ذخیره می­کنند تا کاربران بتوانند آن­ها را بازیابی کنند. اما متأسفانه علی رغم تما
م پیشرفت­های صورت گرفته در این زمینه در کشور ما چندان به اهمیت اصطلاحنامه­نویسی توجه نشده است و تنها سازمان­های معدودی هستند که به تهیه و تدوین اصطلاحنامه می­پردازند. از عمده­ترین آن­ها می­توان به پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران، سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران در تهران و پژوهشگاه معارف اسلامی در قم اشاره کرد. علاوه بر این بیشتر کاوش­ها در ایران با زبان طبیعی و نه با زبان کنترل شده (استفاده از اصطلاحنامه در موتورهای­کاوش) صورت می­گیرد (گفتگوهای شخصی با رضایی[10]، 1389). همه این عوامل یعنی نبود اصطلاحنامه در رشته­های علمی گوناگون و عدم به کارگیری آن در پایگاه­ اطلاع­رسانی موجب شده که جستجوها با ریزش کاذب فراوان، عدم جامعیت و مانعیت لازم و افزایش زمان جستجو روبرو شود.