1-3- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………….. 4 

1-4- سوالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………….. 9  

1-5- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………… 9  

1-6- مواد و روش های مورد استفاده ………………………………………………………………………………… 10

1-6-1- مواد و روش های مورد استفاده در پژوهش………………………………………………………………… 10

1-6-2- روش گردآوری اطلاعات………………………………………………………………………………………. 10

1-6-3- روش استاندارد سازی و وزن دهی داده ها…………………………………………………………………. 11

1-6-4- قاعده تصمیم گیری مورد استفاده در اولویت بندی تناسب اراضی…………………………………….. 11

1-6-5- فرایند تحقیق………………………………………………………………………………………………………. 12

1-7- مشکلات تحقیق………………………………………………………………………………………………………. 12

1-8- واژگان کلیدی…………………………………………………………………………………………………………. 13

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

2-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………. 16

2-2-ماهیت کاربری اراضی………………………………………………………………………………………………… 17

2-3- ماهیت و مفهوم ساماندهی مکانی –فضایی مراکز خدمات شهری………………………………………… 19

2-3-1- مفاهیم خدمت……………………………………………………………………………………………………… 20

2-3-2- خدمات شهری …………………………………………………………………………………………………… 21

2-4- ماهیت و اهمیت انواع تاسیسات و تجهیزات و خدمات شهری……………………………………………. 24

2-5- جایگاه و اهمیت ایستگاه های آتش نشانی در نظام کاربری اراضی شهری …………………………….. 27

2-6- ملاک های مطرح در مکان گزینی ایستگاه های آتش نشانی ……………………………………………….. 28

2-6-1- جمعیت……………………………………………………………………………………………………………… 29

2-6-2- مساحت و شعاع پوشش………………………………………………………………………………………… 29

2-6-3- شبکه ارتباطی………………………………………………………………………………………………………. 30

2-6-4- کاربری اراضی…………………………………………………………………………………………………….. 30

2-6-5- پتانسیل خطر………………………………………………………………………………………………………. 31

2-6-6- جهت توسعه شهر………………………………………………………………………………………………… 31

2-6-7- اندازه قطعه زمین………………………………………………………………………………………………….. 31

2-6-8- جمع بندی دیگری از اصول،شاخص ها و معیارهای موثر در مکان گزینی مراکر آتش نشانی……. 32

2-7- سوالات اساسی در مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی…………………………………………………….. 34

2-8- تجزیه و تحلیل های مبتنی بر مکان یابی بهینه فضای مراکز آتش نشانی…………………………………. 35

2-9- اصول مدیریتی مراکز آتش نشانی درارتباط با مکان یابی فضایی………………………………………….. 35

2-10- نتایج مکان گزینی بهینه فضایی ایستگاه های آتش نشانی در سطح شهر ها………………………….. 36

2-11- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………… 37

فصل سوم: ویژگی های محدوده مورد مطالعه

3-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………. 39

3-2-معرفی محدوده مورد مطالعه……………………………………………………………………………………….. 39

3-2-1- موقعیت ریاضی و نسبی ……………………………………………………………………………………….   39                                            

3-2-2- ویژگی های توپوگرافیکی و ژئومورفولوژیکی مورد مطالعه……………………………………………… 40              

3-2-2-1-توپوگرافی شهر…………………………………………………………………………………………………. 41

3-2-2-2-شیب………………………………………………………………………………………………………………. 42

3-3-ویژگی های جمعیتی و اقتصادی…………………………………………………………………………………… 45

3-3-1-روند تحول جمیعت شهر اردبیل……………………………………………………………………………….. 46

3-3-2-روند تحولات جمعیت شهر اردبیل در طی دهه های مختلف سرشماری……………………………… 48

3-3-3-ترکیب سنی و جنسی جمعیت شهر اردبیل…………………………………………………………………… 49

3-3-3-1- ترکیب سنی جمعیت…………………………………………………………………………………………. 49

3-3-3-2- ترکیب جنسی جمعیت………………………………………………………………………………………. 50

3-3-4- تراکم جمعیت در سطح شهر اردبیل………………………………………………………………………….. 50

3-3-5- بعد خانوار………………………………………………………………………………………………………….. 51

3-3-6- خصوصیات اقتصادی …………………………………………………………………………………………… 53

3-4- ویژگی های کالبدی………………………………………………………………………………………………….. 54

3-4-1-بررسی وضعیت کمی و کیفی کاربریهایموجود حوزه نفوذ شهر اردبیل………………………………… 54

3-4-2- توسعه کالبدی شهر اردبیل در دوره های مختلف زمانی………………………………………………….. 56

3-4-2-1- توسعه شهر تا سال 1354…………………………………………………………………………………… 57

3-4-2-2- توسعه شهر بین سال های 1359-1354………………………………………………………………….. 57

3-4-2-3- توسعه شهر بین سال های 1370-1359………………………………………………………………….. 58

3-4-2-4- رشد شهر در فاصله زمانی 1385-1370…………………………………………………………………. 58

3-4-3- وضعیت کاربری ها در طرح جامع…………………………………………………………………………… 61

3-4-4- نحوه توزیع خدمات محله ای در مناطق مختلف………………………………………………………….. 63

3-5- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………….. 68

فصل چهارم: بیان داده ها و اطلاعات

4-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………. 70        

4-2- فرایند گام به گام مورد اجرا در راستای پاسخ به سوالات تحقیق…………………………………………… 70                                  

4-3- وضعیت کمی و کیفی عملکرد و جانمایی ایستگاه های آتش نشانی در سطح شهر اردبیل………….. 71

4-4-تشکیل ماتریس معیارهای ارزیابی………………………………………………………………………………….. 76

4-5- استاندارد سازی و ارزش گذاری نقشه های معیار……………………………………………………………… 78

4-5-1-تراکم جمعیت………………………………………………………………………………………………………. 84

4-5-2-فاصله از مراکز آموزشی………………………………………………………………………………………….. 85

4-5-3-فاصله از معابر شهری…………………………………………………………………………………………….. 87

4-5-4-فاصله از کاربری های مسکونی…………………………………………………………………………………. 88

4-5-5-فاصله از مراکز درمانی و بهداشتی……………………………………………………………………………… 90

4-5-6-فاصبه از مراکز تجاری……………………………………………………………………………………………. 91

4-5-7-فاصله از انبار و تاسیسات……………………………………………………………………………………….. 92

4-5-8-فاصبه از کاربری های فرهنگی و ورزشی…………………………………………………………………….. 93

4-5-9- فاصله از مراکز اداری…………………………………………………………………………………………….. 94

4-5-10- فاصله از مراکز صنعتی…………………………………………………………………………………………. 95

4-6-روش وزن دهی داده­ها………………………………………………………………………………………………. 97

4-7- اولویت بندی گزینه های مکانی بر اساس مدل (WLC)……………………………………………………. 102

4-8- جمع بندی و پیشنهادات…………………………………………………………………………………………. 105

منابع و ماخذ    106

چکیده

کاربری های امدادی با توجه به فعالیت هایی که بر عهده دارند نسبت به سایر خدمات شهری از اهمیت ویژه­ای بر خوردار می باشند. تحلیل مکانی ایستگاه های آتش نشانی از نظر ایمنی،دسترسی، ساختار های فضایی و کالبدی، عوامل اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی می تواند در جهت کاهش آسیب پذیری شهر تا د زیادی موثر باشد.انتخاب بهترین مکان برای ایستگاه های آتش نشانی تحت تاثیر معیارها و ضوابط مختلفی از جمله شعاع پوششی، جمعیت. تراکم آن نزدیکی به شبکه معابر (دسترسی­ها)و کاربری اراضی (همسایگی­های سازگار و همسایگی های نا سازگار) هستند بدین منظور و با توجه به معیار های مکان گزینی و با توجه به توانمندی ها و وضع موجود شهر ونیز با ارزیابی تجزیه و تحلیل وضعیت ایستگاه های آتش نشانی، نحوه توزیع مکانی و الگوی فضایی آنها مشخص گردید و چنین نتیجه شد که تعداد
ایستگاه های موجود شهر اردبیل جهت پوشش شهر کافی نبوده و بیش از نیمی از محدوده فعلی شهر، خارج از شعاع پوششی استاندارد (3 تا 5 دقیقه) هستند و نیازمند مکان یابی ایستگاه های جدید می باشند، تا بتواند زمینه ای فراهم آورد تا کل فضای شهر تحت پوشش ایستگاه های موجود و پیشنهادی قرار گیرد.بر اساس تحلیل و مطالعه وضع موجود اردبیل و نتایج به دست آمده از مشاهدات میدانی در حال حاضر شهر اردبیل دارای 4 ایستگاه آتش نشانی می­باشد بر این اساس در افق 14700 و در گزینه مطلوب جمعیت (551297) به 11 ایستگاه مادر و مساحتی تقریبا 5/5 هکتاری نیاز است. بنابرین این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی در پی آن می­باشد تا با استفاده از مدل خطی وزنی (WLC) بهترین مکان­ها را برای استقرار مراکز آتش نشانی مشخص نماید. با توجه به تعداد معیارهای دخیل در مکان­یابی بهینه مراکز آتشنشانی در مقاله حاضر سعی شده است تلفیقی از قابلیت­هایGIS و مدل WLC در ارئه الگوی مناسب مکان گزینی مراکز آتشنشانی مورد آزمون قرار گیرد. در نهایت بررسی مناطق اولویت دار در خروجی نهایی حاصل از مدل WLC نشان داد که این مناطق منصف به شرایط مطلوب از نظر معیارهای تعیین شده هستند. این امر نشانگر توانمندی­های این فنون و ابزارها در نقش آفرینی به عنوان سیستم پشتیبانی تصمیم گیری (DSS)، برای انتخاب گزینه­های مناسب است.

واژگان کلیدی: سازماندهی- مراکز آتش نشانی- مکان یابی- تحلیل چند معیاری

فصل اول

(طرح تحقیق)

 1-1- مقدمه

استقرار هر عنصر شهری درموقعیت فضایی- کالبدی خاصی از سطح شهر، تابع اصول و قواعد و سازوکار (مکانیسم های)خاصی است که در صورت رعایت شدن به موفقیت و کارایی عملکردی آن عنصر در همان مکان مشخص خواهد انجامید و غیر این صورت چه بسا مشکلاتی بروز کند .استقرار بسیاری از عناصر شهری بیشتر تابع سازکارهای اقتصادی و رقابت آزاد است ،اما برای خدمات عمومی که ایستگاه های آتش نشانی نیز جزء این نوع از خدمات شهری می باشد. نمی توان به سازکارهای بازار واگذار بسنده کرد، بدیهی است خدمات رسانی به موقع و مطمئن توسط ایستگاه های آتش نشانی بیش از هر چیز مستلزم استقرار آنها در مکان های مناسب است که بتواند در اسرع وقت و بدون مواجه شدن با موانع و محدودیت های محیط شهری از یک طرف و با ایجاد حداقل آثار منفی بر روی زندگی ساکنان شهر ازطرف دیگر به محل حادثه رسیده و اقدامات اطفا و یا امداد را به انجام برسانند. به رغم اینکه وجود نابرابری در استاندارد زیست در بین ساکنین یک شهر پدیده جدیدی در هیچ یک از شهرهای جهان نیست اما در کشورهای کمتر توسعه یافته به دلیل فاحش تر بودن تفاوت­های اجتماعی-اقتصادی و پیدایش سکونتگاههای زیر استاندارد و گسترش خوشه نشینی، تفاوت های فضایی شهر تشدید شده است(عبدی و دانشپور،1378،37). سکونت اقشار کم درامد در مکانهایی که جاذب سایر گروههای اجتماعی نیست، به تمرکز فقر می انجامد و این فرایند به جدایی گزینی طبقه کم درامد از سایر گروهای اجتماعی منجر میشود(شاه حسینی،1384،158). الگوی توزیع مراکز خدمات شهری از جمله عواملی است که باعث ارزش متفاوت زمین شهری شده و به جدایی گزینی های گروهای انسانی دامد میزند. بنابرین نقشه برنامه ریزان شهری در ایجاد و تقویت جدایی گزینی های اجتماعی و تفاوت در سطح زندکی شهروندان امری بدیهی و غیر قابل انکار است.ایستگاههای آتشنشانی از جمله مراکز مهم و حیاتی خدمات رسانی در شهرها هستند که نقش مهمی در تامین ایمنی و اسایش شهروندان و توسعه شهر ها دارند. بدیهی است خدمات رسانی به موقع ایستگاههای آتشنشانی بیش از هر چیز مستلزم استقرار آنها در مکانهای مناسب است که بتئانند در اسرا وقت و بدون مواجه شدن با موانع و محدودیت های محیط شهری از یک سو و با ایجاد کمترین آثار منفی بر زندگی ساکنان شهری از سوی دیگر، به محل حادثه برسند و اقدامات امداد را به انجام برسانند. عوامل متعددی در مکان یابی تجهیزات شهری دخالت دارند تحلیل همه جانبه آنها به وسیله روش­های سنتی مکان یابی به دلیل حجم زیاد
داده­ها امکان پذیر نیست. از طرفی، عدم توجه به این عوامل در مکان یابی تجهیزات شهری موجب هدر رفتن سهم عمده ای از منابع مادری و از دست دادن حجم زیاد انرژی و نیروی کار انسانی در شهر ها گردیده است.لذا استفاده از ابزار تحلیل گر توانمندی چون GIS که بتواند با جحم وسیعی از داده ها کار کند ضروری است.

1-2- شرح و تبیین مسئله  

در پی رشد سریع جمعیت و رشد شتابزده و غیر منطقی شهرهاو مطرح شدن نیازها برای خدمات عمومی و حاکم شدن اقتصاد بازار و پیروی از اصول اقتصاد نئوکلاسیک که در آن رقابت در جستجوی سود بیشتر باعث کاهش سهم کاربری های عمومی (ایمنی،امدادی و … ) و افزایش سهم کاربری های مسکونی و سودآور می شود . لزوم دخالت دولت و برنامه­ریزی جهت گسترش عدالت اجتماعی و دسترسی یکسان و متعادل خدمات را برای همه افراد ضزوزی می سازد . در این راستا برنامه ریزان سعی دارند با ارائه الگوی مناسب تخصیص زمین به کاربری های مورد نیاز شهرها و مکان گزینی مناسب آنها در کالبد شهر، جهت تأمین رفاه و ایمنی شهرها و آسایش شهرنشینان تأثیر گذاشته و امکان زیست بهتری را در شهرها فراهم آورند (ولی زاده ، 1384؛7). کاربری­های ایستگاه آتش نشانی یکی از انواع کاربری­های اساسی در شهرهاست که مکان یابی بهینه آنی، ایمنی و رفاه شهروندان را بدنبال خواهد داشت.توجه صرف به ساخت و استقرار ایستگاههای آتش نشانی ازنظر کمی و عدم توجه به کاربری­های مجاور و سایر عوامل مهم درمکان یابی آنها موجب کاهش کارایی ایستگاه از نظر امدادرسانی به موقع می گردد. علاوه بر موضوع­های ذکر شده در رابطه با کمبود ایستگاه­های آتش نشانی، مکان یابی نادرست و عدم هماهنگی با بافت و سیمای شهری از مسائل و موضوعات مشترک بسیاری از شهرهای ایران محسوب می گردد. بدین ترتیب با پرداختن به موضوع مکان یابی، محلی مناسب جهت استقرار ایستگاههای آتش نشانی برگزیده به طوری که در صورت وقوع حادثه، تیم های تخصص امدادرسان قادر باشند در سریع ترین زمان ممکن خود را برای نجات به حادثه دیدگان به محل برسانند.

تجهیزات و تاسیسات پایه و اساس سکونتگاه های شهری را تشکیل داده و کمبود و نقص آنها مشکلاتی را برای شهروندان به وجود می آورد. اعتبار و اهمیت هر شهر بسته به این خدمات و تاسیسات دارد. هرچه ارائه این خدمات بهتر باشد زندگی در آن راحت تر و هزینه زندگی در آن برای شهروندان کمتر خواهد بود. اگر این خدمات در مکان های مناسب و به اندازه کافی باشد از هزینه های اقتصادی و زمانی ساکنین به نحو محسوسی کاسته خواهد شد و لازمه این امر تحقیق و کنکاش علمی و کارشناسی است که باید از سوی سازمان ها و ارگان های مختلف حمایت شود.(سعیدی خواه، :1383ص35 ). رشد روزافزون و افقی شهرها به همراه افزایش جمعیت آنها موجب بالارفتن قیمت زمینهای شهری، رشد عمودی آنها و افزایش تراكم جمعیت شهری شده است. توسعه نامتناسب شهرها به همراه این رشد افسار گسیخته در سالهای اخیر و توجه نكردن مدیران شهری به توسعه پایدار، مشكلات عدیدهای را بخصوص برای شهرهای جهان سوم به وجود می آورد و مسئولیت بیشتری بر دوش برنامه ریزان شهری می نهد. اهمیت مكانیابی اصولی، كاربریها و خدمات شهری را بارزتر میكند. اغلب نظریه های مكانیابی و مكان گزینی به كاربریهای صنعتی و تجاری توجه نموده و عوامل تولید از قبیل بازار، سرمایه، نیروی كار و فاصله بازار تا محل تولید را متغیرهای اساسی مكانیابی در نظر گرفته و مدلهای خاصی را با اولویت دادن به یك یا چند عامل ارائه داده اند، در حالی كه متغیرهای مؤثر بر مكانیابی ایستگاه های آتش نشانی از نظر نوع و تعداد و تنوع تفاوتهایی با متغیرهای مؤثر بر مكانیابی واحدهای صنعتی و تجاری دارند و باید دقیقاً بررسی شوند(گوگه و پرهیزکار،1381:98). امروزه یافتن مکان یا مکان های مناسب برای ایجاد یک فعالیت در حوضه جغرافیایی معین، جزء مراحل مهم
پروژه های اجرایی بویژه در سطح کلان و ملی به شمار می آید. مکان های نهایی باید همه شرایط و قیود مورد نیاز را ارضاء نماید و عدم بررسی این شرایط و قیود قبل از اجرای چنین پروژه هایی نتایج نامطلوب فراوان به دنبال خواهد داشت (مهدی پور، 1385:ص44 ). تعیین محل و تعداد ایستگاه های آتش نشانی در یك منطقه معین شاید مهمترین تصمیمی است كه رئیس سازمان آتش- نشانی با آن مواجه است. البته نكته مهم این است كه راه حل بهینه، راه حلی است كه مجموع خسارات ناشی از آتش سوزی و هزینه ارائه خدمات را حداقل نماید.یکی از مهمترین پارامترها در ارایۀ با کیفیت ایستگاه­های آتش­نشانی، زمان ارائۀ خدمات این مراکز است. محل ایستگاه­های آتش­نشانی نقش بسیار اساسی در کاهش زمان پاسخ به تقاضا دارد، و از این­رو، مکان­گزینی بهینۀ این ایستگاه­ها در سطح شهرها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در واقع خدمات رسانی به موقع و مطمئن توسط این مراکز بیش از هر چیز مستلزم استقرار آنها در
مكان های مناسب است. شهر اردبیل از جمله شهرهای نسبتا بزرگ و پرجمعیت کشور است که به دلیل تراكم زیاد جمعیت و توسعه پهنة شهری از یك سو و از سوی دیگر انتخاب این شهر به عنوان مركز استان و وقوع حوادث بالا، نیاز مبرمی به خدمات رسانی بهینه مراکز آتش­نشانی و ایمنی دارد.

مكان گزینی ایستگاه های آتش نشانی در شهرنسبتا بزرگی چون اردبیل همواره با مشكلات عدیده ای روبه رو بوده است. تعدد عوامل مؤثر در مكان یابی ایستگاههای آتش نشانی و افزایش روزافزون مشكلات زندگی شهری لزوم استفاده ازروشهای مؤثر و سیستمهای رایانه ای را در مكانیابی ایستگاه های آتش نشانی بیش از پیش آشكار ساخته است

1-3- پیشینه تحقیق

   در مقیاس جهانی در زمینه مکان یابی ایستگاههای آتش نشانی با استفاده ازسیستم ها اطلاعات جغرافیایی، مطالعات جامع و کامل صورت گرفته است در فوریه سال 2000 میلادی ، پروژه مکان یابی ایستگاههای آتش نشانی ویرجینیا و کانزاس ، تحت راهنمایی شرکت کردی ویتا به کمک GIS انجام گرفت . در ژانویه سال 2004 میلادی ، لی ویه در مکان یابی سایت های خدماتی چند منظوره از الگوریتم ژنتیک در محیط GIS استفاده نموده است .

به لحاظ اهمیت بسیار زیاد مساله نجات جان انسان­ها در اطفای حریق، پژوهش­های بسیاری از دیرباز در كشورهای توسعه یافته در زمینه انتخاب مكان­های مناسب احداث ایستگاههای آتش نشانی انجام گرفته است. پژوهش­های اولیه در این مورد بر مبنای انتخاب مكان ایستگاه­ها بر اساس سطح پوشش ارائه خدمات توسط هر یك از آنها قرار داشت (Guo an & Tang, 2008: 908)

در سال 1376 هجری شمسی ، پرهیزکار ضمن مطالعه روش ها و الگوهای مکان گزینی، با مطالعه موردی در مکان یابی مراکز آتش نشانی شهر تبریز، توانایی GIS را نسبت به سایر