1-1-مقدمه…………………………………… 2

1-2-بیان مساله………………………………. 4

1-3- ضرورت انجام تحقیق……………………….. 6

1-4- اهداف تحقیق…………………………….. 7

1-5- فرضیه های تحقیق…………………………. 7

1-6- اصطلاحات و واژه های تحقیق…………………. 7

1-7- پیشینه تحقیق……………………………. 9

1-8- جمع بندی و نتیجه گیری…………………… 12

فصل دوم: مفهوم فقر و انواع فقر

2-1- مفهوم فقر……………………………… 15

2-1-1- فقر از دیدگاه اهل لغت…………………. 15

2-1-2- فقر از دیدگاه اصطلاحی………………….. 17

2-1-3- فقر از دیدگاه احادیث………………….. 19

2-1-3-1 – ستایش فقر و فقرا……………………. 19

2-1-3-2 – نکوهش فقر و فقرا……………………. 21

2 -1-4- فقر از دیدگاه سرمایه داری…………….. 22

2-1-5- فقر از دیدگاه عرفانی………………….. 23

2-2- انواع فقر……………………………… 26

2-2-1- فقر مطلق…………………………….. 26

2-2-2- فقر نسبی…………………………….. 27

2-2-3- فقر موردی……………………………. 27

2-2-4- فقر عمومی……………………………. 28

2-2-5- فقر به معنای نیاز انسانها به یکدیگر…….. 28

2-2-6- فقر عقوبتی – فقر کرامتی………………… 29

2-2-7- فقر نفس……………………………… 29

2-2-8 فقر معنوی…………………………….. 30

2-2-9- فقر دینی…………………………….. 31

2-2-10- فقر فرهنگی…………………………… 32

2-2-11 فقرذاتی………………………………. 33

2-2-12- فقر ممدوح و مذموم…………………….. 36

2-3- بیان ادب فقیر در حال فقر………………… 42

فصل سوم: عوامل فقر و آثار فقر

3- 1- عوامل فقر…………………………….. 45

3-1-1- عوامل خود ساخته………………………. 45

3-1-1- 1-تنبلی و بیکاری………………………. 45

3-1-1-2-  تفاقر(فقرنمایی)…………………….. 46

3-1-1-3- ترک تقدیر درمعاش…………………….. 47

3-1-1-4-  اسراف و تبذیر ……………………… 49

3-  1-1-5- گناهان……………………………. 54

3-1-2- عوامل غیر خودی……………………….. 55

3-1-2-1 عوامل طبیعی عبارتند از………………… 55

3-1-2-1-1- حوادث طبیعی ………………………. 55

3-1-2-1-2- نقص عضو…………………………… 55

3-1-2-1-3- دیوانگی…………………………… 56

3-1-2-1-4- انگیزه های فردی……………………. 56

3-1-2-2- عوامل اجتماعی……………………….. 57

3-1-2-2-1- ظلم………………………………. 57

3-1-2-2-2-فقدان برنامه های اقتصادی سالم و منظم …. 60

3-1-2-2-3- جنگ………………………………. 60….

3-1-2-2-4- سقوط درآمدها………………………. 61

3-1-2-2-4- نابرابریهای اقتصادی (بی عدالتی)……… 62

  http://zusa.ir/%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%d9%85%d8%af%db%8c%d8%b1%db%8c%d8%aa-%d8%b1%db%8c%d8%b3%da%a9-%d9%88-%da%a9%d8%a7%d8%b1%d8%a7%db%8c%db%8c-%d8%b4%d8%b9%d8%a8-%d8%a8%d8%a7%d9%86/

3-2- آثار فقر………………………………. 64

3-2-1- آثار اجتماعی…………………………. 64

3-2-1-1- فقر عامل سلب شخصیت…………………… 64

3-2-1-2- از بین برنده ظاهر انسان………………. 65

3-2-1-3-انزوا……………………………….. 65

3-2-1-4- انزوای سیاسی………………………… 66

3-2-1-5- ضعف اخلاقی و نابهنجاری‌های اجتماعی………. 66

3-2-1-6- ضعف اعتقاد و دینداری…………………. 67

3-2-2- آثار روانی…………………………… 68

3-2-2-1-كاهش عزت‌نفس………………………….. 71

3-2-2-2- اضطراب و تشویش‌خاطر…………………… 73

3-2-2-3-یاس و نامیدی…………………………. 74

3-2-2-4-عدم اعتماد به نفس…………………….. 74

فصل چهارم: شیوه های مبارزه با فقر

1-4- اهمیت  به کار و تلاش…………………….. 78

4-2- انفاق ………………………………… 81

4-2-1-برّ…………………………………… 86

4-2-2- ایثار……………………………….. 88

4-3- ایجاد قرض الحسنه ………………………. 89

4-4-  مبارزه با مصرف گرایی و تجمل گرایی……….. 93

4-5- همسان زیستی حاکمان با محرومان……………. 94

فصل پنجم: تجزیه و تحلیل

منابع و مآخذ………………………………. 111

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول:

کلیات تحقیق

 

 

 

 

 

 

 

1-1-مقدمه :       

یکی از مسائل آسیب زا و نابهنجار فردی و اجتماعی که نقش مهمی در به خطر انداختن سلامت روحی و روانی افراد دارد مساله فقر است .فقری که بر همه جهات فرد اثر گذاشته و زندگی او را تحت الشعاع قرار می دهد و تا بدانجا پیش می رود که زندگی را برای فرد مختل کرده و او را در همه عرصه ها به عقب می راند.

از آنجا که این امر از دیر باز مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته است و راههایی برای از بین رفتن و یا کنترل آن در نظر گرفته شده است اما هنوز هم این مساله در میان برخی جوامع بیداد می کند و حتی رونق و پیشرفت علم و تکنولوژی هم نتوانسته آن را ریشه کن کرده و یا ازآسیبهای آن بکاهد .

فقر را می توان پدیده آشنا ولی پیچیده و ناشناخته دانست که همواره بیرحمانه ، دندان تیز و درنده خون آشام خود را در تار و پود انسانها و جوامع بشری در همه اعصار و قرون فرو کرده است و به فراخور و اقتضای زمان و مکان، هویت، استقلال، شان و ساختارهای جامعه بشری را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مورد تهاجم و آسیب قرار داده است.

. از آن‌جا که فقر پدیده‌ای اقتصادی است، به‌طور طبیعی در حوزه اقتصاد آثاری ویران‌گر برجای می‌نهد. این پدیده چنانچه به موقع شناسایی و نابود نشود، چون غده‌ای سرطانی گسترش یافته، جامعه را فرا می‌گیرد و به مرگ اجتماع می‌انجامد.وقتی که نگرش بر فقر، مساوی و همجوار با مرگ و کفر باشد برای جوامع فقیر دو مشکل پیش می آید.

1- از بین رفتن حیات مادی و معنوی و شخصیت اجتماعی و سیاسی و حقوقی بدین معنا که فرد یا جامعه ای که در فقر باشد قدرت حضور در هیچ صحنه ای پیدا نخواهد کرد. لذا برخوردی هم که با او می شود متناسب با عملکرد خودش خواهد بود .2- ازدست دادن آرمانها، آمال و آرزوها، یعنی همانطور که کفر آرمان سوز است و آنچه را که در جامعه است نابود می کند فقرهم چنین می کنند.

در آموزه های دینی، فقر به معنای نداری مطلق نیست، بلكه به معنای نداشتن ثروت و امكانات كافی برای تأمین شایسته نیازمندی هاست؛ چرا كه به تصریح روایات، هنگامی فقر از میان می رود كه آدمی افزون بر تأمین نیاز زندگی، توانایی مالی در انجام عباداتی همچون صدقه و حج را داشته باشد، چنان كه امام صادق(علیه السلام )درباره مقدار پرداخت زكات به فقیر می فرماید: … یعْطیه ما یأكُلُ وَ یشْرَبُ وَیكْتَسِبُ وَ یتَزَوجُ وَ یتَصَدَقُ وَ یحِجُ. بلكه از (زكات) چندان به فقیر بدهد كه بخورد، بنوشد، بپوشد، ازدواج كند، صدقه دهد و حج را به جای آورد.[1] مكتب اسلام با چنین تعریفی از فقر و با نگاهی واقع بینانه آثار نامطلوب فراوان و بی شماری برای آن برشمرده است؛ آثاری كه هر چند بسیاری از آن كلیت ندارند، ولی برای اکثر فقرا قابل شهود است.

با توجه به آثار سوء این معضل فردی ، اجتماعی باید گفت که این امر هیچگاه مورد ستایش دین نبوده است اگرچه در برخی موارد به احادیث و روایاتی بر می خوریم که در مدح و ستایش فقر آمده است.اما این مدح ،مدح فقر نیست بلکه مدح فقیری است که با صبر و توکل بر خدای متعال در این راه از خود استقامت نشان داده است و خویشتن داری نموده است و هیچگاه از محدوده ایمان خارج نشده است.

پس فقر نمی تواند مورد تأیید اسلام باشد چراكه پیامبر اسلام(صلی الله و علیه و اله) از قول حضرت ابراهیم خلیل نقل می كند : «یا رَبِّ اَلْفَقْرُ اَشَدُّ مِنْ نارِ نَمرودُ ؛ پروردگارا! فقر از آتش نمرود سخت تر است.[2] همچنین پیامبر (صلی الله و علیه و اله ) می فرمایند: « اَلْفَقْرُ اَشَدُّ مِنَ الْقّتْل ِ؛ فقر سخت تر از مرگ است.[3]»

مطالعه تاریخ زندگی پیامبران، امامان و اولیای گرامی خدا نیز نشان می دهد كه آنان اگرچه جهت تسكین آلام و كاهش پریشانی درماندگان و تهی دستان با آنان بنای رفاقت می گذاشتند و زندگی شخصی خود را در سطح فقیرانه قرار می دادند، اما در صدد بودند با فكر و تدبیر، فقر را محو و زندگی شرافتمندانه ای را برای همه انسان ها تدارك ببینند. آری آن فقری كه پیامبر گرامی اسلام به آن افتخار كرده و می فرماید: اَلْفَقْرُ فَخْرِی[4] فقر امكانی است كه تمامی مخلوقات و موجودات ما سوی الله به لحاظ امكانی فقیر هستند و در مرتبه ممكن الوجودی قرار دارند و هستی و ذات آنها وابسته به واجب الوجود است كه پشتوانه و تكیه گاه آنها است

یا اَیهَاالنّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَراءُ اِلی اللهِ وَ اللهُ هُوَالْغَنی الْحَمیدُ ؛ ای مردم شما در برابر خدای (واجب الوجود) نیازمند و فقیر هستید و تنها خدای متعال بی نیاز و غنی و شایسته هرگونه حمد و ستایش است[5].

البته در ادبیات عرفانی ، فقیر و فقر، نه تنها دلالت‌های معنایی بد و نازیبا ندارند بلکه به عکس، در جهان‌بینی عارفانه، دور بودن از دنیای مادی موجد نوعی تجربه لذت‌بخش عرفانی می‌شود و به همین دلیل بوده که بسیاری از عارفان و شاعران ما تخلص فقیر داشته‌اند و در ستایش فقر، ابیات و اشعار بسیاری سروده‌اند. واژه فقر در ادبیات عرفانی ما نه تنها به معنی فقدان یا محرومیت نیست بلکه به نوعی به معنای غنا و برخورداری است، اما طبیعتا امروزه چنین برداشتی از فقر در ذهن ما وجود ندارد..

پس تا زمانی که افراد جامعه در آتش فقر می سوزند استعدادها و توانائیهای آنها به شکوفایی نمی رسد و توسعه فکری و فرهنگی محقق نمی شود و نیز تا فقر و کمبودهای اقتصادی درجامعه می باشد تهذیب اخلاقی و تربیت درست در سطح اجتماع صورت نخواهد گرفت و تا موقعی که نیازهای ضروری زندگی روح و فکر افراد را سرکوب می کنند و به آنها مجال توجه به علم و دانش را نمی دهد که افراد با استعداد هرگز به تکامل نخواهند رسید و تا زمانی که فقر و تهیدستی در جامعه وجود دارد اجتماع از نظر بهداشت محروم و درمعرض انواع بیماریها که خود زمینه ساز برای رشد عوامل انحطاط است قرار دارد و تا زمانی که فقر وجود داشته باشد راه نفوذ استعمار و استثمار باز خواهد بو دو تا جلو فقر در اجتماع گرفته نشود دردها چندان درمان نخواهد شد و کشتی به سلامت به ساحل نخواهد رسید.

در این گزیده سعی برآن است که با استناد به قران و متون اسلامی و رجوع به آیات و احادیث وارده از ائمه معصومین علیهم السلام این مساله مو شکافی شده وآثار و پیامدهای ان و عوامل موثر در ایجاد این امر بررسی گردد.

 

1-2-بیان مساله:

دین مقدس اسلام بهره برداری مشروع از نعم الهی و زیباییهای زندگی را مباح و اسراف و زیاده روی را حرام میداند و این بدان جهت است که مسلمانان به تناسب امکانات و توانایی و کارایی خود ،در برابر جامعه مسئولیت دارند .قرآن مجید این حقیقت را در ضمن مباحث اجتماعی در قالبهایی زیبا بیان می کند و با هشدار به پیروان خود می فرمایدکه اگر مال در راه خدا و به سود جامعه و رفع نیازمندیهای مردم مصرف نشود سرنوشت آن جامعه و ملت به هلاکت و سقوط می انجامد و باعث ایجاد پدیده ای به نام فقر می شود .فقری که باعث تزلزل پایه های اعتقادی افراد شده و بر باورهای دینی آنها اثر سوءدارد و بنا به فرمایش حضرت علی (علیه السلام) مایه نقص در دین می شود.(فَاِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةُ لِلدّینِ )[6]

فقر پدیده نامطلوب اجتماعی است که وجود و گستردگی دامنه آن در جامعه باعث پیامدهای زیان آور همه جانبه ای در کوتاه مدت ودراز مدت می شود وبر همه ابعاد فرهنگی