چکیده

هدف اصلی این پژوهش، تحلیل محتوای کتاب های درسی مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی بر اساس ویژگی های مولفه های حقوق شهروندی همچون آزادی بیان، حق برخورداری از امنیت، ، حق برخورداری از صلح، حق برخورداری از حمایت قانون، حق داشتن کار و حرفه، حق برخورداری از محیط زیست سالم، حق برخورداری از برابری و عدالت، حق آزادی عقیده، حق آزادی انتخاب، توجه تامین اجتماعی  ، حق برخورداری از آموزش و توجه به حق برخورداری از حق مالکیت بوده است. جامعه آماری و نمونه مورد بررسی در این پژوهش یکسان می باشد، یعنی جامعه و نمونه شامل کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم دوره ی ابتدایی می باشد. به منظور تحلیل این داده ها، از آمار توصیفی شامل روش تحلیل محتوا استفاده شده است.

در یك تحلیل كلی و نهایی كتاب‌های مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی مشخص گردید كه از مؤلفه‌های 12گانه حقوق شهروندی مؤلفه‌های 1- حق برخورداری از امنیت2- حق آزادی انتخاب 3- حق برخورداری از صلح4- حق برخورداری از آموزش و پرورش5- حق برخورداری از محیط زیست سالم، دارای بیشترین فراوانی و مولفه های 1- حق برخورداری از تامین اجتماعی و بیمه2- حق برخورداری از برابری و عدالت 3- حق برخورداری از آزادی عقیده دارای کمترین فراوانی در کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی می باشد. بدین ترتیب بااستفاده از مؤلفه‌های حقوق شهروندی نقاط ضعف و قوت محتوای كتاب‌ها آشكار و در قالب نتیجه تحقیق، به برنامه ریزان درسی پیشنهاد می گردد که در تهیه و تدوین کتاب درسی به مولفه های حقوق شهروندی که کمتر توجه شده، توجه و تاکید بیشتری صورت گیرد.

کلید واژه: حقوق شهروندی، کتاب درسی، تحلیل محتوا

فصل اول :

کلیات تحقیق

1-1: مقدمه

حقوق شهروندی جزء لاینفك جامعه ی مدنی و مبنای تشكیل آن به شمار می رود، چر ا كه امکان مشاركت داوطلبانه ی همه ی افراد را در تمام عرصه های اجتماعی فراهم می سازد . بنابراین، درگذر از جوامع سنتی به مدرن تغییراتی درجهت تحقق حقوق شهروندی در سطوح فردی و ساختاری پدید می آید. با اتفاقاتی كه در نظام جهانی به وقوع پیوسته ،از جمله، گسترش ارتباطات، جهانی شدن، چند فرهنگ گرایی، كشورها از جمله كشور ما تحت تأثیرنظریه ها و دیدگاه های جدید در ارتبا ط با شهروندی قرار گرفته و این امر ضرورت پژوهش در مورد شهروندی زنان را بیشتر می كند.همچنین اهمیت موضوع از آن جهت است كه شهروندی در دوره ی زمانی نسبتا كوتاهی، به مفهوم مهمی برای توصیف، درك و تبیین شیوه های مختلفی كه اعضای جامعه درفرآیند توسعه سهیم یا از آن محروم اند، بدل گردیده است (شیانی  1383) درحقیقت هیچ مفهومی یا ایده ی دیگری به اندازه شهروندی در تاریخ بشر، آرمان های نیاز انسان به برابری و خواسته هایش برای آزادی را تركیب نمی كند.البته این تركیب هرگز اشتباه نبوده است و با تمام مفاهیم مهم مدرنیته پیوند خورده است.از طرفی زنان نه تنها بازتولیدكنند گان زیست شناختی یك گروه قومی هستند، بلكه حاملان فرهنگی نیز می باشند كه نقش اساسی در انتقال نهاد های فرهنگی و زبانی به جوانان را به عهده دارند و مظهر نمادین تمایز و وحدت ملی در نظر گرفته می شوند (كاستلز، دیویدسون، 1382) .بنابراین  جامعه به شهروندی مفید و موثر آنها نیاز دارد، پس باید مطمئن شود زنان از طریق فرصت هایی برای اكتساب مهارت ها ، توانایی ها و اطلاعات ضروری تربیت شوند. متخصصان توسعه “كنتر ل شهروندی “را عالی ترین سطح و نوع مشاركت تشخیص داده اند .در این نوع مشاركت، مردم با تصمیم گیری های زندگی روزانه كه آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد ، دخالت می كنند. از طرفی، مفهوم مشاركت در تعاریف جدید ،ازعملی منفعلانه وخودبخودی به كنشی فعال و آگاهانه تغییر كرده، واحد تحلیل مشاركت، فرد و عمل ارادی و آگاهانه و مسالمت آمیز او برای تأثیر گذاری در نظام است.

1-2: بیان مساله

یکی از شیوه های علمی و دقیق در بررسی، انتخاب و قضاوت در مورد محتوای کتاب ها و منابع درسی و غیر درسی استفاده از روش یا تکنیک تحلیل محتواست. تحلیل محتوا کاربرد وسیعی دارد. یکی از این کاربردها، تحلیل محتوا به منظور بررسی کتاب و رسانه بر اساس معیارهای انتخاب محتواست. از آن جا که اولین معیار انتخاب محتوا ، ارتباط آن با هدف های آموزشی مورد نظر در   آموزش آن درس است، بخشی از ارزشیابی و قضاوت در مورد برنامه درسی می تواند بررسی محتوای کتاب بر اساس هدفهای بیان شده باشد. یکی از فعالیت های مفید و قابل توجه در این زمینه عبارت است از بررسی میزان درگیر شدن یادگیرنده با محتوای کتاب (میرزا بیگی،1380: 170).

از آن جا که اولین معیار انتخاب محتوا، ارتباط آن با هدف های آموزشی مورد نظر در آموزش آن درس است، بخشی از ارزشیابی و قضاوت در مورد برنامه درسی می تواند بررسی محتوای کتاب براساس هدف های بیان شده باشد. علاوه بر ضرورت توجه به انتخاب محتوا لازم است سازمان دهی آن نیز به صورت مناسب انجام شود. زیرا حتی محتوای خوب هم اگر از تنظیم و سازماندهی مطلوبی برخوردار نباشد از اثر بخشی لازم و تاثیرات سازنده در یادگیری برخوردار نخواهد بود. از ضعف های اساسی در این زمینه می توان به مواردی چون عدم وجود نظم و انسجام و ارتباط لازم بین قسمت های مختلف محتوا در یک کتاب و یا انواع محتوای ارائه شده دریک برنامه اشاره داشت (میرزابیگی،1380: 185).

تحلیل­های كه برای برنامه­ریزان درسی، مؤلفین و تصمیم­گیرندگان برنامه­های درسی بسیار مفید و ضروری است، همان تحلیل محتوایی است که از مباحث كاربردی است كه پژوهشگران با استفاده از این روش، به وارسی داده‌های خود می‌پردازند  و كمك می­كند تا مفاهیم و اصول، نگرش­ها، باورها، و كلیه اجزای مطرح شده، در قالب دروس كتاب مورد بررسی علمی قرار گیرد و با اهداف برنامه درسی، مقایسه و ارزشیابی ­شوند محتوای برنامه­ی درسی از یك طرف می­تواند یادگیرنده را برای تفكّر و تعقل در مسائل آماده كند. (یارمحمدیان،1388)

از آنجا که امروزه، حقوق شهروندی و آماده ساختن افراد برای زندگی اجتماعی به یکی از کارکرد های تعلیم و تربیت مبدل شده است، برنامه درسی مطالعات اجتماعی به دلیل ویژگی ها و ماهیت  آن، جایگاه خاص و مهمی درمیان برنامه درسی، از نظر صاحب نظران و آموزش مهارت ها و صلاحیت های مورد نیاز اجتماعی دارد و تلاش می شود این حوزه ی یادگیری از طریق انتقال و پرورش دانش ها، مهارت ها و نگرش های مورد نیاز، افراد را به گونه ای تربیت کند تا بتواند در جامعه، نقش کار آمد و مناسب را به خوبی ایفا کند.

یکی از مهمترین و اساسی ترین راه های ناگزیر برای ایجاد و تعمیق صلحی پایدار در جهان، آموزش صلح و مدارا و نیز آموزش احترام به حقوق بنیادین بشر، فارغ از هرگونه مبنای تبعیض آمیز در سطوح مختلف جامعه است. امروز  سازمان ملل متحد،دولت ها و ارگان های تخصصی آن و نیز بیشتر حقوقدانان بین المللی بر این واقعیت تاکید دارند که آموزش ازمهمترین ابزار های رسیدن به صلح است.

سازمان ملل متحد به عنوان منادی اصلی حقوق بشر در بیش از نیم قرن تلاش خود در این زمینه با تصویب عهدنامه ها و صدور قطعنامه ها، اعلامیه ها و توصیه نامه های فراوان کوشیده است تا به ترویج، ارتقاء و حمایت هر چه بیشتر موازین حقوق بشر و احترام به آزادیهای اساسی بپردازد. این سازمان در سال 1948 اعلامیه جهانی حقوق بشر را ارائه داد. این اعلامیه سند و معیاری است که هدف آن حفظ افراد در برابر بی عدالتی هاست. این اعلامیه بیان می کند که حقوق بشر اساس آزادی، عدالت و صلح در جهان است. سازمان ملل متحد با انتشار اعلامیه جهانی حقوق بشر در حقیقت آرمان مشترکی برای تمامی مردم و کلیه ملل ایجاد کرد. و بدین ترتیب مجموعه استانداردهایی را مطرح ساخت که همه دول باید با آن قوانین خود را هماهنگ و رفتار خویش را با شهروندان سایر دول تعدیل کنند.

جذابیت شهروندی صرفا به خاطر منافعی نیست كه به فرد می رساند. شهروند ی همواره یك ایده ی دوجانبه و بنابراین، یك ایده ی اجتماعی است . قابل تصور است كه یك جامعه بتواند بدون بیان رسمی حقوق به درستی كار كند اما به سختی می توان وجود یك جامعه ی انسانی با ثبات را بدون وجود حس تعهد میان اعضایش تصور نمود. بنابراین، حقوق شهروندی مبنای عالی برای اداره ی امور انسان به شمار می رود و زندگی آن ها كه از پیش به وسیله نژاد، مذهب ، طبقه ، جنسیت یا صرفا یكی از هویت شان تعیین می شد به وسیله ی شهروندی تعیین می شود، چرا كه شهروندی بیش از هر هویت دیگری قادر است انگیزه ی سیاسی اساسی انسان ها را، كه هگل آن را “نیاز به رسمیت شناخته شدن” می نامد، ارضا نماید.این ایده نمی تواند صرفا مجموعه ای حقوقی باشد كه فرد را درتعهد به دیگران رها كندبلكه حقوق شهروندی همیشه به چارچوبی برای پذیرش و مكانیزم هایی برای تحقق شان نیازدارند. چنین چارچوبی، كه شامل دادگاه ها، مدارس، بیمارستان ها و پارلمان ها می شود، نیاز دارد كه همه شهروندان وظیفه خود را درحفظ آن ایفا كنند.به عقیده هیراسکار معمولاً مدیران و برنامه ریزان شهری با مسائل و مشکلاتی مواجه هستند که مقابله درست و عملی با این مسائل و مشکلات محلی و شهری منوط به تدوین قوانین و مقررات شهری است و قانون شهرداری، قانون برنامه ریزی شهری، قانون بهسازی شهری، قانون منطقه بندی زمین ها از جمله مهمترین این قوانین است  لذا در این بررسی، میزان بازتاب حقوق شهروندی مورد بررسی قرار می گیرد.. پژوهشگر در پی یافتن پاسخ برای این سوال پژوهش می باشد که کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم (شامل: متن، شکل و تصاویر مربوط به متن، پرسش ها و فعالیت ها) تا چه اندازه از مولفه های حقوق شهروندی  برخوردارند؟و چه میزان به این مولفه ها توجه شده است؟

1-3: اهمیت و ضرورت انجام پژوهش :

حقوق شهروندی جزء لاینفك جامعه ی مدنی و مبنای تشكیل آن به شمار می رود، چر ا كه امکان مشاركت داوطلبانه ی همه ی افراد را در تمام عرصه های اجتماعی فراهم می سازد . بنابراین، درگذر از جوامع سنتی به مدرن تغییراتی درجهت تحقق حقوق شهروندی در سطوح فردی و ساختاری پدید می آید. با اتفاقاتی كه در نظام جهانی به وقوع پیوسته ،از جمله، گسترش ارتباطات، جهانی شدن، چند فرهنگ گرایی، كشورها از جمله كشور ما تحت تأثیرنظریه ها و دیدگاه های جدید در ارتبا ط با شهروندی قرار گرفته و این امر ضرورت پژوهش در مورد شهروندی زنان را بیشتر می كند.همچنین اهمیت موضوع از آن جهت است كه شهروندی در دوره ی زمانی نسبتا كوتاهی، به مفهوم مهمی برای توصیف، درك و تبیین شیوه های مختلفی كه اعضای جامعه درفرآیند توسعه سهیم یا از آن محروم اند، بدل گردیده است (شیانی  1383) درحقیقت هیچ مفهومی یا ایده ی دیگری به اندازه شهروندی در تاریخ بشر، آرمان های نیاز انسان به برابری و خواسته هایش برای آزادی را تركیب نمی كند.البته این تركیب هرگز اشتباه نبوده اس ت و با تمام مفاهیم مهم مدرنیته پیوند خورده است.از طرفی زنان نه تنها بازتولیدكنند گان زیست شناختی یك گروه قومی هستند، بلكه حاملان فرهنگی نیز می باشند كه نقش اساسی در انتقال نهاد های فرهنگی و زبانی به جوانان را به عهده دارند و مظهر نمادین تمایز و وحدت ملی در نظر گرفته می شوند (كاستلز، دیویدسون، 1382) .بنابراین  جامعه به شهروندی مفید و موثر آنها نیاز دارد، پس باید مطمئن شود زنان از طریق فرصت هایی برای اكتساب مهارت ها ، توانایی ها و اطلاعات ضروری تربیت شوند. متخصصان توسعه “كنتر ل شهروندی “را عالی ترین سطح و نوع مشاركت تشخیص داده اند .در این نوع مشاركت، مردم با تصمیم گیری های زندگیروزانه كه آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد ، دخالت می كنند. از طرفی، مفهوم مشاركت در تعاریف جدید ،ازعملی منفعلانه وخودبخودی به كنشی فعال و آگاهانه تغییر كرده، واحد تحلیل مشاركت، فرد و عملارادی و آگاهانه و مسالمت آمیز او برای تأثیر گذاری در نظام است .

1-4: اهداف پژوهش ( کلی و ویژه ):

1-4-1هدف اصلی از انجام پژوهش :

هدف کلی:

شناسایی چگونگی پرداختن کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی به مولفه های حقوق شهروندی

1-4-2 اهداف جزئی:

ا1) تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم دوره ابتدایی بر اساس مولفه آزادی بیان

2) تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی  بر اساس مولفه حق برخورداری از صلح

3) تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی بر اساس مولفه حق برخورداری از امنیت

4) تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی بر اساس مولفه حق برخورداری ازمحیط زیست سالم

5) تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی بر اساس مولفه حق داشتن کار و حرفه

6) تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی بر اساس مولفه حق برخورداری از حمایت قانون