٣- در نقش حاكم مغصوب الملك

٤- در نقش یك نخبه دینی ،فكری وسیاسی دغدغه مند و فعال در عرصه های مختلف جامعه اسلامی

٥- در نقش خلیفه مسلمین وامیر المومنین

آنچه كه در این تحقیق مورد بررسی قرار می گیردرفتار ایشان در قبال حكومت گران اسلامی در ٤ دوره نخست است ودر واقع هدف توصیف وتحلیل رفتار اعتراض آمیزیك نخبه دینی ،فكری وسیاسی دور از راس حكومت است در حالی كه  ایشان در مرحله پنچم در راس حكومت اسلامی قرار دارندواین دوره  از محدوده موضوع تحقیق خارج است.

کلید واِژه ها:

سیره،االگو،نقدنظام سیاسی ،امیرالمؤمنین علیه السلام

 critisim to political system -imam Ali(a)-behavior-model

فهرست

فصل اول : کلیات ……………………………………………………………………………………………1  الف ) طرح موضوع…………………………………………………………………………………………………1

ب ) ضرورت موضوع …………………………………………………………………………………………….6

ج) سابقه‎ی تحقیق………………………………………………………………………………………………….8

د ) تعـریف مفاهیم…………………………………………………………………………………………………9

ه ) سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………..12

و ) فرضیه ها………………………………………………………………………………………………………12

ز ) اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………13

ح ) روش تحقیق………………………………………………………………………………………………….13

ت ) سازماندهی تحقیق…………………………………………………………………………………………..13

فصل دوم: مبانی ومفاهیم نظری…………………………………………………………………..16  الف ) نقد وانتقاد از نظام سیاسی در قرآن کریم………………………………………………………………..16 الف -1 ) نحوه انتقاد از نظام سیاسی در قرآن کریم …………………………………………………………………..16

الف – 2 ) مصادیق انتقادات مردم به حاکمان سیاسی در قرآن کریم ………………………………………………………40 الف – 2 – 1 ) دلسوزان……………………………………………………………………………………………..40  الف – 2 – 2 ) جهال………………………………………………………………………………………………..52

الف -2 – 3 ) منافقان………………………………………………………………………………………………..65  الف 2- 4 ) معاندان………………………………………………………………………………………………..75

الف -3 ) بررسی کلی محتوای آیات ذکر شده……………………………………………………………………… 85  الف -3 – 1)  اطاعت از ولی امر در قرآن کریم…………………………………………………………………….. 85  الف -3-1-1) بررسی آیات  مصرح به اطاعت از خدا ورسول صلی الله علیه وآله وسلم …………………………………………….85  الف -3-1-1-1) دسته اول ؛ امر به اطاعت در تمام شئون تعامل با خدا ورسول صلی الله علیه وآله وسلم……………………………… 85  الف -3-1-1-2) دسته دوم ؛ شاهد مثال اطاعت از خدا ورسول صلی الله علیه وآله وسلم……………………………………………89

الف-3-1-2)  نحوه اطاعت از رسول مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم در قرآن کریم……………………………………………91

الف -3 – 2 ) مشورت در قرآن کریم………………………………………………………………………………102  الف -3 – 2 – 1 ) امر به پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم برای مشاوره در قرآن کریم…………………………………………102   الف -3 – 2 – 2 )  امر به مردم برای استفاده از مشاوره دیگران  در قرآن کریم…………………………………………………..102

الف – 4 ) مضامین مشابه در بازه زمانی پیامبران پیشین بویژه انبیای بنی اسرائیل در قرآن کریم……………………….109

ب ) نقد وانتقاد از نظام سیاسی در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم………………………….111    ب – 1 ) مصادیق انتقاد از شخص پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم    http://zusa.ir/%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%d9%85%d8%af%db%8c%d8%b1%db%8c%d8%aa-%d8%b1%db%8c%d8%b3%da%a9-%d9%88-%da%a9%d8%a7%d8%b1%d8%a7%db%8c%db%8c-%d8%b4%d8%b9%d8%a8-%d8%a8%d8%a7%d9%86/ و یا کارگزاران ایشان ……………………..112

ب – 2 )تکلم براساس میزان عقل افراد…………………………………………………………………………….114   ب -2 – 1 )مسلمانان………………………………………………………………………………………………114   ب -2 – 2 )غیرمسلمانان…………………………………………………………………………………………..114

ب – 3 ) توضیح چند نکته…………………………………………………………………………………………118   ب – 3 – 1 ) توضیح احادیثی که در باره ضرورت مشاوره وجود دارد با تعابیر گفته شده……………………………118

ب – 3 – 2 ) تحلیل سفارشات پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم مبنی بر پاسخگویی دولتمردان…………………119     ب – 3 – 3 ) دستور ولی امر  مخالف دستور الهی………………………………………………………………….  119 ب – 3 – 4 ) روایات نهی از پیروی کور کورانه …………………………………………………………………..121    ب – 3 – 5 ) توضیح پذیرش  برخی انتقادات  ویا پیشنهادات توسط پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم…………. 121    ب – 3 – 6 ) تفاوت سوال برای دانستن  وتقویت ایمان با اعتراض و سوال برای پیش بردن اهداف خود…………….124   ب – 3 – 7 ) ولی امر و دیکتاتورمستبد…………………………………………………………………………….125

فصل سوم : اندیشه وسیره سیاسی کلی امیرالمؤمنین علیه السلام………………126 الف ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم…………….. 126

ب ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام پس ازنبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تاتثبیت خلیفه اول.. 130
ج ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره قبل از خلافت……………………………………131
ج-1 ) فتنه های این دوره………………………………………………………………………………………….131  ج- 2 ) حضور و سکوت………………………………………………………………………………………….132

د ) موقعیت سیاسی امیر المؤمنین علیه السلام دردوره خلافت…………………………………………….136     د – 1 ) نوع نگرش به حکومت…………………………………………………………………………………….138     د – 1 – 1 ) تقوا و پارسایی………………………………………………………………………………………..   139 د – 1 – 2 )  عدالت و دادگری…………………………………………………………………………………….139     د  – 1 – 3 ) حق مداری و باطل ستیزی…………………………………………………………………………….140    د – 1 – 4 )  انسان محوری و مردم داری……………………………………………………………………….140     د – 1 – 5 ) کنترل ونظارت بر سلامت حکومت……………………………………………………………………  141   د – 1 – 5 – 1 ) تقویت نظارت درونی..  ………………………………………………………………………………142       د – 1 – 5 – 2 ) لزوم تأسیس دستگاه نظارتی بیرونی……………………………………………………………………….142

د – 1 – 6 ) راه کارهای عملیاتی نظارت……………………………………………………………………………143

د – 2 ) آزادی بیان  در سیره امیر المؤمنین علیه السلام……………………………………………………………..146      د – 2 – 1 ) اهمیت آزادی بیان در اندیشه امیرالمؤمنین علیه السلام………………………………………………….146     د – 2 – 2 ) نمونه هایی از سیره عملی امیرالمؤمنین علیه السلام در زمینه آزادی بیان………………………………..148      د – 2 – 3 )  مرزهای آزادی بیان از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام………………………………………………..148

د – 3 ) مرز انتقاد و توطئه در حکومت علوی………………………………………………………………………150

د – 3 – 1 ) انواع پرسش وانتقاد در دوره حکومت علوی از خلیفه………………………………………………….150      د – 3 – 2 ) علل فراخوانی علی علیه السلام به نقد حکومت خود ………………………………………………….151

د – 4 ) جایگاه دشمنان و مخالفان در نگرش سیاسی امیرالمؤمنین علیه السلام……………………………………….155

فصل چهارم : جلوه های نقد و الگوی انتقاد از نظام سیاسی در سیره عملی ونظری امیر المؤمنین علیه السلام……………………………….159

بخش اول جلوه های نقد در سیره امیرالمؤمنین علیه السلام…………………………….159

الف ) انتقادات امیر المومنین علیه السلام دردوره پیامبراعظم صلی الله علیه وآله وسلم………………….159

ب ) انتقادات امیرالمؤمنین علیه السلام پس از نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تا استقرار خلیفه اول.161

ج ) انتقادات  امیر المومنین علیه اسلام دردوره قبل از خلافت…………………………………………….165    ج – 1 ) دوره خلیفه اول…………………………………………………………………………………………..165     ج – 2 ) دوره خلیفه دوم…………………………………………………………………………………………..  167 ج-3) دوره خلیفه سوم…………………………………………………………………………………………….170

د ) انتقادات  امیر المؤمنین علیه السلام دردوره خلافت…………………………………………………….177    د – 1 )نکته اول………………………………………………………………………………………………….178     د – 2 ) نکته دوم…………………………………………………………………………………………………179      د – 3 )نکته سوم…………………………………………………………………………………………………182

ه ) توضیح سه نکته………………………………………………………………………………………………..184      ه – 1 ) سفارشات امیر المؤمنین علیه السلام به منصوبین خود برای مشاوره گرفتن از اشخاص با صلاحیت…………..184      ه – 2 ) نظارت مردم بر کار های مسئولین وامرای حکومتی در بیان امیرالمؤمنین علیه السلام ………………………..185      ه – 3 ) امر به معروف و نهی از منکر ………………………………………………………………………………187

بخش دوم  : الگوی نقدنظام سیاسی درسیره امیرالمؤمنین علیه السلام………………192 الف ) نقد نظام سیاسی…………………………………………………………………………………………192

ب ) جامعه اسلامی……………………………………………………………………………………………..192

 ج ) حکومت اسلامی………………………………………………………………………………………….192

د ) انسان ………………………………………………………………………………………………………..193   د- 1) شرایط منتقد سالم…………………………………………………………………………………………..194    د – 2 ) انسان والگو………………………………………………………………………………………………194       د – 2 – 1 )  مسلمانان…………………………………………………………………………………………….194    د – 2 – 2 )  غیر مسلمانان………………………………………………………………………………………..198

فصل پنجم : نتیجه گیری……………………………………………………………………………..200

منابع ومآخذ…………………………………………………………………………………………………204

کتاب ها………………………………………………………………………………………………………….204

مقالات……………………………………………………………………………………………………………210

سایت ها…………………………………………………………………………………………………………210

فصل اول : کلیات

الف ) طرح موضوع 

مسئله نقد نظام سیاسی در جامعه اسلامی به عنوان موتور محرك اصلاح دستگاه سیاسی و معیار پویایی سیاسی واجتماعی اقشار مختلف جامعه اسلامی یكی از مهم ترین مولفه های مورد توجه در اندیشه سیاسی ونظام حكومتی اسلام به شمار می رود. آنچه بر اهمیت این موضوع می افزاید نحوه حضور معترضان و منتقدان نظام سیاسی در جامعه  وفضای مناسبی است كه برای سوءاستفاده دشمنان از عملكرد این دسته علیه نظام سیاسی وجود دارد.از طرفی هم وظیفه تذكر و امر به معروف ونهی از منكر به عنوان یكی از اركان اعتقادات مسلمانان جایگاه ویژه ای در بین متدینین دارد ونقد دولت به خاطر دور شدن ازمعروف ها ونزدیك شدن به منكرات وظیفه عمومی همه مسلمانان به شمار می رود.

انتقاد در واقع عامل اصلاح و رشد است و بدون آن جامعه اصلاح نمى‏شود. وسیله شناخت و نشانه آزادى در اسلام و نشانه سوز فرد و عدم بى تفاوتى اوست. انتقادمنصفانه وسالم نشانه نظارت ملى است ویکی از مهمترین ضمانت های اجرای قوانین به حساب می آید.

امیر المومنین علیه السلام مى‏فرماید: «النُّصْحُ ثَمَرَهُ الْمَحَبَّهِ» (ابن اسحاق قمی ،1378، 429) كسى كه محبت دارد انتقاد مى‏كند. «لا خیر فى قوم لیسوا بناصحین و لا یحبون الناصحین» (ابن محمدآمدی ،1378،  225) جامعه‏اى كه هر چه مى‏بیند چیزى نمى‏گوید جامعه مرده و بى چیزى است.«مَنْ تَرَكَ إِنْكَارَ الْمُنْكَرِ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ بَیْنَ الْأَحْیَاءِ» (شیخ طوسی ،1376 ، 181)شخصی كه خوبیها را تشویق نكند و بدى‏ها را انتقاد نكند «فَهُوَ مَیِّتٌ بَیْنَ الْأَحْیَاءِ» مرده‏اى بین زنده‏ها است.اما اگر تابع شرایط و قواعد متقن ومطمئن نباشد مثل سم عمل می کند.به اجمال به برخی است از شرایط و قواعدی که در قرآن وسنت برای انتقاد وارد شده است اشاره می شود.اولا باید به اندازه باشد تا موجب لجبازی و عناد طرف مقابل نشود. «الْإِفْرَاطُ فِى الْمَلَامَهِ یَشِبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجَه» (مجلسى ،1360، ج 74 ، 212) خود انتقاد كننده باید پاك باشد و آن عیب را نداشته باشد. معروف‏است كه به حضرت گفتند بگو خرما نخور گفت برو فردا بیا من امروز خودم خرما خورده‏ام. (قرائتی ، 1368 ، 3)شناخت كامل داشته باشد یعنى انتقاد باید از روى شناخت باشد. كسى امام باقر علیه السلام را در حال كشاورزى در هواى مدینه كه بسیار داغ بود دید. گفت امام در این هواى داغ به دنبال پول است و جلو رفت و گفت چرا در این هوا كشاورزى مى‏كنید؟اگر در این حال قبض روح شوید با چه رویی به دنیای دیگر وارد خواهید شد در حالی که در حین تعقیب مال دنیا جان داده اید؟امام علیه السلام فرمود در بهترین حال مرده‏ام(قرائتی ، پیشین، 3). او مى‏خواست انتقاد كند ولى شناخت نداشت. كسى نزد امام صادق علیه السلام آمد و از جنس عمامه و پول عمامه امام از ایشان سؤال كرد و سپس فرمود اسراف نكرده‏اى؟ امام فرمود نه. لباس اسراف نیست به خصوص اگر بخواهى میان مردم بیایى. (محسن قرائتی ،پیشین، 3)یکی از یارات امام صادق علیه السلام به نام  سدیر در خانه امام علیه السلام غذای خوبى خورد.سپس این آیه را خواند كه‏ «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ» (تكاثر/ 8) یعنى روز قیامت از نعمت‏ها سؤال مى‏شود ولى امام علیه السلام فرمود از این غذا سؤال نمى‏شود بلكه مى‏پرسند تو چه رهبرى و حكومتى را پذیرفتى و تأیید كردى (فرات كوفی، 1410،606 )امام صادق علیه السلام در شهرها نماینده داشت . نماینده امام در مدینه مفضل نام داشت و با آدم‏هاى به ظاهر نا باب رفیق شده بود. زراره یكى از شاگردان خوب امام به ایشان گفت مى‏شود این نماینده را عوض كنید چون با افراد ناباب رفیق است و صلاح نیست. امام علیه السلام  نامه‏اى نوشت و به زراره داد تا ببرد براى مفضل. زراره گمان مى‏كرد امام نوشته است با آنها كارى نداشته باش ودوری کن .ولى وقتى نامه را دید فهمید چنین خبرى نیست بلكه نوشته است مفضل 100 پتو و اینقدر بخارى و عدس و غیره مى‏خواهیم. زراره هم به مدینه رفت و نامه را به مفضل داد. مفضل هم نامه را گرفت و به لات‏ها داد و آنها نامه را بوسیدند و گفتند امام صادق علیه السلام  از ما تقاضا كرده است. تا زراره نشسته بود و احوالپرسى مى‏كرد تمام نیازهاى امام را فراهم كردند، بعد مفضل فرمود اگر من با این افراد رفیق هستم اینها مرد هستند. (قرائتی ،پیشین، ص  3) قرآن مى‏فرماید: «وَ قالُوا ما لَنا لا نَرى رِجالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ» (صاد/ 62).پس نباید زیاد انتقاد كرد چون قَالَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام : «كَثْرَهُ النُّصْحِ تَدْعُو إِلَى التُّهمه» (مجلسی،1360، ج 72،  66)اگر زیاد انتقاد شود این شبهه پیش می آید که هدف تخریب طرف مقابل است نه اصلاح او.. انتقاد كننده باید بر اساس سوز و اخلاص و قصدقربت انتقاد كند. امام كاظم علیه السلام فرمود: «إِنَّ مِنْ وَاجِبِ حَقِّ أَخِیكَ أَنْ لَا تَكْتُمَهُ شَیْئاً تَنْفَعُهُ بِهِ لِأَمْرِ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ» (كلینی،1365، جلد 8 ، 125) از واجب‏ترین سفارشات این است كه وقتى دیدى برادرت نقطه ضعفى دارد به او بگویى.امام صادق علیه السلام  فرمود در بین دوستان من آن كسى را كه بیشتر از همه از من انتقاد مى‏كند او را دوست دارم.. «أَحَبُّ إِخْوَانِى إِلَىَّ مَنْ أَهْدَى إِلَىَّ عُیُوبِى» (كلینی،1365، ج 2 ، 639) بهترین دوستان من كسى است كه عیب‏هاى من را به من هدیه بدهد.امیرالمؤمنین علیه السلام به مالك اشتر مى‏فرماید در حكومت چند نفر را مسؤول قرار بده تا از تو انتقاد كنند. جامعه مثل یك كشتى است كه حیات همه به هم وابسته است. یك گران فروش باید بداند كه‏ «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها» (اسراء/ 7) امام كاظم علیه السلام فرمود: «اجْتَهِدُوا فِى أَنْ یَكُونَ زَمَانُكُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَهً لِمُنَاجَاهِ اللَّهِ وَ سَاعَهً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَهً لِمُعَاشَرَهِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَكُمْ عُیُوبَكُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَكُمْ فِى الْبَاطِنِ وَ سَاعَهً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِكُمْ فِى غَیْرِ مُحَرَّمٍ» (ابن علی بن شعبه،1404،  409) عمر خود را برنامه ریزى كنید و ساعتى را براى‏ «لِمُعَاشَرَهِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَكُمْ عُیُوبَكُمْ» رفیق خوب بگیرید و روزى چند دقیقه كنار كسى بنشینید و بگویید كسى اشكال من را بهم بگوید و انتقاد كردن را دوست داشته باشید.وقتی به منافقین گفته می شود‏ «لا تُفْسِدُوا فِى الْأَرْض» (اعراف/ 56) مى‏گویند «إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ» (بقره/ 11)، «زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ» (توبه/ 37) قرآن مى‏فرماید: «وَ كَذلِكَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ» (غافر/ 37) یعنى جنایت مى‏كرد ولى اینقدر بله قربان مى‏گفتند گمان مى‏كرد همه كارهایش درست است. «أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ» (بقره/ 206) قرآن مى‏فرماید تا به گروهى مى‏گویى این كار را نكن، جوش مى‏آورد. «وَ إِذا قیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ» (بقره/ 206) یعنى متكبر هستند و وقتى به اینها انتقاد مى‏كنى با حالت متكبرانه‏اى دست از گناهشان برنمى دارند. ریشه بدبختى این است كه عده‏اى دوست دارند افراد متملق باشند.

گاهى انتقاد از روى سوز و محبت است مثل انتقاد پدر و مادر از فرزند. اما گاهى هم انتقاد از روى حسادت است.مثلا چون به شخص مناصب حکومتی نمی دهند زبان  به انتقاد ازمسئولین در رده های مختلف می گشاید. قرآن کریم می فرماید برخى كه انتقاد مى‏كنند ناخالصی در نیت وعمل دارند. «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُكَ فِى الصَّدَقاتِ» (توبه/ 58) به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مى‏گفتند تو با این صدقات چه مى‏كنى؟ یعنى نیش مى‏زدند. «وَیْلٌ لِكُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ» (همزه/ 1) صدقات یعنى مالیات یعنى نیش مى‏زدند كه پول‏ها كجا مى‏رود. «فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا» (توبه/ 58) البته اگر پول به او بدهى راضى است. یعنى انگیزه‏اش این است كه چرا به من ندادی.گاهى هم از روى سوء ظن و بدبینى است. یعنى به طرف مقابل بدبین است. برخى هم كه انتقاد مى‏كنند واقعیت این است كه چیزى را غلط مى‏بینند و طبق دید خودشان قضاوت مى‏كنند.گاهى هم انتقاد مى‏كنند تا راه براى خودشان باز شود. على علیه السلام فرمود: «ذوو العیوب یحبون إشاعه معایب الناس لیتسع لهم العذر فى معایبهم» (ابن محمد آمدی ،1378، 421) انتقاد مى‏كند كه فلانى و فلانى خراب كردند تا بگوید اگر خودش هم خراب كرد طورى نیست و همه همین طور هستند.عیبهاى جزئى و فردى و شخصى باید كتمان بماند و افشاگرى گناه است و غیبت است اما گاهى مسأله حكومت است و اگر افشا نشود،  در سمت وزیر ونماینده حقوق مردم را پایمال مى‏كند. پس افشاگرى در مسائل شخصى گناه و در مسائل اجتماعى و حكومتى جایز است.در مسائل علمى رسم علما انتقاد است و خود فقیه به فقیه اشكال مى‏كند.نقل شده است امام (ره) در نجف درس مى‏گفت و اشكال نمى‏كردند و ایشان فرمود مگر روضه است كه اشكال نمى‏كنید. بیان انتقاد باید با صفا و محبت همراه باشد. حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «الْمُؤْمِنُ مِرْآهُ الْمُؤْمِنِ» (ابن علی بن شعبه ،پیشین، 171) آنقدر آینه جلا دارد از روى صفا و صافى عیب تو را نشان مى‏دهد و مؤمن هم باید همین طور باشد چون على علیه السلام فرمود: «فَأَعِینُونِى بِمُنَاصَحَهٍ خَلِیَّهٍ مِنَ الْغِشِّ» (انصاریان،1388، خ 118 ، 269) كمكم كنید طورى كه در انتقادتان غش و حیله و كلك نباشد.

یکی دیگر از ملزومات انتقاد سالم انصاف است. انتقاد بایددر برخی مواقع مخفیانه باشد. على علیه السلام فرمود: «النصح بین الملأ تقریع» (ابن‏ابى‏الحدید،1404، ج 20 ، 341) اگر روبروى جمعیت انتقاد كنى طرف را شكسته‏اى. «الْقارِعَهُ مَا الْقارِعَهُ» (قارعه/ 2- 1) یعنى كوبنده. آینه داد نمى‏زند.اینجا این سوال مطرح می شود که چرا برخى انتقادهای نا بجا به جامعه و روزنامه و رسانه ها کشیده می شوند؟همچنین برخی انتقادات باید با اشاره گفته شود و به اسم وبا صراحت و بدون رعایت شرایط لازم ابراز نشود. رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ناراحت شد فرمود نروید بگویید فلانى فلان كار را كرده است بگویید بعضى یا برخى. «ما بال أقوام یفعلون كذا و كذا و لا یعین» (شهید ثانی،1413، 15) اقوامى هستند كه چنین كارى مى‏كنند.همچنین باید زیبایى‏ها را هم ملا حظه کرد. آینه اگر مى‏گوید این طرف صورت سیاه است مى‏گوید آن طرف صورت هم زیباست. نباید مثل مگس فقط روى زخم نشست یا مثل زنبور عسل فقط روى گل خوشبو نشست و نه مثل آجر بى تفاوت بود و اگر این طور باشد اثر نمى‏كند.در انتقاد نباید تجسس كرد«إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَهُ» (نور/ 19) قرآن مى‏فرماید كسانى كه دوست دارند اشكالات دیگران را به رخ بكشند عذاب دردناكى دارند.

امام باقر علیه السلام فرمود :نزدیكترین راه كفر این است كه مسلمان با مسلمان دیگر رفیق شود و زیر پایش را بكشد و عیبهایش را بیرون بكشد و نگهدارد تا یك زمان آبرویش را بریزد. «أَقْرَبُ مَا یَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى الْكُفْرِ أَنْ یُوَاخِىَ الرَّجُلَ عَلَى الدِّینِ فَیُحْصِىَ عَلَیْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زَلَّاتِهِ لِیُعَنِّفَهُ بِهَا یَوْماً مَا» (كلینی،1365، ج 2، 354).مسأله دیگر این است كه انتقادباید عیب عمل شخص را بررسی کند و شخصیت وهویت انسانی شخص باید حفظ شود. درباره انسان قرآن مى‏فرماید: «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» (فرقان/ 63) نسبت به جاهل خوب است و با جهل بد است.

یكى از مهمترین نکته ها این است كه طورى انتقاد شود كه سوژه در دست دشمن نشده وموجبات سوءاستفاده دشمن فراهم نگردد.رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بالاى منبر بود و در حالى كه به مردم مى‏نگریست مشغول سخنرانى بود. كسى پاى منبر نشسته بود و رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم به او نگاه نمى‏كرد. گفت: یا رسول الله «راعِنا، راعِنا» به ماهم نگاه كن. راعنا یعنى مراعات كن ما را ولى به زبان عبرى یعنى ما را خر كن. یهودى‏ها گفتند مسلمانان به پیامبر پاى منبر مى‏گویند ما را خر كن. آیه نازل شد: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكافِرینَ عَذابٌ أَلیمٌ» (بقره/ 104) یعنى مسلمانان این لفظ را به كار نبرید چون اگر این طور انتقاد كنید