فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                     صفحه

فصل اول_ طرح تحقیق……………………………………………………………..1

1_ 1_ مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………2

1_ 2_ طرح مسئله……………………………………………………………………………………………………………….2

1_ 3_ اهمیت موضوع………………………………………………………………………………………………………….5

1_ 4_ اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………………………6

1_ 5_ پیشینة پژوهش………………………………………………………………………………………………………….6

1_ 6_ سؤال اصلی پژوهش………………………………………………………………………………………………..14

1_ 7_ سوالات فرعی…………………………………………………………………………………………………………15

1_ 8_ فرضیه اصلی…………………………………………………………………………………………………………..15

1_ 9_ فرضیات فرعی………………………………………………………………………………………………………..15

1_ 10_ مفاهیم کلیدی……………………………………………………………………………………………………….16

1_ 11_ روش گردآوری…………………………………………………………………………………………………….35

1_ 12_ سازماندهی پژوهش……………………………………………………………………………………………….35

فصل دوم_ بررسی اندیشه های محمد فتح الله گولن (اسلام آناتولی) ……………..37

2_ 1_ مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………….38

2_ 2_ محمد فتح الله گولن…………………………………………………………………………………………………38

2_ 3_ اندیشه های محمد فتح الله گولن ………………………………………………………………………………43

2_ 3_ 1_ اندیشه های سیاسی …………………………………………………………………………………………..43

الف_ اسلام، سیاست و مردم ………………………………………………………………………………….43

ب_ نوع حکومت …………………………………………………………………………………………………46

ج_ دولت …………………………………………………………………………………………………………….48

ج_ 1_ دولت از نگاه اسلام ……………………………………………………………………………………50

د_ انقلاب ……………………………………………………………………………………………………………51

ه_ جهانی شدن …………………………………………………………………………………………………….51

ه_ 1_ جهانی شدن از دیدگاه اسلام ………………………………………………………………………..52

و_ امنیت در جامعة داخلی و بین المللی ………………………………………………………………….52

 

2_ 3_ 2_ اندیشه های اقتصادی ………………………………………………………………………………………..54

الف_ بازار ……………………………………………………………………………………………………………55

ب_  جایگاه اقتصاد از نگاه دین ……………………………………………………………………………..57

ج_ تأکید اسلام بر کار و تولید ……………………………………………………………………………….57

2_ 3_ 3_ اندیشه های فرهنگی …………………………………………………………………………………………58

الف_ آموزش ……………………………………………………………………………………………………….58

الف_ 1_ اهمیت آموزش در اسلام ………………………………………………………………………….61

ب_ اندیشة تمدنی ………………………………………………………………………………………………..62

2_ 3_ 4_ اندیشه های دینی ………………………………………………………………………………………………67

الف_ دین ……………………………………………………………………………………………………………67

الف_ 1_ نگاهی به اجتماعی بودن دین اسلام از دیدگاه قرآن ……………………………………..68

الف_ 2_ جهت گیری قرآن ……………………………………………………………………………………68

ب_ عمل گرایی ……………………………………………………………………………………………………71

ج_ توجه به اندیشه های لیبرالیستی با رویکرد اسلامی ……………………………………………….71

فصل سوم_ مروری بر سیاست های رجب طیب اردوغان ……………………………75

3_ 1_ مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………….76

3_ 2_ سیاست اقتصادی اردوغان………………………………………………………………………………………..77

3_ 3_ سیاست خارجی اردوغان………………………………………………………………………………………….79

3_ 3_ 1_ تلاش مضاعف برای عضویت ترکیه در اتحادیة اروپا………………………………….79

3_ 3_ 2_ نوعثمانی گری به عنوان الگوی سیاست خارجی جدید ترکیه و جهت گیری در مورد مسائل مربوط به خاورمیانه…………………………………………………………………………………………..80

الف_ نکوهش اقدامات خشن اسرائیل در سرزمین های اشغالی……………………………………84

ب_ موضع گیری پیرامون بیداری اسلامی………………………………………………………………….87

ب_ 1_ ترکیه و تونس……………………………………………………………………………………………87

ب_ 2_ ترکیه و مصر……………………………………………………………………………………………..88

ب_ 3_ ترکیه و لیبی……………………………………………………………………………………………..89

ب_ 4_ ترکیه و سوریه…………………………………………………………………………………………..91

3_ 3_ 3_ چند جانبه گرایی……………………………………………………………………………………93

3_ 3_ 4_ به صفر رساندن مشکلات با همسایگان…………………………………………………….96

3_ 3_ 5_ نقش میانجی بازی کردن در مسائل مختلف منطقه ای و جهانی……………………98

3_ 4_ سیاست داخلی اردوغان……………………………………………………………………………………………99

3_ 4_ 1_ اقدامات اجتماعی، فرهنگی……………………………………………………………………..99

3_ 4_ 2_ اصلاح روابط ارتش و دولت…………………………………………………………………100

فصل چهارم_ مؤلفه های همگرایی و واگرایی گولن و اردوغان ……………………102

4_ 1_ مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………..103

4_ 2_ شباهت های محمد فتح الله گولن و رجب طیب اردوغان……………………………………………103

4_ 2_ 1_ نگاه چند وجهی…………………………………………………………………………………..103

4_ 2_ 2_ توجه جدی به کشور های همسایه…………………………………………………………104

4_ 2_ 3_ تمایلات اسلام گرایانه………………………………………………………………………….106

4_ 2_ 4_ اعتدال طلبی و میانه روی……………………………………………………………………..107

4_ 2_ 5_ سیاست باز و منعطف نسبت به اقلیت ها………………………………………………..108

4_ 2_ 6_ تکیه به فعالیت های اقتصادی به عنوان زیر بنای کلیة امور…………………………110

4_ 2_ 7_ اعتقاد به مفاهیم امروزی……………………………………………………………………….112

4_ 2_ 8_ دولت گرایی ………………………………………………………………………………………113

4_ 2_ 9_ تفسیری روان و مدرن از اسلام………………………………………………………………113

4_ 2_ 10_ عمل گرایی ………………………………………………………………………………………115

4_ 2_ 11_ گرایش به عثمانی گری مدرن………………………………………………………………117

4_ 2_ 12_ تلاش برای ارائة الگوی اسلام آناتولی به جهان اسلام و سایر مناطق…………119

4_ 2_ 13_ مخالفت با برپایی دولت اسلامی…………………………………………………………..120

4_ 2_ 14_ قبول دین در حوزة خصوصی……………………………………………………………..121

4_ 2_ 15_ داشتن شخصیت کاریزماتیک……………………………………………………………….123

4_ 3_ تفاوت های محمد فتح الله گولن و رجب طیب اردوغان…………………………………………….124

4_ 3_ 1_ تفاوت در نوع رهبری…………………………………………………………………………..124

4_ 3_ 2_ محدودیت اردوغان و آزادی عمل گولن از نظر محدودة عمل……………………124

4_ 3_ 3_ مخالفت با کمالیست ها و نظامیان…………………………………………………………..125

4_ 3_ 4_ عدم سیاست ورزی گولن و سیاسی عمل کردن اردوغان…………………………..126

4_ 3_ 5_ سیاست های استقلال گرایانه اردوغان و مشارکتی گولن……………………………127

4_ 3_ 6_ تمایلات پان ترکیستی و ملی گرایانه………………………………………………………129

4_ 3_ 7_ استفاده ابزاری از دین اسلام………………………………………………………………….130

فصل پنجم_ اسلام گراها و کمالیست ها …………………………………………..132

5_ 1_ مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………..133

5_ 2_ چرخش گفتمانی اسلام گرایان………………………………………………………………………………..133

فصل ششم_ خلاصه، بحث و نتیجه گیری ………………………………………….146

نتیجه گیری……………………………………………………………………..207

فهرست منابع ……………………………………………………………………215

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول:

طرح تحقیق

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 _ 1 _ مقدمه

بی شک یکی از مهمترین کشور های خاورمیانه، کشور ترکیه است. این کشور به عنوان یک پل ارتباطی بین دو قارة آسیا و اروپا _و به تعبیر بهتر یک پل ارتباطی بین شرق و غرب_ به حساب می آید. واقع شدن در بین سه منطقة مهم جهان _یعنی اروپا و حوزه بالکان، منطقه قفقاز و منطقه خاورمیانه_ به خودی خود بر اهمیت این کشور افزوده است ضمن آنکه هر یک از مناطق یاد شده و کشور ترکیه دارای اثرات متقابلی در زمینه های مختلف بر روی هم می باشند. در این میان اهمیت دو چندان کشور ترکیه شاید از آن رو باشد که این کشور علاوه بر اثر گذاری متقابل نسبت به هر یک از این مناطق، تسهیل کننده این اثرات از یک منطقه به منطقه دیگر نیز به حساب می آید.

کشور ترکیه در این سال ها، به دنبال احیای دوران تاریخی و طلایی خود _یعنی دوره مربوط به امپراتوری عثمانی_ به شیوه های نوین است، دوره ای که این کشور هم از لحاظ قدرت نظامی و اقتصادی یک قدرت بلامنازع در منطقه بود و هم از لحاظ قدرت دینی و مذهبی _به سبب در اختیار داشتن مقام خلیفه_ در جهان اسلام، یک قدرت تمام عیار بود.

 

1 _ 2 _ طرح مسأله

با توجه به آیه و لکم فی رسول الله اسوه حسنه و با توجه به سنت رسول الله که جزء منابع فقهی دین اسلام (هر قرائتی و مذهبی) است و با توجه به ابعاد گوناگون زندگی پیامبر (اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دینی و ….) به این برداشت از دین اسلام می رسیم که دین اسلام دینی کامل و دارای برنامه برای همه جنبه های زندگی انسان است. اما بعد از فوت ایشان، قرائت های مختلفی از سوی اصحاب پیامبر درباره دین اسلام و کارکردهای آن ظهور کرد، که در کل به دو قرائت کلی تقسیم می شوند، قرائتی که معتقد به اکتسابی بودن افعال سیاسی بندگان، اصالت دادن به نقل در مقابل عقل، اکتفا به کسب حداقل شرایط زمامداری از سوی خلفا، تکیه محض به قرآن، تصویب در احکام سیاست شرعی و خطا ناپذیری در این احکام و جبر و زور در عرصه حکومت بودند (قرائت اهل تسنن) و قرائتی که معتقد به اختیاری بودن افعال سیاسی بندگان، کارکرد عقل در مقابل نقل، لزوم وجود امام معصوم در رأس حکومت و در نبود امام معصوم لزوم وجود فقیه عادل با داشتن حداکثر شرایط، تکیه به انواع منابع دینی و واحد بودن حکم خدا در هر مسئله از مسائل شرعی بودند (قرائت اهل تشیع).

اگر در گذشته قرائت هایی که به اجمال برشمردیم مربوط به یک قومیت و یا یک کشور بود، با وجود کشورها و قومیت های گوناگون امروزی، قرائت های متناسب با وضعیت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ژئوپلیتیکی هر کشور و هر قومی ظهور کرده است.

کشور ترکیه به عنوان کشوری مسلمان و مهم در منطقه به دلیل وضعیت جغرافیایی، فرهنگی و سیاسی خود دارای قرائتی مخصوص به خود از دین اسلام است، قرائتی که بجای منبعث شدن صرف از منابع و متون اصیل دینی بیشتر تحت تاثیر اوضاع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود و محیط پیرامون خود می باشد.

قرائتی که هم اکنون در کشور ترکیه از اسلام جاری است بیش از همه مدیون بدیع الزمان سعید نورسی است. سال های پایانی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با بحران های پیش روی جهان بویژه ترکیه همراه است، چنان که اوائل قرن بیستم، جنگ جهانی اول و دوم، سقوط خلافت عثمانی، روی کار آمدن رژیم لائیک، تلاش برای اسلام زدایی و منع هویت اسلامی و …. زمینه را برای سیطره افکار و اندیشه های سکولاریستی و ضد دینی فراهم نمود. نقش نورسی در سر و سامان دادن وضعیت های اجتماعی_فرهنگی جامعه ترکیه، با ترسیم موقعیت ها بهتر روشن می شود. احساس می شود در چنان فضایی، ظهور یک شخصیت علمی_عرفانی، عرصه جدیدی را ایجاد کرده است که اگر چنین اتفاقی نمی افتاد بخش های مهمی از جامعه مسلمانان ترکیه، پس رفت علمی_فرهنگی می داشت و تحول فکری آن بزودی امکان پذیر نبود، همچنین وی به فعالیتهای آموزشی و علمی برای ایجاد تحول جامعه اعتقاد عمیقی داشت. بعد از مرگ نورسی پیروان وی در همان مسیری که او پا گذاشته بود، قدم نهادند. موفقترین آنها فتح الله گولن بود.

گولن در درجه اول از بدیع الزمان متاثر بوده است. بدیع الزمان سعید نورسی در پی آن بود که با فعالیتهای آموزشی، نسلی ایجاد کند که هم در اسلام ریشه داشته باشد و هم در دنیای مدرن و علمی مشارکت کند. گولن نیز در این جهت با نورسی همسو بود. گولن بر آن بود که از مجرای آموزش، از افول مسلمین جلوگیری کند. یکی از مهمترین مؤلفه های گفتمان گولن پیوند اسلام و آموزش است. گولن و پیروان وی می کوشیده اند تا جنبشی سیاسی_مذهبی به طرفداری از مدرنیسم، ناسیونالیسم ترکی، تساهل و دموکراسی بدون قربانی کردن احکام مذهبی برپا کنند. توانایی این جماعت برای آشتی دادن ارزش های سنتی، اسلامی با زندگی مدرن و علم باعث جذب مخاطبان زیادی به سمت گولن شده است. گرد هم آوردن اندیشه ها و گروه های انسانی متفاوتی از جمله فقیر و ثروتمند، تحصیل کرده و بی سواد، ترک و کرد و نیز مسلمان و غیر مسلمان و هم چنین افزایش جایگاه اقتصادی ترکیه در کنار ارتقاء جایگاه فرهنگی مردم ترکیه در سطح منطقه ای و جهانی از جمله نتایج بارز پیروی از این تفکر می باشد .

وجود تفکری مثل تفکر گولن در ترکیه موقعی می توانست کارساز باشد که دولت موافق با تفکرات مذکور بر سر کار باشد. دولت هایی که تا کنون بر سر کار بودند (بجز دولت حزب جمهوری خلق) به دلیل تفاوت ماهیتی که با نظام لائیک ترکیه داشتند نتوانستند آنطور که باید تفکر اسلامی گری را در ترکیه رواج دهند با اینکه هر کدام از این دولت ها به فراخور شرایط و ملاحظاتی که داشتند قدم هایی را در این راه برداشتند.

پیروزی های پی در پی حزب عدالت و توسعه از سال 2002 در اکثر انتخابات رایج در سطح جامعه ی ترکیه، موفقیت های چشم گیر این حزب در عرصه های گوناگون جامعه ی ترکیه و بالاخره نزدیکی و شباهت های تفکرات و سیاست های این حزب با فتح الله گولن و جنبش نور ما را بر آن داشت که به بررسی وجود و یا عدم وجود رابطه بین این دو تشکل بپردازیم.

 

1 _ 3 _ اهمیت موضوع

در اوایل قرن بیست و یکم حزب عدالت و توسعه در کشور ترکیه به پیروزی رسید، اقبال مردم به حزب عدالت و توسعه به حدی بود که این حزب توانست بدون اینکه با احزاب دیگر این کشور دست به ائتلاف برای تشکیل دولت بزند، به تنهایی اقدام به تشکیل دولت کند و دو پست نخست وزیری و ریاست جمهوری را توأمان در اختیار گیرد، این دولت با انجام اقداماتی در عرصه های مختلف کشور ترکیه، ذهنیت تشکیل امپراتوری عثمانی در قرن بیست و یکم را به شیوه جدید تقویت کرد؛ همزمانی تقریبی این مسئله با اوج گیری شهرت گروه نورجیه و مخصوصاً رهبر این گروه یعنی “فتح الله گولن”  و اسلام تبلیغی وی _که مدعی است بهترین بازخوانی از دستورات دین مبین اسلام است_، باعث شد که در مورد این دو مسئله و ارتباط یا عدم ارتباط آن دو در عرصه های مختلف کشور ترکیه مطالعه بکنیم.

 

1 _ 4 _ اهداف پژوهش

هدف اصلی این پژوهش بررسی افکار و اندیشه های فتح الله گولن و سیاست ها و مسائل دولت ترکیه (اردوغان) و میزان تطابق آن ها با یکدیگر است.

همچنین بررسی تاثیر موقعیت (اقتصادی، سیاسی، تاریخی، نظامی و اجتماعی) کشور ترکیه و باورها  و اندیشه های اسلامی دولت اردوغان در سیاست های  این دولت  نسبت به  مسائل داخلی و خارجی کشور ترکیه از جمله اهداف فرعی پژوهش می باشد.

 

1 _ 5 _ پیشینه پژوهش

در بررسی پیشینه و ادبیات پژوهش هر چند تکثر و منابع متعددی وجود دارند امّا در یک نگرش کلی می توان به موارد ذیل اشاره داشت:

_ سید عباس هاشمی (1391) در پژوهشی با عنوان “هویت و جایگاه سیاسی علویان ترکیه” به این نتیجه رسیده است که علی رغم ادعای دولت (حزب جمهوری خلق) مبنی بر اجرای بی کم و کاست اصل جدایی دین از سیاست در عمل چنین نبوده و همچنان که از متون احکام دادگاه عالی قانون اساسی نیز استنتاج می شود، جدایی دین از سیاست در ترکیه، بار معنایی جدایی کامل از دین از سیاست را ندارد، بلکه در این نوع جدایی _که در عین حال مختص ترکیه نیز هست_ دولت به عنوان تنظیم کننده حوزه تفسیری و اجرایی دین عمل می کند که در این نقش، دولت مسئولیت احیای دین و حتی تفسیر دین را به شکل مستقیم بر عهده دارد. این دخالت مستقیم دولت با هدف جهت دهی و حتی یکسان سازی هویت دینی در جامعه انجام می شود.

_ رحمت الله فلاح (1391) در پژوهشی با عنوان “انقلاب اسلامی، بیداری اسلامی و گفتمان اسلام گرایان نوین ترکیه” بیان می کند که اسلام به عنوان منشاء مشروعیت، وحدت دین و دولت و سرچشمه هویت آن، نه فقط خواستگاه حکومت که نمادی از یکپارچگی جامعه ترکیه بود و نقش شناختی از کردار و اندیشه، گنجینه ای از حافظه و نیز احساسی از اقتدار ارائه می کرد. هم حکومت و هم جامعه درونمایه عمیق دینی و تکامل مشترک داشتند، هر چند اسلام آناتولی همواره تحت تأثیر تنش بین حوزه های علمیه اسلام سنتی و کلبه های صوفی اسلام دگر اندیش و بدعت گرا بود.

_ مرتضی شیرودی و رسول نوروزی فیروز (1392) در مقاله ای با عنوان “سیاست در اسلام لیبرالی (بررسی و نقد اندیشه های سیاسی در گفتمان اسلام میانه رو ترکی) اظهار میدارند که برجسته ترین عالم ترک، که به مسئله ارتباط میان اسلام و مدرنیته غربی پرداخت، بدیع الزمان سعید نورسی (1873 _ 1960 م) بود، که تمام عمر خود را وقف اسلام و قرآن کرد و در صدد بود اسلام را به دینی پویا در دنیای مدرن بدل کند. وی فقیهی شافعی و فیلسوفی بود که، با ایجاد سبکی نو در تفقه اهل سنت، در صدد برآمد فقهی متناسب با مقتضیات زمان ایجاد و از اینکه لائیک ها اسلام را به حاشیه ببرند جلوگیری کند. آن ها همچنین در جای دیگری از مقاله خودشان اظهار می دارند پس از نهضت بیداری اسلامی، تلاش می شود گفتمان اسلام میانه رو _که با اتکا بر برداشتی کثرت گرایانه از اسلام توانسته است در عرصه داخلی از سد لائیسیته متصلب آتاتورکی عبور کند و نیز اسلام گرایان سیاسی (اربکانی) را به حاشیه براند_ الگویی برای حکومت داری مطلوب اسلامی در نظام های جدید سیاسی و بدیلی برای جریان انقلاب اسلامی ایران در کشورهای عربی معرفی شود.

_ افشین متقی و مصطفی رشیدی (1392) در مقاله ای تحت عنوان “تبیین ژئوپلیتیکی الگوهای اسلام گرایی در جهان اسلام از منظر برساخت گرایی” این مطلب را بیان می کنند که الگوی اسلام ترکی سعی در ارائه خوانشی لیبرالی و سکولار از اسلامی دارد که در اصل و ریشه با لیبرالیزم و سکولاریزم منافات دارد. الگوی اسلام لیبرالی سبب جدایی دین از سیاست و در نتیجه سبب انشقاق ژئوکالچر اسلامی و ژئواکونومی جهان اسلام از یکدیگر می شود که منتهی به تضعیف کشورهای جهان اسلام در برابر غرب می گردد. به نوعی می توان گفت اسلام لیبرالی سبب شکنندگی جهان اسلام می گردد. آن ها همچنین در قسمت دیگر مقاله این گونه بیان می کنند که امروزه نام فتح الله گولن با اصطلاح اسلام روشنگر یا  معتدل  ترک گره خورده است، زیرا  وی و  هوادارانش، جنبش دینی_مدنی مدرنی را تأسیس کردند که مدرنیته را با دین ورزی، ناسیونالیزم، تسامح و مردم سالاری پیوند داده و اسلام، ناسیونالیزم و آزادیخواهی را در یک کانون واحد گرد آورده است. به نظر آن ها هدف اصلی جنبش گولن، ایجاد جامعه ی اسلامی متعهد و در عین حال، برخوردار از علم و معرفت،

فناوری جدید و مترقی است تا دوران تفوق جهان غرب بر جهان اسلام به سر آید.

_ رسول نوروزی فیروز (1391) در مقاله ای تحت عنوان “اسلامِ ترکی تقابل با اسلام انقلابی (مروری بر اندیشه های فتح الله گولن)” می گوید: گولن تعریفی از دین ارائه می دهد که مشابه رویکرد سکولارها به دین می باشد. یعنی دین را مقوله ای فردی در نظر می گیرد نه امری عمومی. لذا با اسلام گرایی سیاسی و حزب سیاسی شدن مخالفت می کند. از این رو به اسلام گرایی سیاسی اربکان1، حکومت هایی نظیر ایران و عربستان انتقاد دارد. در نگاه وی اسلام گرایی سیاسی افراط در امور دینی است. همچنین اشاره دارند به اینکه بارزترین مؤلفه اندیشه ی گولن، ارتباط برقرار کردن میان اسلام و نیازهای روزانه حیات اجتماعی انسان است و تلاش دارد از اسلام برای نیازها و مقتضیات زمانه پاسخ فراهم آورد. هدف او ایجاد ادبیاتی در تفقه و اندیشه است که عوام جامعه بتوانند با آن ارتباط برقرار نمایند و در زندگی روزمره خود بکار گیرند. اندیشه های گولن ریشه در اندیشه های سعید نورسی و نیز متفکر ملی گرای عثمانی ضیاء گوکالپ دارد. سعید نورسی بر ارتباط میان اسلام با عقل، علم و مدرنیته تأکید دارد. و این پرسش و یا اندیشه که آیا برخورد شرق و غرب ضروری یا مطلوب است را رد می کند و معتقد به استفاده از عقل در مسایل مربوط به اعتقادات اسلامی است. او همچنین به رابطه میان آزادی و ایمان توجه دارد. و معتقد است که بدون آزادی ایمان حقیقی به وجود نمی آید. ضیاء گوکالپ بر لزوم ترکیب عناصر برگرفته از فرهنگ ترکیه با عناصرمبتنی برعلوم و فناوری غربی تاکید می کرد. در نگاه وی ترکیه از چهارمنبع برخوردار می باشد،

____________________

1_ Erbakan

میراث بجای مانده از عثمانی ها، سکولاریسم، اقتصاد بازار و دموکراسی.

_ نصر (1386): در مقاله ای تحت عنوان “پراگماتیسم اسلامی” عنوان می کند در ایجاد اسلام گرایی میانه رو، رابطه نظریه و عمل، و تأثیر محیط عملیاتی بر نظریه ها کاملاً مشهود است. حتی افرادی چون رجب طیب اردوغان و عبدالله گل که روزی از اعضای برجسته احزاب اسلام گرای سیاسی به رهبری نجم الدین اربکان بودند نیز ازاین حزب فاصله گرفتند و با تأسیس حزب عدالت و توسعه از نگرش اربکانی دست کشیده و با عمل گرایی، اسلام گرایی را وارد عرصه های جدیدی کردند. این عمل گرایی سبب شده حزب عدالت و توسعه به سمت اندیشه های فتح الله گولن متمایل شود تا جایی که گولن را پدر معنوی حزب عدالت و توسعه نامیدند. همچنین وی اظهار می دارد که مواضع گولن به اسلام گرایان کمک کرده که آزادنه دست به انتخاب های جدید درحوزه عمل بزنند بدون اینکه بامحدودیت های اخلاقی و شرعی مواجه شوند .

_ هاکان یاووز1 (2003) در مقاله ای با عنوان “هویت سیاسی اسلامی در ترکیه” نظر گولن در مورد دولت را اینگونه بیان می کند که دولت در اندیشه گولن از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در نگاه وی دولت عالی ترین نهادی است که همواره بایستی آن را تقویت نمود. وی در مقاله ای دیگر با عنوان “فضاهای فرصت، هویت و معنای اسلامی در ترکیه، در فعالیت اسلامی” می گوید فتح الله گولن سه هدف را در فعالیتهای خود دنبال می کرد: او اولاً در پی آگاهی بخشی به مسلمین بود، ثانیاً می خواست بین علم ودین رابطه برقرار و آموزه های ماتریالیسم را ابطال کند، ثالثاً او می خواست با

____________________

1_ Yavuz m. Hakan

تجدید نظر در قرائت سنتی از اسلام، خاطره جمعی مسلمانان را بازسازی کند. راهی که او برای رسیدن به این اهداف برگزیده بود آموزش بود. او می خواست از مجرای آموزش، نسلی طلایی ایجاد کند. این نسل، ایمان، دانش، اخلاق و هنر را باهم می آمیخت و می توانست منشاء تحولات مطلوب و مورد نظر گولن شود.

_ سیده مطهره حسینی و دیگران (1391): در مقاله ای با عنوان “اتحادیه ی اروپا در سیاست خارجی ترکیه در دوران حزب عدالت و توسعه” عنوان می کنند مهمترین راهبردهای حزب عدالت و توسعه عبارت است از: 1_ آموزش و پرورش اصلاحات 2_ همکاری های اقتصادی با دیگر کشورها 3_ تشویق سرمایه گذاری 4_ ارتقای مردم سالاری و حقوق بشر.

_ کاظم حسنین و پاپ ماکسیمیلیان (2013): در مقاله ای در مجله اشپیگل با عنوان “اتحاد راهبردی لرزان بین گولن و اردوغان؟” می گویند: پس از پیروزی انتخاباتی حزب عدالت و توسعه در سال 2002 میلادی، جناح اردوغان و گولن اتحاد راهبردی با یکدیگر تشکیل دادند. اتحادی که باعث حمایت شدید آن ها از یکدیگر شده است، گولن آرای حزب عدالت و توسعه را تأمین کرده و اردوغان از این جماعت حمایت می کند.

_ علی امیدی و فاطمه رضایی (1389): در مقاله ای تحت عنوان “عثمانی گرایی جدید در سیاست خارجی ترکیه” اظهار میدارند که عملکرد دولت ترکیه طی سالهای اخیر نشان دهنده آن است که این کشور می خواهد هدف خود مبنی بر ارائه چهره جدیدی از ترکیه که می تواند پلی میان دنیای اسلام و غرب باشد، را با اتخاذ رویکردی واقع گرایانه و از طریق پیگیری مواضع متعادل و میانه رو جامه عمل بپوشاند.

_ هالدون گولپ1 (1388) در مقاله ای تحت عنوان “چالش مدرنیته و سکولاریسم” بیان می کند که با وجود این که جزء جزء کشور ترکیه تحت تاثیر سکولاریسم قرار گرفته، ولی وسیله ای شده در جهت پیشبرد اهداف شهرسازی و صنعتی کردن، که این امر به افراط و تندروی حکومت سکولاریسم در ترکیه منجر شده است. وی همچنین در بخش دیگری از مقاله خود اظهار می دارد که اگر مذهب عاملی برای تاثیر گذاری بر روی پدیده های اجتماعی و سیاسی باشد، خود موجب ایجاد یک تمایل مذهبی برای جستجو در علم سیاست می شود، که در این صورت اسلام به عنوان یک مذهب، نظریه معروف اسلام سیاسی را صادر می کند.

_ آرمین امینی و رضا ذبیحی (1390): ماهیت حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در مقایسه با حزب اسلام گرای پیشین یعنی رفاه میانه روتر است و نگرانی های کمتری را میان نخبگان سکولار ترکیه بر می انگیزد. در واقع نخبگان اسلام گرای حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان و عبدالله گل، سکولاریسم  را  نه به عنوان الزام، بلکه به عنوان باور پذیرفتند و به حرکت در چارچوب اصول سکولار باور علمی و عملی دارند.

_  حسین  مسعود نیا و داود  نجفی (1390):  در  پژوهشی  با عنوان  “سیاست خارجی نوین ترکیه و تهدیدهای امنیتی فراروی جمهوری اسلامی ایران” می گویند: سیاست خارجی دولت اسلام گرای ترکیه موسوم به نئو عثمانی گرایی، تداوم سیاست عثمانی گرایی در دوره کمالیسم و امپراتوری عثمانی به معنی نفوذ در جهان اسلام و تلاش برای کسب رهبری آن، رقابت با ایران، حفظ و گسترش

____________________

1_ Galop

روابط با غرب بویژه ایالات متحده و تلاش برای کسب موقعیت برتر ترکیه در منطقه است.

_ سیده لیلی عظیمی (1390): طی مقاله ای با عنوان “برابری سیاسی در تجربه ی حزب عدالت و توسعه ترکیه” عنوان می دارد برابر سیاسی یکی از محوری ترین پایه های دموکراسی است که طیفی از اندیشمندان و متفکران جهان غرب، به تقابل آن با اسلام سیاسی باور دارند. این گروه با استدلال هایی متفاوت اسلام سیاسی را فاقد ظرفیت و توان لازم در تحقق برابری سیاسی تلقی کرده اند. ترکیه یکی از نمونه های منحصر بفرد بشمار می رود که رویکردها و اقدامات حزب اسلام گرای عدالت و توسعه، منطق تقابل اسلام سیاسی با اصول و مبانی دموکراسی را با چالش مواجه ساخته است.

_ عبداله قنبرلو (1391): طی مقاله ای با عنوان “ملاحظات امنیت ملی و غرب گرایی در سیاست خارجی ترکیه” می گوید تا پیش از به قدرت رسیدن اسلام گرایان، تمرکز ترکیه به سمت جهان غرب و بالاخص اتحادیه اروپا بود و در مسائل مناطق دیگر چندان فعالیت نداشت، اما پس از آن روند متفاوتی شکل گرفت. این کشور ضمن حفظ مناسبات مسالمت آمیز با جهان غرب، به سمت چند جانبه گرایی پیش رفت. در مناسبات ترکیه با دیگر قطبهای قدرت از جمله روسیه و چین، پیشرفتهای جدیدی حاصل شد.

_ کیمن (2007): الگویی که ترکیه ارائه می دهد مبتنی برقرائت های خاص از اسلام است که بر خلاف قرائت های رادیکال، جهان غرب را دشمن جهان اسلام تلقی نمی کند و در تلاش است با خلق وجه اشتراکاتی میان غرب و اسلام همزیستی مسالمت آمیز میان این دو را تضمین نماید و از این روست که به اسلام میانه رو شهرت یافته است.

_ بولنت ارس1 و عمر کاها2 (1381): طی پژوهشی با عنوان “جنبش اسلام لیبرالی در ترکیه: اندیشه های محمد فتح الله گولن” نگرش و دیدگاه های جنبش محمد فتح الله گولن