1 – 2 – 1. جغرافیای مذهبی در عصر آل بویه 34

1 -2 – 1 – 1. مراکز شیعه نشین  35

1 – 2 – 1 – 2. مراکز سنی نشین  36

1 – 2 – 2. اوضاع فرهنگی و علمی دوران آل بویه 37

1 – 2 – 2 – 1. تعظیم شعائر مذهبی  38

1 – 2 – 2 – 2. نقش دانشمندان در حکومت آل بویه 41

1 – 2 – 2 – 3. كتابخانه ها و مجامع علمی بغداد 44

1 – 2 – 3. فرقه ها و مکاتب مختلف فکری در بغداد 46

فصل دوم 51

نگاهی به مکتب حدیثی بغداد 51

2 – 1. تاریخچۀ مکتب حدیثی بغداد 52

2 – 1 – 1. مکتب بغداد در عصر حضور ائمه اطهار: 54

2 – 1 – 2. مکتب بغداد در عصر غیبت   55

2 – 2. عوامل مؤثر در گسترش مکتب بغداد 58

2 – 2 – 1. حضور امامان معصوم:در بغداد 58

2 – 2 – 2. سازمان وکالت   59

2 – 2 – 3. نفوذ شیعیان در دستگاه خلافت   60

2 – 2 – 3 – 1. خاندان یَقطِین  61

1 – 2 – 3 – 2. بَرمَکیان  61

1 – 2 – 3 – 3. نَوبَختیان  62

2 – 2 – 4. حکومت آل بویه 63

2 – 2 – 5. حضور گسترده دانشمندان و محدثان  63

فصل سوم 65

مشاهیر مکتب بغداد و آثار حدیثی آنان  66

3 – 1. فهرست شماری از محدثان مکتب بغداد 66

3 – 2. معرّفی اجمالی مشاهیر مکتب بغداد و آثار آنان  79

3 – 2 – 1. هِشام بن حَکَم (د. 179 / 199 ق.) 79

3 – 2 – 2. علی بن یقطین (124-182ق.) 82

3 – 2 – 3. یونس بن عبدالرحمن یقطینی (د. 208 ق.) 83

3 – 2 – 4. ابواحمد محمد بن ابی عمیر زیاد بن عیسی (د. 217 ق.) 86

3 – 2 – 5.  محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین (د. 260 ق.) 89

3 – 2 – 6. ابو محمد حسن بن موسی نوبختی (د. 300  یا310 ق.) 89

3 -2 – 7. ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (237 -311 ق.) 90

3 – 2 – 8. ابوعلی محمد بن هُمام کاتب اِسکافی (258 – 332 یا 336 ق.) 91

3 – 2  – 9. ابوبکر جِعابی، محمد بن عمر (د. 344 یا 355 ق.) 92

3 – 2 – 10. ابن ابی عقیل عمانی (ق 4) 93

3-2-11.

3 – 2 – 12.هارون بن موسی تَلّعُکبَرِی (د. 385 ق.) 97

3 – 2 – 13. ابن الصَّلت اهوازی (324 – 409 ق.) 98

3 – 2 – 14. شیخ مفید (336 – 413 ق.) 98

3-2-15

3 – 2 – 16. سیّد مرتضی علم الهدی (355 – 436 ق.) 102

3 – 2 – 17. سید رضی (359 – 406 ق.) 105

3 – 2 – 18. سَلاّر دیلمی (د. 448 یا 463 ق.) 108

3 – 2 – 19. ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کَراجَکی (د. 449 ق.) 109

3 – 2 – 20. احمد بن حسین بن عبیدالله غضائری (د. حدود 450 ق.) 110

3-2-21

3 – 2 – 22. شیخ طوسی (385 – 460 ق.) 112

3 – 2 – 22 – 1. نگاهی به آثار حدیثی شیخ طوسی: 115

– الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار 116

–        مصباح المتهجد و سلاح المتعبد  117

–        الغیبة 118

3-2-23

فصل چهارم 120

مبانی مکتب حدیثی بغداد 121

طرح بحث   121

4 – 1. خبر و اقسام آن از دیدگاه دانشوران مکتب بغداد 122

4 – 1 – 1. تعریف خبر  122

4- 1 – 2. خبر متواتر  124

4 – 1- 2 – 1. شروط حصول تواتر  124

4 – 1- 2 – 2. شروط افاده علم  126

4 -1- 3. خبر واحد  128

4 -1 – 3 – 1. حجیّت خبر واحد از دیدگاه مکتب فقهی متکلّمان  131

4 – 1- 3- 1 – 1. ادلّۀ عدم حجّیّت خبر واحد  140

4 – 1- 3 – 1 – 2. انگیزۀ انکار خبر واحد  142

4- 1- 3 – 1- 3. ادلۀ جایگزین اخبار آحاد 143

4 – 1- 3 – 2. خبر واحد از دیدگاه مکتب فقهی شیخ طوسی  145

4 – 1 – 3 – 2- 1. ادلّۀ حجّیّت خبر واحد: 148

4 -1- 3 – 3. صفات راوی  154

4 – 1- 3 – 3 – 1. روایت راویان فرق شیعه غیر از امامیّه 156

4 – 1- 3 – 3 – 2. روایت راویان اهل سنت   157

 

4 – 1- 3 – 4. فایده علم رجال با توجه به مبانی خبر واحد  158

4 – 1 – 4. شیوه های برخورد با احادیث   162

4 – 1- 4 – 1. احادیث فقهی  163

4 – 1 – 4 – 2. احادیث اعتقادی  166

4 – 1- 4 – 3. احادیث تاریخی  168

4 – 1- 4 – 4. روایات تفسیری  171

4 – 1- 4 – 5. احادیث علمی  173

4 – 2. اجماع: 176

4 – 3. عقل گرایی  181

4- 3 – 1. ماهیت عقل: 183

4 – 3 – 2. کاربرد عقل در فقه: 183

4 – 3 – 4. رابطه عقل و وحی: 188

4 – 3 – 5. اختلاف شیخ مفید و سید مرتضی در باب عقل  191

4 – 3 – 6. نکته ای در باب اصطلاح قیاس و اجتهاد: 193

5 – 1.روشهای شرح و فهم حدیث   197

5 – 1 – 1. تحقیق و بررسی در صدور حدیث   199

5 – 1  – 1 – 1. تقطیع نادرست   199

5 – 1 – 1 – 2. توهم راویان در نقل متن  200

5 – 1 – 1 – 3. تصحیف   200

5 – 1  – 1 – 4. اختلاف الفاظ و تباین معانی  201

5 – 1 – 2. بررسی مورد صدور حدیث   202

5 – 1 – 3. بهره گیری از دانشهای ادبی  203

5 – 1 – 3  – 1. توجه به قواعد نحوی  204

5 – 1 – 3 – 2. توجه به معانی مختلف حروف   205

5 – 1 – 3  – 3. توجه به مدلولات لغوی و اصطلاحی  205

5 – 1 – 3 – 4 . استفاده از دلالت معانى لغوى و ادبى  206

5 – 1 – 3 – 5. بازکاوی معانی اصلی واژه ها 207

5 – 1 – 3 – 6. حمل کلام بر مجاز و کنایه 208

5 – 1 – 3 – 7. حمل کلام بر تشبیه و استعاره 209

5 – 1 – 3 – 8. حمل کلام بر مبالغه 209

5 – 2. مبانی و روشهای نقد حدیث   210

5 – 2 – 1. نقد سندی احادیث   212

–

–

–

–

–

–

5 – 2 – 1 – 2 – 1. اصطلاحات حدیث شناختی در آثار اندیشمندان بغداد 222

1 – حدیث، خبر، اثر  222

2 – خبر مسند  223

3 – حدیث موثق  223

4 – حدیث مستفیض    223

5 – حدیث مشهور 223

6 – حدیث مرسل  224

7 – حدیث مضطرب   225

8 – حدیث شاذّ 225

9 – حدیث موضوع  225

10 – حدیث معنعن  225

5 – 2 – 1 – 2 – 2. طرق تحمل حدیث   226

–

–

–

4 – وجاده 227

–

–

7 – املاء 228

5 – 2 – 2. نقد محتوایی احادیث   228

5 – 2 – 2 – 1. مبانی ترجیح روایات از دیدگاه دانشمندان مکتب بغداد 231

– ترجیح روایت بر مبنای طرق تحمل حدیث   234

– ترجیح روایت بر مبنای شرایط حدیث   235

5 – 2 – 2 – 1 – 2. مرجحات خارجی  235

1-  عدم مخالفت با قرآن  235

– اخبار آحاد و تخصیص عمومات قرآن  236

–  نسخ قرآن با خبر واحد  238

–  نسخ سنت به سنت   239

2 –  عدم تعارض با سنت   241

3 – عدم تعارض با اجماع  241

4 –  عدم تعارض با عقل  242

5 –  تعدّد راویان و صفات آنان  242

6 –  مخالفت با عامّه 243

7 – شهرت روایی  244

8 –  شهرت عملی  244

9 – عدم تعارض با احکام فقهی  244

عدم تعارض روایت با اصول اخلاقی 245
5 – 2 – 2 – 2. شیوه های جمع و تأویل اخبار 246

1 –  بیان معانی اخبار 246

2 –  حمل بر رخصت‏ 247

3 – حمل بر ضرورت‏ 248

4 –  حمل اِخبار بر انشا 248

5 – حمل مجمل بر مفصل  249

6 –  حمل مطلق بر مقیّد  250

7 – حمل عامّ بر خاص    250

8 –  بیان دلالت الفاظ ظاهر در وجوب   251

9 –  بیان دلالت الفاظ ظاهر در حرمت   252

10 – حمل بر تقیه 252

فصل ششم  255

ویژگیهای مکتب حدیثی بغداد 255

6- 1.طرح بحث   256

6-2. حضور نام آوران مکتب تشیع  257

6-3. پایه گذاری دانشهای حدیث شناختی  258

6 -4. اندیشه های تقریب گرایانه 260

6-4- 2. برپایی جلسات بحث و مناظره 262

6- 4- 3. اهتمام به فقه مقارن  264

6- 5.گسترش اندیشه های کلامی و عقل گرایانه 266

6- 5- 1. تأسیس علم کلام 267

6 – 5- 2. نگارش کتب اصولی  268

6- 5 – 3. رویكرد به فقه تفریعی  270

6-      4- 4. تدوین تفاسیر اجتهادی  272

6- 5- 5. اعتبار بخشی به علم و یقین  273

6– 5– 6. مقابله با حدیث گرایی قمیان  275

6- 5- 6- 1. سهو النبیّ  279

6- 5- 6- 2. غلوّ  284

6- 5-  6- 2- 1. نقد عقاید غلات از دیدگاه دانشمندان مکتب بغداد 286

6- 5- 6- 2- 2. اختلاف مکاتب قم و بغداد دربارۀ حدّ غلو  296

6- 5- 6- 3. عدد و رؤیت   298

خاتمـه 300

کتابنامه 306

 

پیشگفتار
انتخاب هدفمند موضوع پژوهشنامه به عنوان مهمترین دستاورد تلاش دانشجو در دورۀ تحصیلات تکمیلی، نقش مهمی را در شکل گیری شخصیت علمی و پژوهشی فرد ایفا می نماید. اگرچه در مرحلۀ نخست و در مطلوب ترین حالت، انتخاب موضوع بر عهدۀ پژوهشگر است، اما این مهم، امری است که به دلیل فقدان تخصص و آگاهی کافی در مراحل آغازین پژوهش امکانپذیر نیست. از این رو، برای انتخاب موضوع بهترین اقدام مشاوره با خبرگان و نخبگان علمی هر فن است.

من نیز چون انتخاب موضوع در خورِ تحقیق را از توانایی خود بیرون می دیدم و نمی خواستم تا به بیان برخی محققان تنها مدرک بگیرم و فراموشش کنم، بهترین راه را در این دیدم تا از محضر استادان ارجمندم بهرۀ وافر گیرم. از این رو، در ماههای آغازین تحصیل عزم خود را جزم کرده و به پیشنهاد استاد ارجمند جناب آقای دکتر طباطبایی، پژوهش در مکاتب حدیثی شیعه را به عنوان موضوع رسالۀ خود برگزیدم و آن را با برخی از محققان برجستۀ قم، استادان فرهیخته آیة الله جناب آقای شیخ محمد رضا جعفری، حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای سید علی حسینی میلانی و  حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای سید محمد رضا جلالی حسینی در میان گذاشتم که بایسته است در همین جا، از آن بزرگواران که وقت گرانبهایشان را در اختیار من نهادند و در آغاز راه نکته های ارزنده ای را گوشزد کردند، تشکر و قدردانی نمایم.

اکنون که در مراحل پایانی نگارش رساله از آغاز راه تحقیق سخن می گویم ، به این نکته اذعان دارم که آنچه برخی استادان عزیز از سنگینی و گستردگی کار گوشزد می کردند، حقیقتی بود که جوانب آن را آن زمان درنیافتم. زیرا ناگفته پیداست که کاوش در باب آراء حدیثی مهمترین، گسترده ترین و کهنترین حوزۀ علمیۀ جهان تشیع با گرایشهای فقهی و کلامی و ناپیوستگی مطالب حدیثی در کتب ایشان وقت گیر و توان فرسا بود، ضمن آن که به توانمندیهای فزونتر و زمانی بیشتر نیاز داشت. امید آن دارم تا لغزشها و کاستیهای این رساله به مدد نقد ارباب معرفت ترمیم و تدارک شود.

پیش از آن که به مباحث اصلی بپردازم، بیان چند نکته ضروری می نماید:

1 – مراد از اصطلاح مکتب بغداد یا اندیشمندان آن، جامعۀ شیعی مذهب بغداد است. بنابراین، بررسی آراء حدیثی اهل سنت و مقایسه و تطبیق آن با دیدگاههای عالمان شیعه در این پژوهش مدّ نظر نبوده است.

2 – هدف ما در این پژوهش گردآوری اسامی راویان و محدّثان بغداد و شرح زندگانی آنان نیست، بلکه پس از شناسایی رجال بغداد، اساس کار، بررسی و تحلیل آراء و نظریات حدیثی و روشها و رویکردهای آنان در نقد احادیث است.

3 – با توجه به این نکته که مکتب بغداد، بیش از آن که یک مکتب حدیثی باشد، صبغۀ کلامی و تا اندازه ای فقهی دارد، بسیاری از مباحث مطرح شده در نگاه اول شاید یک موضوع اصولی یا کلامی به نظر آید، امّا به دلیل ارتباط وثیق علم حدیث با همۀ شاخه های علوم اسلامی، از جنبۀ حدیثی نیز می تواند مورد بررسی قرار بگیرد. به عنوان نمونه مباحثی همچون تعارض اخبار و حجّیّت خبر واحد با آن که در کتابهای اصولی به تفصیل مورد بحث قرار گرفته، در اصل منشأ حدیثی دارد و از این رو، پرداختن به آن لازم می نماید.

4 – در سراسر این رساله تا آن جا که در توان بوده است کوشش شده تا آراء و نظریّات حدیثی تمامی دانشمندان شیعۀ بغداد در قرن چهارم و پنجم با توجه به آثار موجود آنان مورد بررسی قرار گیرد. امّا با عنایت به محور بودن سه شخصیت برجستۀ آن عصر، شیخ مفید، سیّد مرتضی و شیخ طوسی و آثار فراوان برجای مانده از آنان، بیشترین مطالب این رساله معطوف به دیدگاههای این سه تن است. ضمن آن که آثار برجای مانده از دیگر دانشمندان مکتب بغداد، عمدتاً بازتاب دهندۀ آراء استادان بزرگوارشان بوده و با گرایش فقهی و کلامی به رشتۀ تحریر درآمده است. با این حال، مطالعۀ آثار این شخصیتها نیز از نظر دور نمانده است.

5 – بررسی دیدگاههای رجالی مکتب بغداد و مطالعه و تحلیل دقیق کتب رجالی برجای مانده از این دوره، موضوع بحث این رساله نمی باشد، اما به فراخورِ نیاز، مطالبی مختصر در توضیح دیدگاههای رجالی محدّثان و متکلّمان بغداد که دخالتی در درک بهتر دیدگاههای فقه الحدیثی و نقد الحدیثی آنان دارد ارائه کرده ایم و بررسی دقیق آراء رجالیان بغداد همچون ابن غضائری، نجاشی و نیز دیدگاههای رجالی شیخ طوسی را به پژوهشی مستقل در این باره وا می گذاریم.

6 – در بهره گیری و استناد به کتابها سعی بر آن بوده تا به کتبی که در صحّت انتساب آنها به نویسندگانشان تردید وجود دارد تا حدّ امکان استناد نشود؛ از این رو، به کتبی نظیر المحکم و المتشابه منسوب به سیّد مرتضی و الاختصاص منسوب به شیخ مفید استناد نشده است.

7– برای رعایت اصول ویرایشی و نگارشی و ارجاعات متن و تنظیم کتابنامه، در بیشتر موارد توصیه های کتاب راهنمای نگارش و ویرایش اثر دکتر محمد جعفر یاحقّی و دکتر محمد مهدی ناصح و برای رعایت املای صحیح کلمات توصیه های کتاب غلط ننویسیم اثر جناب آقای ابوالحسن نجفی را به کار بسته ایم. کتابنامه نیز بر اساس اسامی اشهر مؤلّفان، مطابق با معیار مستند مشاهیر کتابخانۀ ملّی تنظیم گشته است. در حروفچینی و صفحه آرایی متن نیز «شیوه نامۀ حروفچینی رساله» که به تأیید دانشکده رسیده، مدّ نظر بوده است. همچنین ضبط صحیح کلمات بر مبنای کتاب فرهنگ اعلام تاریخ اسلام اثر جناب آقای دکتر غلامرضا تهامی به دست داده شده است.

***

در ختام، خداوند متعال را شاکرم که مرا توفیق داد تا گامی هرچند خرد در جهت آشنایی با معارف ناب شیعی بردارم، باشد که راه شناسایی و شناساندن آموزه های تشیع را بر من هموار سازد. نیز ثناگوی الطاف و عنایات پیامبر اکرم 6 و ائمۀ معصومین: به ویژه ولی نعمتمان حضرت ابوالحسن علی بن موسی الرضا – علیه آلاف التحیه و الثناء – و حضرت ولی عصر – ارواحنا له الفداء – هستم که هرچه دارم از آستانشان دارم.

بایسته است که از حمایتهای بی دریغ استاد فرزانه جناب آقای دکتر سید کاظم طباطبایی، که از انتخاب موضوع تا پایان نگارش این رساله مرا مرهون لطف و عنایت خویش قرار دادند و انجام این پژوهش به پیشنهاد و با راهنماییهای ارزندۀ ایشان سامان پذیرفت، تشکر و قدردانی نمایم.

نیز وظیفۀ خود می دانم مراتب سپاس و قدردانی خود را از استاد ارجمند حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای حسن نقی زاده که این رساله را با دقّت نظر مطالعه کرده و با