فصل اول: کلیات… 3

1-1-مفاهیم پایه. 4

‏1-1-1-آفرینش،خلق.. 4

1-1-1-1-دراصطلاح حکمت… 5

1-1-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 6

1-1-2-مفاهیم قریب المضمون.. 6

1-1-2-1-إبداع. 6

1-1-2-1-1-دراصطلاح حکمت… 7

1-1-2-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 8

1-1-2-2-إنشاء 9

1-1-2-2-1-دراصطلاح حکمت… 9

1-1-2-2-2-کاربرد درنهج البلاغه. 10

1-1-2-3-ایجاد. 11

1-1-2-3-1-دراصطلاح حکمت… 11

1-1- 2-3-2-کاربرد درنهج البلاغه. 11

1-1-2-4-إخْتِراع‏ 12

1-1-2-4-1-دراصطلاح حکمت… 12

1-1-2-4-2-کاربرد درنهج البلاغه. 12

1-1-2-5-تکوین‏ 12

1-1-2-5-1-دراصطلاح حکمت… 13

1-1-2-5-2-کاربرد درنهج البلاغه. 14

1-1-2-6-فیض…. 14

1-1-2-6-1-دراصطلاح حکمت… 14

1-1- 2-6-2-کاربرد درنهج البلاغه. 15

1-1-2-7-صنع.. 15

1-1-2-7-1-در اصطلاح حکمت… 15

1-1-2-7-2-کاربرد درنهج البلاغه. 16

1-1-3-مفاهیم مرتبط… 16

1-1-3-1-حدوث… 16

1-1-3-1-1-دراصطلاح حکمت… 18

1-1-3-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 19

1-1- 3-2-قدم‏ 20

1-1-3-2-1-دراصطلاح حکمت… 20

1-1-3-2-2-کاربرد درنهج البلاغه. 21

1-1-3-3-تجلّی.. 21

1-1-3-3-1-دراصطلاح حکمت… 22

1-1-3-3-2-کاربرد درنهج البلاغه. 23

1-1-3-4-تطوّر 23

1-1-3-4-1-دراصطلاح حکمت… 24

1-1-3-4-2-کاربرد درنهج البلاغه. 25

1-1-3-5-حلول.. 26

1-1-3-5-1-دراصطلاح حکمت… 26

1-1-3-5-2-کاربرد درنهج البلاغه. 26

1-2-مبانی کلی وچارچوب­های نظری مسألهی آفرینش درحکمت سینوی.. 27

1-2-1-مبانی هستی شناسی.. 27

1-2-1-1-مسائل مربوط به وجود. 28

1-2-1-2-اطلاق وجود براشیاء 28

1-2-1-3-تمایزوجود وماهیت… 29

1-2-1-4-نسبت بین وجودوماهیت… 30

1-2-1-5-حقیقت واصالت وجود. 32

1-2-1-6-تقسیم موجودات به واجب وممکن.. 33

 

1-2-2-مبانی دین شناسی.. 34

1-2-2-1-جایگاه وحی ونبوت درمسأله­ی آفرینش درحکمت سینوی.. 34

1-2-2-1-1-عقل فعال منبع علوم وحیانی.. 36

1-2-2-1-2-برخورداری نبی ازعقل قدسی.. 37

1-2-2-1-3-چگونگی اتصال نفس باعقل فعال.. 38

1-2-2-2-جایگاه امامت وعصمت درنزدبوعلی سینا 39

1-3-سیری گذرا براحوال وآثارشیخ الرئیس…. 43

1-3-1-جایگاه اندیشه ورزی پیرامون مسأله­ی آفرینش دراحوال او 43

1-3-2-منبع­شناسی جایگاه خلقت درآثارابن سینا 46

1-4-کلیاتی پیرامون نهج البلاغه وگردآورنده آن.. 47

1-4-1-سخنی پیرامون نهج البلاغه. 47

1-4-1-1-ویژگی­های نهج البلاغه. 47

1-4-1-1-1-کلام فوق بشری.. 47

1-4-1-1-2-برجستگی ادبی.. 47

1-4-1-2-وصف خلقت درنهج البلاغه. 48

1-4-1-2-1-آفرینش جهان پرتویی از علم وقدرت حق.. 48

1-4-1-2-2-كیفیت آفرینش جهان و نظام هستی.. 49

1-4-2-سیدشریف رضی8.. 50

1-4-2-1-مختصری از زندگی شریفش…. 50

1-4-2-2-جایگاه حکمت واندیشه های فلسفی-کلامی درآثاروتألیفات سیدرضی8.. 51

نتیجه فصل.. 53

فصل دوم: ماهیت آفرینش 54

2-1-نظریه های مختلف درباب آفرینش…. 55

2-1-1-دیدگاه متکلمین وعلت مخالفت مشائین با آن.. 56

2-1-1-1-اشکالات وارد بردیدگاه متکلمین.. 57

2-1-2-حلول وهمه خدایی.. 58

2-1-3-نظریه­ی تطوّرو تکامل.. 58

2-1-4-تجلّی.. 58

2-1-5-فیض…. 58

2-2-ماهیت آفرینش از نگاه نهج البلاغه. 59

2-2-1-علم الهی و چگونگی ایجاد موجودات… 60

2-3-ماهیت آفرینش ازنگاه ابن سینا 61

2-3-1-منشأ پیدایش نظریه­ی فیض…. 61

2-3-2-تفسیرنظریه­ی فیض…. 63

2-3-2-1-کیفیت صدور کثرت از وحدت… 65

2-4-نقد دیدگاه ابن سینا در باب آفرینش بر اساس نهج البلاغه. 67

2-5- مقایسه نظریه­ی فیض و تجلّی.. 67

2-5-1-کیفیت تجلی و تشأن.. 69

2-6-تطابق دیدگاه صدرا با دیدگاه امام J… 70

نتیجه فصل.. 71

فصل سوم: علل آفرینش….. 72

3-1-اصل علیت در تفکر علوی.. 76

3-2-اقسام علت… 78

3-2-1-علل وجود. 80

3-2-1-1-علت فاعلی.. 80

3-2-1-1-1-علت فاعلی طبیعی.. 81

3-2-1-1-2-علت فاعلی الهی.. 81

3-2-1-1-3-اقسام فاعل.. 82

3-2-1-1-3-1-فاعل بالعنایه. 83

3-2-1-1-3-1-1-تفسیرعنایت الهی.. 83

3-2-1-1-3-2-فاعل بالتجلّی.. 85

3-2-1-2-علت غایی.. 86

3-2-1-2-1-علت غایی در طبیعت… 86

3-2-1-2-1-1-نظریه­ی ارسطو دربارهی علت غایى.. 86

3-2-1-2-2-علت غایی خداوند ازخلقت… 88

3-2-1-2-2-1-غایت­مندی با توجه به غایت فاعل.. 89

3-2-1-2-3-1-1-غنای پروردگار 89

3-2-1-2-2-1-2-غرض از خلقت، علم و عشق ذاتی خدا به خیر و کمال.. 91

3-2-1-2-2-2-غایت­مندی با توجه به غایت فعل.. 92

3-2-1-2-2-2-1-خداوند غایت الغایات است… 93

3-2-1-2-2-2-2-وصف غایت الغایات درکلام امیرالمؤمنین G.. 96

3-2-1-2-2-2-3-خدای حکیم و غایت­مندی در نهج البلاغه. 97

3-2-1-3-رابطه­ی علت غایی با علت فاعلی.. 98

3-2-2-علل ماهیت… 99

3-2-2-1-1-ملاک نیاز معلول به علت… 100

3-2-2-1-2-نظریه­ی امکان ماهوی.. 100

3-2-2-1-3-ریشه یابی نظریه­ی فقروجودی درحکمت سینوی.. 102

3-2-2-1-3-1-فاصله گرفتن ابن سینا ازتفسیر ارسطویی علیت… 102

3-2-2-1-3-2-گامی ازامکان ذاتی به سوی فقروجودی.. 104

3-2-2-2-علت مادی.. 108

3-2-2-2-1-اثبات هیولا ی اولی.. 112

3-2-2-2-2-علت مادی عالم درنهج البلاغه. 113

3-2-2-3-علت صوری.. 115

نتیجه فصل.. 117

فصل چهارم: مراتب آفرینش….. 118

4-1-اقسام موجودات… 119

4-2-(قاعده­ی الواحد) یا ربط کثیر به واحد. 121

4-3-قاعده الواحد ونقدآن براساس نهج البلاغه. 123

4-4-عقول وافلاک کثیر. 126

4-5-عالم عقول در حکمت سینوی.. 128

4-5-1-عقل اول.. 129

4-5-2-تطبیق عقل اول در روایات با عقل اول در آثار ابن سینا 130

4-5-3-نظریه­ی افلاک نه­گانه. 131

4-6- عالم عقول یا فرشتگان درنهج البلاغه. 133

4-6-1-ملائکه در نهج البلاغه. 133

4-6-1-1-تجرد ملائکه. 134

4-6-1-2-زمان خلقت ملائکه. 134

4-6-1-3-رؤیت فرشتگان.. 138

4-6-1-4-خواب فرشتگان.. 140

4-7-نقد نظریه­ی افلاک نه گانه و عقول عشره بر اساس نهج البلاغه. 143

4-7-1-آسمان­هاى هفت­گانه. 144

4-8-عالم مثال.. 146

4-8-1-دیدگاه حکماء مشاء 148

4-9-عالم ماده 148

4-9-1-نقش عقل فعال در حیات مادی.. 148

4-9-2-حدوث وقدم جهان.. 149

4-9-2-1-اقسام حدوث و قدم. 149

4-9-2-1-ادله­ی متکلمان بر حدوث جهان.. 150

4-9-2-2-استدلال ابن سینا بر قدم زمانی عالم.. 151

4-9-2-3- پذیرش حدوث ذاتی عالم ودلایل آن.. 152

4-9-3-حدوث عالم از دیدگاه نهج البلاغه. 154

4-9-4-کیفیت پیدایش عالم محسوس یا مادی.. 156

4-9-4-1-عالم طبیعت… 158

4-9-4-1-1-طبیعت کل.. 159

4-9-4-1-2-عنصر کل.. 159

4-9-4-1-3-ماهیت جسم.. 160

4-9-4-1-3-1-اقوال مختلف در حقیقت جسم.. 164

4-9-5-عالم نفوس…. 165

4-9-5-1-تعریف نفس…. 166

4-9-5-2-پیدایش نفوس و چگونگی حدوث آن.. 167

4-9-5-2-1-حدوث روحانی نفوس…. 169

4-9-5-2-2-دلایل حدوث نفوس…. 170

4-9-5-3-اقسام نفوس…. 171

4-9-5-3-1-تکوین نفس نباتی.. 172

4-9-5-3-2-تکوین نفس حیوانی.. 172

4-9-5-3-3-نفس انسانی.. 174

4-9-6-سلسله های بعدی موجودات تا مبدأ کل.. 176

نتیجه فصل.. 178

الف) منابع فارسی… 179

ب) منابع عربی… 184

ج) مقالات… 188

د) سایت­ها 188

 

مقدمه
مسأله­ی کیفیت آفرینش از جمله مباحثی است که از آغاز خلقت ذهن بشر با پرسشهایی در موردآن روبرو بوده است واین مسأله موجب شکل­گیری مکاتب مختلف فلسفی گردیده است. در این پژوهش به بررسی مسأله­ی آفرینش از نگاه ابن سینا نماینده­ی مکتب فلسفی مشاء و هم­چنین به بررسی میزان تطابق دیدگاه این فیلسوف با نظریات و بیانات امام علی Gدر نهج البلاغه که مستقیما از مکتب وحی  ونبوت سرچشمه گرفته است می پردازیم. نیز از آن­جا که بررسی میزان تطابق اندیشه های یک فیلسوف با آموزه­های دینی حائز اهمیت بالایی می­باشد؛ اهمیت موضوع روشن می­گردد. بنابراین ضرورت، یکی از مهم­ترین اهداف این پژوهش دستیابی به نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه ابن سینا با دیدگاه وحیانی امام علی علیه السلام در نهج البلاغه می باشد. هرچند که چنین مقایسه­ای در واقع قیاسی مع الفارق می­باشد و آموزه­ای که ازذهن خام بشری سرچشمه گرفته، فاصله ای بسیار با منبع جوشان وحی الهی و تربیت یافته­ی دامان نبوت امام علی Gدارد. با این وجود و  بنابر ضرورتی که بیان گردید؛ یکی از اهداف این پژوهش، بررسی میزان بهره­گیری این فیلسوف مسلمان از همین آموزه­های وحیانی می باشد. پرسش­هایی که این پژوهش مطرح و به دنبال پاسخ برای آن­هاست پی­جویی مبانی وچارچوب­های نظریه­ی آفرینش از دیدگاه این فیلسوف درمیان عباراتی که امام علی Gدر نهج البلاغه در زمینه­ خلقت بیان داشته­اند، می­باشد. قرابت وسازگاری نظریات ابن سینا درمسأله­ی خلقت با آموزه­های وحیانی نهج البلاغه، یکی از فرضیات این پژوهش می­باشد. فرضیه­ی دیگر این پژوهش این است؛ که نظریه­ی فیض وعنایت الهی و پذیرش آن از سوی ابن سینا می­تواند راه­گشای بسیاری از مباحث کیفیت آفرینش از جمله؛ مسأله­ی حدوث و قدم عالم باشد.

پیشینه­ی مسأله­ی مورد بحث در این موضوع (آفرینش)، به فلاسفه­ی یونان باز می­گردد وهمواره دغدغه­ی فلاسفه­ی مختلف چه درغرب و چه درجهان اسلام بوده است. درجهان اسلام همواره سه مکتب فلسفی مشاء، اشراق و متعالیه سعی داشته­اند؛ معضلات فلسفی در این زمینه از جمله؛ خلق ازعدم و حدوث عالم را به گونه­ای تبیین نمایند. نمایندگان این سه مکتب هریک آثاری از جمله؛ کتب و رساله­های مستقل را به تبیین این موضوع اختصاص داده­اند. این پژوهش نیز به منبع­شناسی جایگاه خلقت در آثار سینوی پرداخته است. پس از تتبع درزمینه­ موضوع مورد بحث، پژوهشی که به­طور مستقل در قالب پایان­نامه یا مقاله به بررسی ابعاد کامل مسأله­ی آفرینش درحکمت سینوی پرداخته باشد، یافت نشد وپایان­ نامه­ها ومقالاتی که مورد مطالعه واقع گردید، هریک به بخشی از این موضوع(مسأله­ی آفرینش)، از جمله حدوث و قدم عالم، عالم عقول، قاعده­ی الواحد وعنایت الهی پرداخته­اند. هم­چنین برخی ازکتبی که در رابطه با این موضوع تألیف شده­اند؛ به آفریش ازابعاد مختلف آن، نگریسته­اند؛ اما نگاهی تطبیقی و مقایسه­ای به این موضوع با نهج البلاغه­ی شریف نداشته­اند. به­همین دلیل این موضوع، یعنی بررسی مسأله­ی آفرینش درحکمت سینوی برمبنای        نهج البلاغه مورد نظر بوده و این پژوهش درراستای پاسخ به پرسش­هایی است که در زمینه­ این تطابق و میزان قرابت و سازگاری این دو دیدگاه مطرح می­باشند.

  

 فصل اول: کلیات
 

1-1-مفاهیم پایه

قبل از بحث در رابطه با موضوع آفرینش؛ بیان تعاریفی از واژه­هایی که در این پژوهش با آن­ها روبرو هستیم ضروری می­باشد.

 

‏1-1-1-آفرینش،خلق
کلیدواژه­ای که در این تحقیق با آن روبرو هستیم «آفرینش» است آفرینش در لغت به معنای خلقت[1] آمده است و از آن­جا که آفرینش یک واژه­ی فارسی است و در کتب عربی و فلسفی بیشترتعبیر خلقت استعمال می­شود، بنابراین ما به تعریف واژه­ی  خلقت می­پردازیم. خلقت از مشتقات خلق است و خلق در لغت به معنای آفریدن و آفریده است.

ناگفته نماند، اصل خلق به معنای اندازه گیری و تقدیر است.خلق درقرآن کریم اغلب در مورد کار خداوند استعمال شده، ولی بعضا درکار آدمی نیز به کار رفته است. البته این خلق، تصرف درخلق الله است؛[2]و خلق به معنای إبداع فقط در مورد حق تعالی است.[3] درلسان العرب نیزبه معنای پدید آوردن چیزی بدون نمونه[4] آورده شده است.خداوند آفریننده­ی همه چیز است و از اسماء حسنای او «خالق» می­باشد.[5] بنابراین در این اثر، منظور از آفرینش و خلقت به معنای فعل آفرینش­گری خداوند متعال است.

 

1-1-1-1-دراصطلاح حکمت