محقق در این پژوهش تلاش کرده است با بهره گیری از روش مردم نگاری، با مخاطب ارتباطی صمیمی و نزدیک بر قرار کرده و بتواند عوامل واقعی که رفتار او را در زمینه پوشش سامان می‌دهد شناسایی کند. آنچه در این موضوع بیشترین اهمیت را دارد درک چگونگی تفهم پدیده‌ها توسط مخاطب است.

محقق در این راه از روش‌های مشاهده مشارکتی، مصاحبه های عمقی و استفاده از اطلاع رسان بهره برده‌ و در قالب توصیف و تحلیل رفتار زنان در مسئله پوشش به سؤالات تحقیق پاسخ داده است.

آنچه در نتیجه این پژوهش به دست آمده است تبیین و تحلیل عوامل سیاسی، اجتماعی، فردی و دیگر عوامل تأثیر گذار بر رفتار زنان در مسئله پوشش است.

در این تحقیق دیدگاه زنان در مورد مسائل و مواردی که بر پوشش آن‌ها اثر می‌گذارد ذکر شده و چگونگی اثر گذاری این عوامل در گروه های مختلف زنان بررسی شده است.

 

 

فهرست

کلید واژه‌ها 18

مقدمه.. 19

فصل اول؛ کلیات تحقیق…. 20

1-1-طرح مسئله.. 21

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق…. 24

1-3-اهداف اصلی تحقیق…. 27

1-4-پرسش‌های تحقیق…. 28

فصل دوم؛ مبانی نظری تحقیق…. 29

2-1-پیشینه تحقیق…. 30

2-2-آیین چیست؟.. 34

2-3-مؤلفه های عمومی در تعریف آیین…. 38

2-4-تفسیر های غلط از آیین…. 50

2-5-آیین و تغییر اجتماعی…. 53

2-6-چهار مدل از تغییر آیینی…. 56

2-7-اجبار آیینی…. 57

2-8-پوشش……. 58

2-9-حجاب اسلامی زن… 60

2-10-پوشش زنان به مثابه آیین، در گستره تاریخ ایران… 62

2-11-ادبیات تحقیق…. 65

2-11-1- سبک زندگی…. 66

2-11-2- آرایش……. 70

2-11-3- حجاب، بد حجاب، بی حجاب….. 71

2-11-4-تعمیم… 72

فصل سوم؛ روش تحقیق…. 73

3-1-درباره روش تحقیق…. 74

3-2-روش تحقیق کیفی…. 75

3-3-روش تحقیق کیفی در ارتباطات….. 79

3-4-نمونه در تحقیق کیفی…. 80

3-5-نمونه گیری نظری…. 81

3-6-مردم نگاری…. 83

3-7-ابزار های گردآوری داده‌ها 85

3-8-مستند سازی داده‌ها 92

3-9-تحلیل داده‌ها 93

فصل چهارم؛ یافته های تحقیق…. 96

4-1- مؤلفه های سیاسی موثر بر پوشش زنان… 100

4-1-1- اجبار قانونی در پوشش……. 101

4-2-مؤلفه های اجتماعی موثر بر پوشش……. 106

 

4-2-1-محیط‌های موقتی و تأثیر آن بر پوشش……. 108

4-2-2- محیط‌های تأثیر گذار بر پوشش……. 111

4-2-3- محیط شهری و پوشش……. 115

4-2-4- روابط دوستانه و پوشش……. 117

4-2-5- تأثیر در اقلیت یا اکثریت بودن بر پوشش……. 123

4-2-6- برخوردهایی برای اصلاح حجاب….. 125

4-2-7- پوشش و تأثیر متقابل آن بر تعاملات روزمره. 134

4-2-8- سختی‌های رفتاری پوشش……. 141

4-2-9-ازدواج و پوشش (قبل ازدواج). 143

4-2-10- ازدواج و پوشش (پس از ازدواج). 150

4-2-11- نقش شوهرها در پوشش زنان… 151

4-2-12- غیرت مردانه و تأثیر آن‌ بر پوشش زنان… 153

4-2-13- رقابت‌های زنانه و تأثیر آن بر پوشش……. 158

4-2-14- رابطه با جنس مخالف و تاثیرآن  بر پوشش……. 163

4-2-15- تأثیر متقابل امنیت و پوشش……. 165

4-2-16- وسایل ارتباط جمعی و الگو دهی برای پوشش……. 170

4-3- مؤلفه های فردی موثر بر پوشش زنان… 172

4-3-1- عنصر دین و پوشش……. 173

4-3-2-زیبایی و پوشش……. 180

4-3-3- شخصیت بالینی و تأثیرش بر پوشش……. 185

4-3-4- دغدغه های ذهنی و تأثیر آن بر پوشش……. 187

4-3-5-تأثیر متقابل اعتمادبه‌نفس و پوشش……. 189

4-3-6- تأثیر حیا بر پوشش……. 190

4-4- آیین‌های موثر بر پوشش زنان… 191

4-4-1- موقعیت‌های شغلی و پوشش……. 192

4-4-2- پوشش و آیین‌های خانوادگی…. 200

4-5- معانی که از پوشش زنان برداشت می شود.. 211

4-5-1- فرا قشری شدن بد حجابی…. 212

4-5-2- وضعیت مالی و پوشش……. 215

4-5-3- اقوام و پوشش……. 217

4-5-4- آب و هوا و پوشش……. 218

4-6-برداشت‌های فردی از حجاب….. 219

4-6-1- بد حجاب‌های معتقد… 220

4-6-2-چادری‌های بی حجاب….. 222

فصل پنجم؛ جمع بندی و تفسیر یافته ها 225

5-1- جمع بندی و نتیجه گیری…. 226

5-2- تفسیر یافته ها 238

5-2-1-مد گرایی و پوشش……. 239

5-2-2- تولید و پوشش……. 244

5-2-3- تاثیر فرهنگی اجباری شدن حجاب….. 246

5-2-4-تأثیر فرهنگی انقلاب اسلامی بر پوشش……. 250

5-2-5-ریشه های تاریخی برای بی حجابی…. 254

5-2-6- نماد های متراکم… 257

5-2-7-  تقدم و تاخر اندشه در پوشش……. 258

5-2-8- مهندسی رفتار. 263

5-2-9- بی‌برنامگی در عرصه فرهنگ پوشش……. 264

5-2-10- تنبلی فرهنگی…. 265

5-2-11-آمادگی روحی زنان بد حجاب برای گرایش به حجاب….. 268

5-3- محدودیت‌های تحقیق…. 269

5-4- پیشنهاد های تحقیق…. 270

منابع و مأخذ: 271

پیوست‌ها 274

مصاحبه با زهرا 25 ساله.. 275

مصاحبه با زهرا 24 ساله.. 285

مصاحبه با زهرا 30 ساله.. 302

نکته برداری از مصاحبه با سارا 313

مصاحبه با فاطمه 36 ساله.. 316

نکته برداری از مصاحبه با فاطمه.. 326

مصاحبه با فائزه 26 ساله.. 328

نکته برداری از مصاحبه با مریم… 338

مصاحبه با آزاده و ندا 340

مصاحبه با مینو.. 352

 

پیشگفتار

تغییرات پر شتاب پوشش زنان در جامعه امروز ایران، موضوعی است که به ندرت می‌توان کسی را یافت که به آن فکر نکرده و یا در مورد آن اظهار نکرده باشد و از دیگر سو موضوع پوشش زنان موضوعی است که در جامعه محل بسیاری از بحث‌ها و اختلاف نظرهاست تا جایی که گاهی محلی برای گرم شدن تنور اختلاف سیاسیون و طرفداران آن‌ها می‌شود.

از سوی دیگر پوشش به عنوان نمادی متأثر از فرهنگ جامعه ایرانی در پس خود معانی بسیاری از تغییرات سریع فرهنگ ایرانی دارد و در صورت بررسی و تحلیل آن می‌توان از تأثیر گذاری مؤلفه های دیگر فرهنگی آگاه شد. اما عامل مهم‌تری که محقق را به نگارش این تحقیق راغب کرد این موضوع بود که پوشش زنان ایرانی به عنوان یک رفتار دینی و مورد تاکید دین دچار تغییرات سریع و شتابان به سوی برهنگی نسبی شده و به نظر می‌رسد برای کنترل و بهبود وضعیت آن باید فکری اندیشید.

برای رسیدن به فرآیندی که بتوان بر پوشش زنان ایرانی تأثیر گذاشت، اولین گام در نظر گرفتن مجموعه عوامل تأثیر گذار بر پوشش زنان است. در واقع برای تأثیر گذاری مفید و صرف هزینه و تلاش معقول باید به نگاهی مهندسی وار در مسئله پوشش دست یافت.

در واقع نگارنده تأکیدات مقام معظم رهبری در لزوم مهندسی فرهنگی را الگوی خود قرار داده و تلاش کرده است با احصا مجموعه عوامل تأثیر گذار بر پوشش زنان، مقدمه ای برای مهندسی فرهنگی حجاب نگاشته باشد.

البته این ادعا که محقق تمام مجموعه عوامل تأثیر گذار بر پوشش را احصا کرده‌ام ادعای بزرگ و نا معقول به نظر می‌رسد اما می‌توان ادعا کرد که در این پژوهش سعی شده است آنچه در موضوع پوشش زنان به نظر می‌آمده است گردآوری شود

 

کلید واژه‌ها
آیین – زنان – پوشش – حجاب – محجبه – با حجاب – تحلیل آیین – رفتار آیینی – مهندسی فرهنگی – مردم نگاری

 

 مقدمه

ارتباطات آیینی و تحلیل آیینی ارتباطات انسانی موضوعی است که مدت زیادی از ورود آن به محافل علمی کشور نمی‌گذرد و به نظر می‌رسد بتوان با بهره گیری از آن به بسیاری از پدیده های انسانی با نگاهی متفاوت نگریست و به تحلیل‌های دیگری در مورد ارتباطات انسانی رسید.

به همین دلیل تحقیق پیش رو پژوهشی است که با بهره گیری از علم ارتباطات تلاش کرده نوعی از رفتار بشری را به عنوان رفتار آیینی بررسی و تحلیل نماید.

از سوی دیگر محقق بهترین روش برای این امر را بهره گیری از روش مردم نگاری دانسته است و تلاش کرده بر مبنای آن عمل کند.

این روش به محقق این امکان را می‌دهد تا غیر از تحلیل‌های مبتنی بر اعداد و ارقام و با درگیر شدن در موضوع و جامعه مورد مطالعه به برداشتی عمیق‌تر از موضوع برسد.

 

فصل اول؛

کلیات تحقیق

 

1-1-طرح مسئله

به نظر می رسد مسئله پوشش در جامعه ایران با توجه به تاریخ و تمدن آن موضوعی قابل توجه برای علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخ جامعه ایرانی باشد. توجه محققان جامعه شناسی تاریخی، تاریخ نگاری و سیاحان و مستشرقان به پوشش جامعه مورد مطالعه، نشان از اهمیت و جدی بودن مسئله پوشش است. در واقع پوشش یک جامعه بهترین نماد برای شناخت فرهنگ یک جامعه است. نمادی که ارزش‌های مذهبی و ضریب نفوذ ارزش‌های جامعه در اعمال مردم را به نمایش می‌گذارد.

از همین رو است که در اکثر آثار مردم نگاری، در کنار بیان رفتار های اقتصادی، معیشتی، خورد و خوراک، ازدواج، مسکن و … پوشش مردمان آن جامعه مورد توجه است. پوشش زنان به دلیل اینکه رفتار زنان یک جامعه تا حدودی متأثر از عقاید جامعه مردان نیز بوده دارای اهمیت مضاعف است.

با نگاهی به سیر تاریخی مسئله پوشش در جامعه ایرانی و انعکاس این موضوع در تاریخ نگاری‌ها، به لزوم بررسی معناشناسانه ی پوشش زنان در جامعه ایرانی برای فهم صحیح از واقعیت‌های رفتاری یک جامعه پی خواهیم برد. ما برای دریافت درکی صحیح از واقعیت‌های جامعه کنونی و به جهت ثبت چگونگی و چرایی پوشش زنان ایرانی باید دست به تحلیل پوشش زنان ایرانی بزنیم.

تحلیل پوشش از وجه دیگری نیز جنبه‌ی کاربردی دارد. اگر با این پیش فرض که پوشش اسلامی طبق شرع، عرف و قانون مطلوب است و بی حجابی بر طبق همان موارد کژ رفتار، پس باید به لایه درونی‌تر پوشش یعنی عوامل ارتباطی که منجر به گزینش پوشش در افراد می‌شود برسیم تا بتوانیم عوامل موثر در پوشش مطلوب را کشف و گسترش دهیم.

اما مسئله پوشش و حدود و ثغور آن، آزادی یا عدم آزادی فردی در نوع پوشش، اجتماعی یا فردی بودن پوشش افراد به ویژه مسئله بد پوششی، بالاخص پوشش زنان در جامعه امروز ایران محل اختلاف نظر بسیاری از علما، سیاسیون و صاحبان نظر و سخن گشته است به نحوی که گاهی به یک مقوله محل نزاع در بین سیاسیون تبدیل شده است.

از این رو بررسی معناشناسی پوشش زنان به عنوان گزینش گران پوشش می‌تواند مد نظر محققین باشد. این موضوع در علوم و رشته های دیگر همچون روانشناسی، جامعه شناسی و علوم و معارف اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و به نظر می‌رسد بررسی این رفتار اجتماعی به عنوان یک مقوله ارتباطی تا حدودی مغفول مانده است. آنچه در این تحقیق مد نظر است بیان معنای پوشش زنان به عنوان یک فرآیند و رفتار ارتباطی در جامعه است.

از دیگر سو قاعدتاً برای یافتن راه حل و درمان مشکل بد حجابی (طبق اصول اسلامی حجاب امری نسبی نیست بلکه مطلق است بنابراین ذکر بد حجابی ناشی از مصطلح شدن آن در جامعه است) در جامعه امروز ایران در آغاز باید نسبت به توصیف و تحلیل آن از منظر خود رفتارگر پرداخت. بد حجابی به صورت ماهوی یک رفتار اجتماعی است چرا که در صورت عدم بروز و ظهور در جامعه هویت مسئله بدحجابی معنا ندارد. بد حجابی در مقام مقابله با فرد یا افراد در جامعه است که محل بحث می‌گردد. جدای از اجتماعی بودن، بدحجابی یک رفتار ارتباطی نیز به شمار می‌آید. در واقع فرد بد حجاب به عنوان یک رسانه عمل کرده و در حال ارسال پیام به مخاطب، یعنی افراد جامعه است که تحلیل این پیام از این مقدمه خارج است.

هدف این تحقیق، تبیین و توصیف چگونگی ارسال پیام در قالب یک رفتار ارتباطی متأثر از آئین است و سعی در بیان این نکته دارد که پوشش به عنوان یک رفتار ارتباطی