1ـ4ـ سؤالات تحقیق …………………………………………………………………………………………………. 7

1ـ5ـ فرضیه‏های تحقیق ……………………………………………………………………………………………… 8

1ـ6ـ تعاریف واژه ها ………………………………………………………………………………………………… 8

1ـ6ـ1ـ خوانش ………………………………………………………………………………………………. 8

1ـ6ـ2ـ رمان جدی ………………………………………………………………………………………….. 8

1ـ6ـ3ـ رمان عامه پسند ……………………………………………………………………………………. 9

1ـ6ـ4ـ هوش داستانی ……………………………………………………………………………………… 9

فصل دوم: ادبیات نظری، چارچوب نظری و پیشینه پژوهش ……………………………………………….. 10

2-1- ادبیات نظری …………………………………………………………………………………………………. 11

2-1-1 بخش اول: قلمرو جامعه شناسی ادبیات  ……………………………………………………… 12

2-1-1-1 سنت پوزیتیویستی تجربه گرایی ……………………………………………………. 12

2-1-1-2 سنت انتقادی دیالکتیکی  …………………………………………………………….. 14

2-1-2 بخش دوم: جامعه­شناسی ادبیات ………………………………………………………………… 15

2-1-2-1 جامعه­شناسی آفرینش ادبی……………………………………………………………. 15

2-1-2-2 جامعه­شناسی تولید و نشر آثار ادبی………………………………………………… 18

2-1-2-3 جامعه­شناسی خواندن …………………………………………………………………. 19

2-1-3 بخش سوم: جامعه شناسی رمان  ……………………………………………………………….. 20

2-1-3-1 تحلیل جامعه­شناختی پیدایش رمان………………………………………………….. 24

2-1-3-2 نظریه های جامعه­شناسی رمان  ……………………………………………………… 27

2-2- چارچوب نظری  ……………………………………………………………………………………………. 37

2-2-1 خوانش خواننده محور  ……………………………………………………………………………. 37

2-2-2 نظریه هوش داستانی  ……………………………………………………………………………… 40

2-3- سوابق و پیشینة پژوهش ……………………………………………………………………………………. 42

2-3-1 تحقیقات داخلی ……………………………………………………………………………………. 42

2-3-2 تحقیقات خارجی  …………………………………………………………………………………. 45

فصل سوم: روش شناسی تحقیق  …………………………………………………………………………………. 46

3ـ1ـ روش پژوهش ………………………………………………………………………………………………… 47

3ـ2ـ جامعه و نمونه پژوهش ……………………………………………………………………………………… 49

3ـ3ـ روش نمونه گیری، حجم نمونه و مشخصات نمونه  ………………………………………………….. 49

3ـ4ـ ابزار و روش گردآوری داده ها …………………………………………………………………………… 50

3ـ5ـ انتقال پذیری (اعتبار) و تاییدپذیری (روایی)……………………………………………………………. 53

3ـ6ـ متغیرهای بررسی شده  ……………………………………………………………………………………… 53

3ـ7ـ روش کدگذاری  ……………………………………………………………………………………………… 54

3ـ8ـ روش تفسیر داده­ها ………………………………………………………………………………………….. 54

فصل چهارم: توصیف ­و تحلیل و بیان یافته­های پژوهش  ……………………………………………………   56

4-1- شرح مصاحبه ها …………………………………………………………………………………………….. 57

4-1-1-گفتگو با خوانندگان رمان های جدی و عامه پسند درباره رمان «سلوک»  ……………… 57

4-1-2- گزارش مصاحبه شماره یک  …………………………………………………………………… 57

4-1-3- گزارش مصاحبه شماره دو ……………………………………………………………………… 74

4-1-4- گفتگو با خوانندگان رمان های جدی و عامه پسند درباره رمان «کفش های …»  …… 86

4-1-5- گزارش مصاحبه شماره سه  ……………………………………………………………………. 86

4-1-6- گزارش مصاحبه شماره چهار ………………………………………………………………….. 96

4-2- مشخصات توصیفی مصاحبه شوندگان …………………………………………………………………. 102

4-2-1 جنسیت  ……………………………………………………………………………………………. 102

4-2-2 سن……………………………………………………………………………………………………. 102

4-2-3 تحصیلات  …………………………………………………………………………………………. 103

4-2-4 وضعیت اشتغال ……………………………………………………………………………………. 103

4-2-5 طبقه اجتماعی  …………………………………………………………………………………….. 103

4-2-6 موضوع رمان مورد مطالعه ………………………………………………………………………. 104

4-2-7 هدف از رمان خواندن  …………………………………………………………………………… 104

4-3- تحلیل مصاحبه ها و گفتگوها  …………………………………………………………………………… 107

4-3-1- جنسیت و خوانش  …………………………………………………………………………….. 107

4-3-2- سن و خوانش ……………………………………………………………………………………. 114

4-3-3- وضعیت اشتغال و خوانش  …………………………………………………………………… 115

4-3-4- طبقه اجتماعی و خوانش  ……………………………………………………………………… 116

4-3-5- تحصیلات و خوانش …………………………………………………………………………… 116

4-3-6- هوش داستانی و خوانش ………………………………………………………………………. 117

4-5- فضای تحلیلی خوانش خواننده…………………………………………………………………………… 128

4-5-1- خوانش تفسیری …………………………………………………………………………………. 129

4-5-2- خوانش تأویلی …………………………………………………………………………………… 130

فصل پنجم: جمع بندی، نتیجه گیری و ارائه راهکارها و پیشنهادات ……………………………………… 133

5-1- جمع بندی و خلاصه روند کار…………………………………………………………………………… 134

5-2- نتیجه گیری از یافته های تحقیق  ……………………………………………………………………….. 134

5-3- راهکارها و پیشنهادهای مبتنی بر تحقیق  ……………………………………………………………… 137

5-4- محدودیت های پژوهش  ………………………………………………………………………………… 139

منابع  …………………………………………………………………………………………………………………… 140

پیوست شماره 1 …………………………………………………………………………………………………….. 144

پیوست شماره 2 …………………………………………………………………………………………………….. 145

چکیده:

مطالعات جامعه شناختی در حوزه ی ادبیات، به رمان بیشتر از سایر انواع ادبی می پردازد. اهمیت این موضوع، بیش از هر چیز به خوانده شدن آن و درک روایت توسط خوانندگان، مربوط می شود. بر اساس نظریه دریافت، گوناگونی در انواع رمان ها باعث پیدایش خوانندگان گوناگون و در نتیجه درک و خوانش های گوناگون می شود. خوانش به عنوان یک توانایی در مفهوم «هوش داستانی» به معنای توانایی فرد در صورت بندی (به قلم در آوردن یا روایت کردن) و دنبال کردن (درک و خواندن) داستان زندگی خود و دیگران است. مطالعه جامعه شناختی خوانش رمان های جدی و عامه پسند بر مبنای نظریه هوش داستانی در بین خوانندگان شهر بندرعباس، به روش کیفی بر مبنای گرند تئوری و با ابزار مصاحبه گروهی متمرکز انجام شده است. در این زمینه دو کتاب «سلوک» و «کفش های غمگین عشق» به عنوان آثار جدی و عامه پسند را به 12 نفر (6مرد و 6زن) از خوانندگان رمان در دو گروه جدی خوان و عامه خوان داده و تاثیر ویژگی های فردی- اجتماعی را بر خوانش بررسی و سپس به تحلیل رابطه میان هوش داستانی و خوانش پرداخته ایم. تجزیه و تحلیل یافته ها نشان دهنده­ 1- تفاوت معنادار در خوانش زنان و مردان. 2- عدم تفاوت در خوانش جدی خوان ها و عامه خوان ها و سه نوع خوانش کارشناسانه، همدلانه و کارشناسانه-همدلانه است که در فضای تحلیلی خوانش های تفسیری، تأویلی و تفسیری-تأویلی شناسایی و متمایز می گردد. ویژگی های فردی – اجتماعی خوانندگان رمان های جدی و عامه پسند بر خوانش آن ها تأثیر دارد و جنسیت بیشترین تفاوت را در خوانش ایجاد می کند که موجب پدید آمدن دو نوع خوانش زنانه و مردانه می شود. سن و تحصیلات نیز بر خوانش اثرگذار هستند اما بین شغل و طبقه اجتماعی با خوانش رابطه معناداری مشاهده نشد. جنسیت بر هوش داستانی افراد نیز اثرگذار است و زنان در توانایی های پیرنگ پردازی و شخصیت پردازی و مردان در روایت پردازی، ژانرپردازی و درون مایه پردازی قوی تر هستند. همچنین تفاوتی میان هوش داستانی خوانندگان رمان های جدی با هوش داستانی خوانندگان رمان عامه پسند وجود نداردو تفاوت های جاافتاده در جامعه، ناشی از کلیشه ها و مرزبندی های فرهنگی است.

کلید واژه­ها: خوانش خواننده، هوش داستانی، رمان جدی، رمان عامه پسند

فصل اول

کلیات تحقیق

1ـ1ـ بیان مسأله :

رمان یک پدیده ی اجتماعی– فرهنگی است که از آن به عنوان «نوع ادبی غالب و حاکم در هنر مدرن بورژوایی» (لوکاچ، 1388، ص19) یاد می شود. بر همین اساس مطالعات جامعه شناختی که تا کنون در حوزه­ی ادبیات انجام شده، معمولا به رمان بیشتر از سایر انواع ادبیپرداخته است؛ چرا که آن را مهم ترین و موثرترین انواع ادبی روزگار ما و رایج ترینآن ها در میان همه اقشار در همه جای جهان معاصر می داند. شاید از آن رو که بیشتر و بهتر از هر نوع ادبی دیگر به زندگی و تجربة بشری، به ویژه در فردیت آن، می­پردازد و به دنیای درون آدمی سر می­کشد و روح و روان او را می­کاود (بنیامین و دیگران، 1390).

دلیل اهمیت، تاثیر و رواج رمان، بیش از هر چیز به خوانده شدن آن و درک روایت توسط خوانندگان، مربوط می شود. در واقع خواننده داستان در مقام کنشگر اجتماعی با بروز رفتار خوانش، باعث مهم بودن، موثر شدن و رایج گشتن رمان در زندگی معاصر شده است.

در گذشته همزمان با کشف تاثیر و رواج رمان، خوانش آثار ادبی بیشتر رویکردی متن محور یا مولف محور داشت. اما در نظریه های ادبی جدید، فقط نویسنده و اثر بررسی نمی شوند بلکه این نظریه ها به خوانش خواننده به ویژه تعامل میان متن و خواننده نیز توجهمی کنند. خوانش خواننده محور، دریافت را لحظه ی «آفرینش» فعالیت ادبی و هنری می داند و معتقد است که بدون دریافت، هیچ اثر ادبی و هنری به فعلیت نمی رسد (خجسته، 1386). بنابراین بر اساس نظریه دریافت، همان طور که رمان ها از انواع گوناگون و متنوعی برخوردارند، خوانندگان آن ها نیز گوناگون و متفاوت هستند و دریافت های متفاوت و خوانش های گوناگونی از رمان ها دارند. در واقع خوانندگان، از روایت های داستانی برای درک جهان (دی والت، 1992) و لذت بردن از مطالعه و سرگرم شدن با آن استفاده می کنند. «درک» که مولفه ی مهم آثار ادبی است (فرجی، 1387)، فرایندی است که با رفتار خواندن توسط خوانندگان این آثار حاصل شده و به عنوان یک توانایی که مفهومی به نام «هوش داستانی[1]»را معنا می بخشد، شناخته شده است. «هوش داستانی» از دیدگاه رندال (1999) به معنای توانایی فرد در صورت بندی (به قلم در آوردن یا روایت کردن) و دنبال کردن (درک و خواندن) داستان زندگی خود و دیگران است. (هاشمی، 1388، ص6) درک هر فرد بسته به موقعیت و ویژگی های فردی و اجتماعی اش با درک فرد دیگر تفاوت دارد و باعث به وجود آمدن خوانش های متفاوتی در بین افراد میشود. این موقعیت ها و ویژگی ها که  سازنده ی تجربه های اجتماعی و درک هستی شناسانهی افراد میباشند، نگرش، زاویهی دید و خوانش آنان را تعیین می کند. بر اساس تحلیل های روایت شناختی، روایت از جهان اطراف نمودی از شخصیت فرد است و بیانگر تفکر و هویت ماست؛ بنابراین روایت ما از زندگی به طور مستقیم با کیفیت زندگی ما در ارتباط است و بر آن تاثیر می گذارد (همان) از آن جا که رهیافت جدید مطالعات جامعه شناختی در حوزه ی ادبیات بر روی خوانش خوانندگان متمرکز شده و با استفاده از نظریه دریافت به بررسی در این زمینه می پردازد، مطالعه ی روایت های خوانندگان از داستان هایی که می خوانند، ارتباط میان عوامل فرهنگی- اجتماعی و نوع خوانش آنان را مشخص می کند و نشان می دهد که افراد و گروه های اجتماعی با توجه به جایگاهی که در جامعه خود دارند، چگونه خوانش و درکی از خوانده های خود ارائه می دهند و چه تفاوتی میان خوانش گروه های مختلف خوانندگان داستان ها وجود دارد؟

تاکنون پژوهش های جامعه شناختی بسیاری با استفاده از روش های گوناگونی به بررسی های آماری درباره ی  شیوه های خواندن پرداخته اند که ثابت کرده اند انتخاب های زیبایی شناختی نه فقط ذهنی نیستند، بلکه تابعی از وابستگی اجتماعی اند. (خجسته، 1386) اما جامعه شناسی ادبیات، برای بررسی چگونه خوانده شدن آثار ادبی و یا سنجش ارزش آن چه خوانده می شود در نزد خوانندگان، تنها رهیافت های آماری را کافی نمی داند و معتقد است که چنین بررسی هایی را باید با یک روش کیفی تر بر مبنای مصاحبه های عمیق، قوت و کمال بخشید. (همان) بنابراین اگرچه در میان انواع رمان ها، دو نوع رمان جدی و عامه پسند بیشتر از سایر انواع، خوانندگان زیادتری دارند؛ اما فقط تعیین چنین میزانی، و یا شناخت رمان های جدی به عنوان رمان های نخبه گرایانهیا معروفیت رمان های عامه پسند به مثابه ی داستان های رمانتیک زن پسند کار جامعه شناسی ادبیات نیست. حتی در این حوزه، دیدگاه منتقدان ادبی خواننده محور که گاه،  راه خوانندگان این دو نوع رمان را کاملا از هم جدا می دانند و گاه قائل به وجود پیوندهایی میان نخبه گرایی و عامه پسندی (آزرم، 1387) هستند، با مطالعه خاستگاه های اجتماعی تفاوت ها یا پیوندها، قابلیت بررسی پیدا می کند. مثلا بین تفاوت ها و جدایی ها یا شباهت ها و پیوندهایی که در خوانش خوانندگان مشاهده می شود با موقعیت اجتماعی آنان چه ارتباطی وجود دارد و آیا به راستی تفاوت در تجربه های اجتماعی افراد باعث تفاوت در خوانش آنان می شود؟ اصلا خوانندگان رمان ها چگونه با جهان اجتماعی داستان ها و شخصیت های داستانی مواجه  می شوند؟ آیا متغیرهایی مثل «هوش داستانی» باعث تفاوت میان گروه های خوانندگان می شود؟ آیا جنس انگیزه ها و تجربه های یک خواننده ی رمان جدی با جنس انگیزه ها و تجربه هایش در خواندن رمان عامه پسند متفاوت است و یا این انگیزه ها و تجربه ها چه تفاوتی با انگیزه های خوانندگان رمان های عامه پسند دارند؟

بنابراین برای شناخت تفاوت ها و شباهت های خوانش خوانندگان رمان های جدی و عامه پسند قصد داریم به مطالعه و پژوهشی جامعه شناختی در میان خوانندگان رمان در شهر بندرعباس بپردازیم و ببینیم که چه ارتباطی میان هوش داستانی افراد و متغیرهایی هم چون جنسیت، میزان تحصیلات، شغل و حرفه، قشر یا طبقه اجتماعی و … وجود