کلید واژه‌های این تحقیق، عبارتند از: «تقیّه، فقه، سیاست، فقه سیاسی»

 

 

فهرست مطالب

 

 

تقدیر و تشکر……………………………………………………………………………………………….

اهداء…………………………………………………………………………………………………………….

چکیده………………………………………………………………………………………………………….

مقدمه ……………………………………………………………………………………….1

الف) تبیین موضوع 1

ب) ضرورت بحث 1

ج) اهداف تحقیق 2

د) سابقه پژوهش( پیشینه تقیّه پژوهی) 3

ھ) روش تحقیق و گرد آوری اطلاعات 5

و) سوال اصلی تحقیق 5

ز) سوال‌های فرعی تحقیق 5

ح) فرضیه‌های تحقیق.. 6

ط) تعریف واژه های کلیدی.. 6

1- تقیّه. 6

2- فقه. 7

3- سیاست.. 7

4- فقه سیاسی. 7

 

فصل اول مفاهیم و کلیات

الف) مفاهیم تقیّه 9

1- تعریف لغوی تقیّه 9

2- بررسی مفهوم تقیّه. 10

3- جمع‌بندی.. 10

4- تعریف اصطلاحی تقیّه 11

4-1 تعریف اصطلاحی تقیّه« از دیدگاه امامیّه». 11

4-2 تعریف اصطلاحی تقیّه از منظر اهل سنّت.. 12

4-3 نقد و بررسی دیدگاه‌های شیعه و عامه در تعریف تقیّه. 13

4-4 جمع‌بندی تعاریف 14

ب) فلسفه تقیّه 15

فلسفه وجود تقیّه در دین. 15

ج) تمایز تقیّه با نفاق و دورغگویی 17

تعریف نفاق. 19

معنای تقیّه. 20

تفاوت تقیّه با دروغ. 21

حکم اوّلی و ثانوی.. 21

د) تمایز تقیّه با تساهل و تسامح 25

تاریخچه تقیّه 26

الف: تقیّه پیش از اسلام 26

1- تقیّه شیث.. 26

2- تقیّه حضرت ابراهیم 27

3- تقیّه یوسف.. 28

4- تقیّه اصحاب کهف.. 28

5- مؤمن آل فرعون. 29

ب) تقیّه بعد از اسلام 30

1- تقیّه سیاسی پیامبر اکرم ☺… 30

 

2- تقیّه ابوطالب.. 30

3- عمّار یاسر. 30

4- تقیّه سیاسی حضرت علی ☻… 31

مبانی مشروعیّت تقیّه 32

مشروعیّت تقیّه سیاسی در قرآن. 32

تقیّه سازنده 38

مبانی مشروعیّت تقیّه در روایات اهل‌بیت ♣.. 39

الف) روایاتی که مشروعیّت و رجحان تقیّه را بیان می‌کند 39

ب) روایاتی که دلالت بر وجوب تقیّه دارد 40

چند نکته در رابطه با روایات تقیّه. 41

مشروعیّت تقیّه از نظر عقل 42

1- دفع ضرر. 42

2- تقدیم اهم بر مهم 43

4- سیره متشرعه. 44

مشروعیّت تقیّه از نظر علمای امامیّه و اهل سنّت 44

الف) مشروعیّت تقیّه از نظر علمای امامیّه. 44

ب) تقیّه از دیدگاه علمای اهل سنّت.. 47

جمع‌بندی.. 48

 

فصل دوم: انواع تقیّه و کارکردهای آن در ابعاد سیاسی و اجتماعی

اقسام تقیّه 53

الف- تقیّه خوفی 54

در تقیّه، خوف شخصی ملاک است یا خوف نوعی. 55

تقیّه در سیره‌ی انبیاء. 57

حفظ دین. 57

حفظ جان خود و دیگران. 59

حفظ مال. 63

حفظ آبرو. 65

تعارض تقیّه با امر به معروف و نهی از منکر. 66

ب- تقیّه مداراتی 68

دیدگاه امام خمینی ◙ درباره تقیّه مداراتی. 70

فلسفه تقیّه مداراتی. 70

مبانی فقهی تقیّه مداراتی. 71

حفظ وحدت و یکپارچگی مسلمان. 73

ایجاد توسعه سیاسی برای شیعیان. 76

حفظ آبروی مذهب تشیّع. 80

ادای حقوق مسلمانان و هم‌زیستی مسالمت آمیز. 81

تأمین امنیّت.. 83

ج- تقیّه کتمانی 87

کتمان اسرار و حفظ مکتب تشیّع. 92

تقویت مبارزه پنهانی. 97

عدم آگاه شدن دشمن از امکانات و توانمندی‌های جبهه‌ی مخالف.. 100

آمادگی جهت یک مبارزه پایدار. 103

نفوذ در دشمن و پی بردن به اسرار آن. 105

زمینه‌سازی جهت حکومت مشروع. 108

 

فصل سوم: تقیّه حکومتی جایگاه و ابعاد آن در فقه سیاسی

جایگاه تقیّه در حکومت مشروع و نامشروع 112

مفهوم مشروعیّت.. 113

ملاک مشروعیّت حکومت.. 113

ملاک مشروعیّت حکومت از دیدگاه تشیّع. 114

مشروعیّت حکومت از دیدگاه اهل تسنّن. 115

نقش مردم در حکومت اسلامی. 115

تقیّه در انواع حکومت‌ها 116

تقیّه در حکومت نامشروع. 118

تقیّه در حکومت مشروع. 121

حقوق شهروندی در حکومت نامشروع. 122

حق تمرد و سرپیچی. 123

نظریه سیاسی اهل سنّت.. 123

دلیل اول : ادله نقلی حرمت تمرد 124

نقد و بررسی ادله نقلی حرمت تمرد 124

دلیل دوم : برهان عقلی حرمت تمرد 125

نقد و بررسی برهان عقلی حرمت تمرد 126

وجوب حفظ نظام از نظر امامیّه و اهل سنّت.. 127

حفظ نظام در کاربرد فقهی. 127

بررسی احتمال اول: وجوب حفظ حکومت.. 128

بررسی احتمال دوم: حفظ نظام اجتماعی و نظم عمومی. 128

بررسی احتمال سوم: حفظ نظام به معنای حفظ کیان اسلام 129

موارد تزاحم و حفظ نظام اجتماعی با نظام سیاسی. 130

حق تمرد در حکومت‌های مشروع و نامشروع از نظر امامیّه 131

الف) حق تمرد در حکومت نامشروع. 131

ب) حق تمرد در حکومت مشروع. 132

زندگی در حکومت جور 134

الف) موارد حرمت همکاری با حاکم جائر. 134

ب) موارد جواز همکاری با حاکم جائر. 138

جمع‌بندی.. 143

تقیّه و عدم سازش با حکومت جور 145

مسؤلیت‌پذیری در دستگاه حکومت جور 147

تقیّه در عرصه سیاست خارجی 150

الف) دفاع از موجودیت اسلام 151

ب) بسط و گسترش اندیشه اسلامی. 151

ج) حفظ اسرار کشوری.. 152

فصل چهارم: قلمرو و دامنه تقیّه در عرصه فقه سیاسی

دامنه تقیّه در قران 155

الف) دلالت آیاتی که لفظی و ظاهری است. (مطابقی) 155

ب)دلالت آیات به نحو تضمّنی. 156

ج) آیاتی که دلالت آن‌ها بر تقیّه تفسیر به باطن است. 156

جمع‌بندی.. 158

دامنه تقیّه در روایات 159

موارد عدم جواز تقیّه در روایات.. 160

بررسی و جمع‌بندی.. 163

بررسی روایات.. 165

دامنه تقیّه از نظر عقل 166

دامنه تقیّه از دیدگاه فقها 167

1- واجب و محرماتی که در نظر شارع بسیار اهمیّت دارند 167

2- قتل النفس از نظر علما 169

3- برائت از اهل البیت ♣.. 171

قلمرو تقیّه از دیدگاه امام خمینی ◙.. 174

موارد استثناء شده از تقیّه. 175

سیره عملی امام خمینی ◙ در تقیّه. 176

استراتژی تقیّه و قلمرو آن 178

نتیجه……………………………………………………………………………… 181

فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………….. 184

 مقدمه

 الف) تبیین موضوع

استفاده از تقیّه یکی از روش های رایج و عقلایی در بین ملت ها و جوامع بشری است زیرا عقل انسان به کارگیری آن را در برابر خطرها ضروری می داند و از آن جا که دین خدا هرگز حاوی مطالبی متعارض با ضروریات عقلی نیست، اسلام نیز این حکم ضروری عقل را تایید نموده است. پس تقیّه یکی از مباحث بسیار مهمی است که در شریعت اسلام و سایر ادیان و مکاتبی که دارای برنامه های اجتماعی و حکومتی می باشند مورد تاکید است و به عنوان یک اصل مسلّم در بین آن ها پذیرفته شده است.

البته در باب تقیّه، موضوع اصلی بحث ما تقیّه فردی نیست که هر جا انسان احساس خطر کرد از آن در جهت رفع خطر شخصی استفاده نماید بلکه در این مبحث تقیّه حکومتی و سیاسی مورد نظر است گرچه به تناسب بحث، از تقیّه فردی نیز استفاده شده است.

به عبارت دیگر در این مبحث برآنیم که نظر اسلام را درباره تقیّه در فقه سیاسی تبیین کرده و جایگاه و کارآمدی آن را از نظر حکومتی و فقه سیاسی مورد بررسی قرار دهیم لذا دراین رساله ابتدا تصویر روشنی از مفهوم تقیّه ارایه می گردد و سپس به تبیین اقسام تقیّه پرداخته می شود و مشروعیّت آن در اسلام به اثبات می رسد و در ادامه بحث به کار کردهای تقیّه از بعد سیاسی- اجتماعی اشاره می گردد و پس از بیان ابعاد مختلف تقیّه، جایگاه آن در فقه سیاسی روشن می شود و به دنبال آن دامنه وقلمرو تقیّه در اسلام مورد بررسی و نتیجه گیری و اثبات قرار می گیرد.

ب) ضرورت بحث

وقتی بحث از تقیّه در بین مذاهب و جوامع به خصوص جامعه اسلامی می شود. برداشت های مختلفی مشاهده می شود. بعضی تقیّه را محدود به ضرر شخصی می دانند و برخی تقیّه را یک نوع نفاق و یا دروغ پردازی می دانند. و بعضی دیگر تقیّه را فرار از مسؤلیّت های اجتماعی و سیاسی و نوعی گوشه گیری و سازش با حکومت های ظالمانه تلقی می کنند. و برخی دیگر تقیّه را، خلاف اصل امر به معروف و نهی از منکر می دانند. و گاهی به دسته ای از روایات استناد می کنند که از ائمه ♣ نقل شده است که هر قیامی را نفی، و هرگونه مبارزه با حکومت های ظالم را محکوم می کردند.

به عنوان مثال از امام صادق☻ نقل شده است: « کُلُّ رَایَهٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ »[1]

«هر پرچمی که پیش از قیام قائم برای مبارزه افراشته شود. صاحب آن طاغوتی است که می خواهد به جای خداوند عبادت شود.»

و با استناد به این نوع احادیث چنین نتیجه گرفتند که ائمه ♣ برای خویش حقی در حکومت ها قائل نبودند و گرنه با قیام بر ضد حکومت ها مخالفت نمی کردند بلکه آن را تشویق می نمودند. این برداشت های غیر صحیح از این دسته روایات سبب شده است تا دشمنان شیعه فضا سازی کنند. و چهره شیعه را در نظر دیگران مخدوش سازند.

لذا ضرورت دارد تا بحث تقیّه با رویکرد سیاسی، اجتماعی مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد. و پرده از چهره واقعی و حقیقی آن برداشته شود تا بدین وسیله بتوان از مهمترین اصلی که ریشه قرآنی دارد و مورد تاکید اسلام است و همواره شیعه را از شرّ اقدامات خشن اموی ها و غیر اموی ها محافظت نموده است دفاع گردد.

که امام صادق ☻ فرمودند: لا ایمان لمن لا تقیّه له…[2]

ج) اهداف تحقیق

با توجه به این که زمینه گرایش به  معارف دینی و ارزش های معنوی در دنیا به شدّت افزایش یافته است و جوامع دینی بخصوص قشر جوان به دنبال کشف حقایق و رسیدن به یک ثبات فکری می باشند. و از طرفی مردم بسیاری از کشورها در سیطره حکومت های جور زندگی می کنند و نمی توانند ایده های خود را بصورت علنی ابراز کنند بنابراین طرح بحث تقیّه سیاسی و احکام و ظوابط آن می تواند ابزار بسیار مناسبی جهت مبارزه خاموش و بکارگیری آن به عنوان یک دستور العمل اجرایی در بعد سیاسی مورد استفاده آن ها قرار گیرد.

 لذا اهداف در این تحقیق عبارتند از:

1- شناخت معنای لغوی و اصطلاحی تقیّه

2- شناخت فلسفه تقیّه از نظر مکتب اهل بیت♣

3- آشنایی با مبانی مشروعیّت تقیّه

4- شناخت انواع تقیّه و کارکردهای آن در ابعاد سیاسی و اجتماعی

5- آشنایی با تقیّه حکومتی و جایگاه و ابعاد آن در فقه سیاسی

6- آشنایی با قلمرو و دامنه تقیّه در عرصه فقه سیاسی

برخی از فقیهان مانند مرحوم کرکی، شیخ انصاری، آقا ضیاءالدین عراقی و امام خمینی◙ در رساله های مستقل به بررسی تقیّه پرداخته اند. و برخی دیگر مانند شهید اول، فاضل مقداد و سید حسن بجنوردی، مکارم شیرازی و… در قواعد فقهیّه آن را مورد تحقیق قرارداده اند و برخی مانند شیخ جعفر کاشف الغطاء(متوفای 1228ق) در کشف الغطاء و حاج آقا رضا همدانی در «مصباح الفقیه»، محقق اصفهانی در« بحوث فی الفقه» و آیه الله خویی در کتاب« التنقیح» در لابلای مباحث فقهی مانند«وضو» به مناسبت بحث به صورت استطردادی به بحث تقیّه توجه کرده اند. و گاهی هم در اصول در مبحث «تعادل و تراجیح» به مناسبت بحث از مرجحات و اینکه «فانّ الرشد فی خلافهم» پیرامون تقیّه به بحث پرداخته‌اند.

و همچنین کتاب های مختلفی با زاویه های متفاوت همانند احکام تقیّه، بررسی مصادیق تاریخی تقیّه و … نگاشته شده است. همان طور که بیان شد در این آثار ذکر شده، تقیّه و جایگاه آن در فقه سیاسی بصورت یک طرح جامع و منسجم مورد بحث قرار نگرفته است.

البته بعد از بررسی و تفحص آنچه در این باب یافتیم،تنها دو اثردر زمان معاصر بودکه بصورت تفصیلی تقیّه را مورد بحث قرار داده اند.

که آن دو اثر عبارتند از:

1- نقش تقیّه در استنباط: از نعمت الله صفری 2- پایان نامه کارشناسی ارشد با موضوع: تقیّه و سیره سیاسی و اجتماعی ائمه♣ نگارنده محمد حسین مظفری که اثر اول با موضوع من کاملا متفاوت است و اثر دوم گرچه با این بحث سنخیّت دارد. ولی با نگاه و زاویه ای که در رساله حاضر به آن پرداخته می شود کاملا متفاوت است.

همان طور که قبلاً بیان شد خلاء بحث تقیّه در فقه سیاسی- حکومتی، کاملاً مشهود است و در موضوع حاضر نوشته ای به صورت مستقل به رشته تحریر درنیامده است. امید است که با نگارش این رساله در قالب طرحی نو، مسایل سیاسی و اجتماعی تقیّه  و جایگاه آن در فقه سیاسی برای پیروان راستین مکتب تشیّع تبیین گردد. و راه روشن و مناسبی برای پویندگان حق ایجاد کند.انشاء ا….

ھ) روش تحقیق و گرد آوری اطلاعات

روش تحقیق در این پژوهش،توصیفی و تحلیلی است.

در این روش پس ازجمع آوری مطالب،ابتدا توصیف می کنیم و بعد تحلیل،و سپس بصورت طبقه بندی شده مطالب را ذکر می کنیم.تبعاً روش گرد آوری اطلاعات،کتابخانه ای است.و ابزار گرد آوری فیش برداری مطالب مرتبط با این موضوع است.وهمچنین بااستفاده از نرم ابزارها مانند نرم ابزارجامع اهل البیت و….مطالب را گرد آوری می نماییم.

و) سوال اصلی تحقیق

 تقیّه چیست؟ و جایگاه آن در فقه سیاسی کدام است؟

ز) سوال‌های فرعی تحقیق

1- معنای لغوی و اصطلاحی تقیّه چیست؟

2- فلسفه تقیّه چیست؟

3- مبانی مشروعیّت تقیّه کدام است؟

4- انواع تقیّه و کارکردهای آن در ابعاد سیاسی و اجتماعی چگونه است؟

5- تقیّه حکومتی، جایگاه و ابعاد آن در فقه سیاسی چگونه است؟

6- قلمرو و دامنه تقیّه در عرصه فقه سیاسی به چه میزان است؟

ح) فرضیه‌های تحقیق

تقیّه شاخه‌‌ای از شاخه‌های جهاد، و یک نوع وسیله دفاع است. و تقیّه در برابر جهاد نیست بلکه تقیّه در برابر اذاعه[5] است. تقیّه سپر دفاعی و مبارزه مخفی و یک نوع تاکتیک سیاسی در برابر دشمن است. یکی از رموز جاودانه ماندن مکتب تشیّع تقیّه است. تقیّه قبل از تشکیل حکومت، زمینه ساز حکومت می‌باشد و بعد از تشکیل حکومت سبب گسترش قلمرو حاکمیت اسلام است. تقیّه‌ای از نظر اسلام مورد تایید می‌باشد که فعّال باشد و تقیّه سکونی و انفعالی که موجب تساهل و تسامح در دین باشد مورد تایید اسلام نیست، از نظر اسلام تقیّه ابزاری جهت گسترش اندیشه حکومت اسلامی است.

ط) تعریف واژه های کلیدی

1- تقیّه

تقیّه یک واژه عربی است که از ریشه «وقی» به معنای صیانت و نگهداری است.[6]

و در اصطلاح این واژه به تعابیر مختلفی تعریف شده است، که در آتی(فصل اول- مفاهیم) به تبیین دیدگاه های برخی از علمای تشیّع و اهل سنّت پرداخته می شود.