بودجه­ریزی، الگوی بودجه­ریزی، سازمان تامین اجتماعی ، تاپسیس فازی، ویکورفازی

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                       صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

مقدمه. 2

1-1- بیان مسئله : 2

1-2-  اهمیت و ضرورت انجام تحقیق: 3

1-3- اهداف تحقیق.. 4

1-4-  سئوالات تحقیق: 4

1-5- روش تحقیق: 4

1-6- روش گردآوری اطلاعات و داده­ها: 4

1-7- جامعه آماری: 5

1-8- حجم نمونه و روش نمونه گیری: 5

1-9- روش تجزیه وتحلیل اطلاعات و داده­ها: 5

1-10- قلمرو تحقیق: 5

1-10-1- قلمرو موضوعی تحقیق: 5

1-10-2- قلمرو زمانی تحقیق: 5

1-10-3- قلمرو مکانی تحقیق: 5

1-11- تعاریف عملیاتی واژه­ها: 5

فصل دوم : ادبیات تحقیق

مقدمه. 8

2-1- تعاریف و مفاهیم بودجه. 8

2-2- فلسفه وجودی بودجه. 8

2-3- سیر تکوین بودجه و بودجه­ریزی.. 9

2-4- سیر تکاملی بودجه­ریزی دولتی.. 9

2-5- ضرورت بودجه و بودجه‌ریزی.. 10

2-6- اهمیت بودجه: 10

2-7- اصول بودجه. 11

2-7-1- اصل سالانه بودن بودجه. 11

2-7-2- اصل تعادل بودجه. 12

2-7-3- اصل وحدت بودجه. 12

2-7-4- اصل کاملیت یا جامعیت بودجه. 12

2-7-5- اصل شاملیت یا تفصیل بودجه. 12

2-7-6- اصل تخصیص و عدم تخصیص بودجه. 13

2-7-7- اصل انعطاف­پذیری.. 13

2-7-8- اصل تحدیدی بودن هزینه­ها 14

2-7-9- اصل تخمینی بودن درآمدها 14

2-7-10- اصل تنظیم بودجه بر مبنای عملیات.. 14

2-7-11- اصل تقدم درآمد بر مخارج. 14

2-7-12- اصل تفکیک هزینه‌های مستمر از غیر مستمر. 15

2-8- موارد استفاده ‌از بودجه. 15

2-8-1- بودجه‌ به ‌عنوان ‌ابزار راهبردی‌(استراتژیک) 15

2-8-2- بودجه به ‌عنوان ‌ابزار ‌مدیریت‌ مالی.. 15

2-8-3- بودجه ‌به ‌عنوان ‌ابزار ‌برنامه‌ریزی.. 15

2-8-4- بودجه ‌به ‌عنوان ‌‌ابزار کنترل.. 16

2-9- مراحل بودجه­ریزی.. 16

2-10- سه هدف عمده بودجه عبارتند از: 17

2-11- مزایای بودجه­ریزی.. 17

2-12- ویژگی­های یک سیستم بودجه­ریزی مناسب… 18

2-13- عوامل عمده ناکام کننده سیستم بودجه­ریزی.. 19

2-14- روش­های تنظیم بودجه. 19

2-14-1- روش سال ما قبل آخر: 19

2-14-2- روش حد متوسطه­ها: 20

2-14-3- روش پیش­بینی مستقیم: 20

2-14-4- روش سنجیده منظم: 20

2-15- انواع روش­های بودجه­ریزی.. 20

2-15-1-  بودجه­ریزی خطی(سنتی یا متداول) 21

2-15-2- بودجه­ریزی متمرکز. 23

2-15-3- بودجه­ریزی افزایشی(تفاضلی) 24

2-15-3-1- مــزایا و مـعایب بودجه­ریزی افزایشــی.. 25

2-15-3-2- ویژگی­های بودجه­ریزی افزایشی.. 25

2-15-3-3- اجزای تشکیل دهنده بودجه­ریزی افزایشی.. 26

2-15-4- بودجه برنامه­ای.. 26

2-15-5- نظام بودجه­بندی طرح و برنامه (PPBS  ) 28

2-15-6-  بودجه­بندی برمبنای صفر (ZBB ) 30

2-15-7- بودجه­ریزی بر مبنای هدف (MBO) 32

2-15-8- بودجه عملیاتی.. 33

2-15-8-1- مزایای بودجه­ریزی عملیاتی.. 34

2-15-8-2- مقایسه بودجه برنامه­ای و بودجه عملیاتی.. 35

2-15-8-3- روش­های برآورد هزینه در بودجه عملیاتی.. 36

 

2-15-8-4- مراحل بودجه­ریزی عملیاتی.. 38

2-15-8-5- مدل­ها و تکنیک­های بودجه­ریزی عملیاتی.. 38

2-16- بررسی فرآیند بودجه و بودجه­ریزی در سازمان تامین اجتماعی.. 39

2-16-1- مرحله اول: تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه (بودجه پیشنهادی) 39

2-16-2-مرحله دوم: تصویب بودجه (بودجه مصوب) 40

2-16-3- مرحله سوم: اجرای بودجه (بودجه تخصیصی) 40

2-16-4- مرحله چهارم: نظارت و کنترل بودجه (تفریغ بودجه) 40

2-16-5- کاستی­ها و نقاط ضعف نظام فعلی بودجه­ریزی سازمان تامین اجتماعی: 42

2-16-5-1- عدم توجه به نقش حساس بودجه در سازمان.. 43

2-16-5-2- فقدان سیاست­ها و اهداف مشخص در بودجه. 43

2-16-5-3- همزمان نبودن فصل بودجه سازمان با بودجه دولت… 44

2-16-5-4- در نظر گرفتن برخی از عوامل تاثیرگذار بر بودجه. 44

2-16-5-5- مناسب نبودن روش انتخابی بودجه­ریزی: 45

2-17- پیشینه تحقیق: 45

خلاصه فصل : 47

فصل سوم : روش پژوهش

مقدمه. 51

3-1- روش تحقیق: 51

3-2- روش­های گردآوری اطلاعات و داده­ها 51

3-3- روایی پرسشنامه. 53

3-4- پایایی پرسشنامه. 53

3-4- شیوه نمونه گیری وحجم نمونه. 53

3-5- روش­های تجزیه و تحلیل آماری مورد استفاده 53

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده­ها

مقدمه. 57

4-1- متغیرهای جمعیت شناختی.. 57

4-2- آزمون سوالات پژوهش…. 59

4-2-1- آزمون سوال اول: 59

4-2-2- آزمون سوال دوم. 68

فصل پنجم : تحلیل و نتیجه­گیری

مقدمه. 76

5-1- تفسیر نتایج بر اساس آزمون سوالات تحقیق.. 76

5-1-1- سوال اول: شاخص­های (عوامل) اصلی ارزیابی الگوی مناسب بودجه­ریزی چیست؟. 76

5-1-2-  سوال دوم : الگوی مناسب بودجه­ریزی برای سازمان تامین اجتماعی چیست؟. 78

5-2- نتیجه­گیری.. 78

5-3- پیشنهادها 79

5-3-1- پیشنهادهای حاصل از پژوهش…. 79

5-3-2-  پیشنهادهایی برای پژوهش­های آینده: 81

5-4- خلاصه فصل: 81

مقدمه
بودجه شاهرگ حیاتی هر سازمانی می باشد, زیرا سازمان­ها تمام فعالیت­های مالی, اعم از کسب درآمد و پرداخت هزینه­ها برای اجرای برنامه­های متعدد و متنوع خود را در چارچوب بودجه انجام می­دهند. بنابراین بودجه آئینه تمام نمای همه برنامه­ها و فعالیت­های سازمان بوده و نقش بسیار مهم و حیاتی در توسعه سازمان­ها ایفا می­کند.

در طول تاریخ، بشر برای مبارزه با فقر و تنگدستی و عوارض اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن، راه پر فراز و نشیبی را طی نموده است. حاصل تلاش­ها و کوشش­های انجام شده به اشکال مختلف از جمله تاسیس نظام تامین اجتماعی می­باشد، که نقش موثری در استقرار عدالت اجتماعی بر عهده دارد. اصول و ضوابط حاکم بر این نهاد، ریشه در حس انسان­دوستی و همیاری انسان­ها دارد و از اندیشه تعاون و کمک به همنوع سرچشمه گرفته است. در سیستم اقتصاد جهانی سرشار از رقابت کنونی، نظام تامین اجتماعی نه تنها به عنوان یک مقوله اخلاقی بلکه به منزله یک مبحث اقتصادی نیز شناخته شده است.

از سوی دیگر طی سال­های اخیر، سازمان تامین اجتماعی پس از گذشت بیش از ۵۰ سال از حیات آن، بعنوان یک صندوق بیمه­ای، به نقطه سربه سری منابع و مصارف خود نزدیک شده است که از الزامات مواجهه با این مشکل، برنامه­ریزی و تخصیص بهینه منابع و مصارف وایجاد یک الگوی مناسب بودجه­ریزی می­باشد.

بنا به اهمیت این موضوع درسازمان تامین اجتماعی، این تحقیق در راستای تبیین الگوی مناسب بودجه­ریزی می­باشد. معاونت درمان تامین اجتماعی استان یزد ( شامل: بیمارستان شهدای کارگر و 10 واحد درمانی) به عنوان مطالعه موردی در نظرگرفته شده است. وکارشناسان بودجه و مالی این معاونت، بعنوان جامعه آماری و نمونه آماری  انتخاب شدند.                                                                                           

1-1- بیان مسئله :
بودجه­بندی یکی از ابزارهای مهم و حساس برای برنامه­ریزی مالی و چگونگی استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود می­باشد و چگونگی ساختار بودجه­ای، گستره مربوط به توانایی مدیران در تصمیم­­­گیری و قبول وظایف را تحت تاثیر قرار می­دهد. بنابراین مسائل مربوط به آن شامل بررسی موانع و مشکلات موجود، بازنگری جامع تهیه و تصویب و اجرای بودجه، کنترل­های مربوطه به صورت یک نظام پیوسته و منسجم، از اهمیت ویژه­ای برخورداراست (خرمی، شیرازی، امینی، خوزانی، 1389).

استفاده از بودجه به عنوان ابزار سیاست­گذاری یا برنامه­ریزی، به منظور تنظیم سیاست­های مالی برای مقاصد اقتصادی صورت می­گیرد تا به وسیله آن درآمدها و هزینه های بودجه­ای، چند هدف ویژه را برای حفظ تعادل اقتصادی و جلوگیری از بروز بحران تامین کند ( قهرمانی، 1392). بنابراین ساختار بودجه باید به گونه ای باشد که همراه با شفافیت اطلاعات , مصالح اجتماعی را نیز تامین کند (بشیری نژاد، 1381 )

خوشبختانه طی سالهای اخیر در سازمان تامین اجتماعی, بدلایل متعددی از جمله گستردگی حجم فعالیت­های سازمان در سطح کشور, نزدیکی به نقطه سربه سری منابع و مصارف و نبودن یک روش واحد بودجه­ریزی، نیاز به یک الگوی مناسب بودجه­­ریزی در سطح سازمان تامین اجتماعی ضروری به نظر می­رسد. بنابراین بودجه­ریزی بعنوان یکی از اولویت­های اساسی سازمان مطرح شده است. بنابراین پژوهش­هایی در زمینه تعیین الگوهای مناسب در این سازمان انجام شده است. اما در این راستا پژوهش حاضر در تلاش است تا با شناسایی عوامل ارزیابی الگوهای بودجه­ریزی، با استفاده از نظرات خبرگان و کارشناسان بودجه و مالی مدیریت درمان استان یزد، الگوی بودجه­ریزی مناسبی را جهت سازمان تامین اجتماعی معرفی نماید.

1-2-  اهمیت و ضرورت انجام تحقیق: 
بودجه، ضرورتی است که محدودیت منابع، ایجاد کرده است. نخستین پیام هر سند بودجه این است: سازمانی که درصدد است تا منابع محدود خود را بین نیازهای نا محدود، به شکل مناسبی توزیع نماید، باید بودجه­ریزی نماید. کمبود منابع مالی یک محدودیت عمده دربخش سازمانها می­باشد که بدون توجه به جایگاه مالی، هیچ سازمانی نمی­تواند در ایجاد نوعی اولویت­بندی بین نیازهای خود، غفلت نماید. اگرگزینش­های منطقی با آگاهی کامل شکل بگیرند، سیاستهای سازمان به اثربخش­ترین شکل تعیین خواهند شد (جمعی ازنویسندگان، 1388″اولین کنفرانس بین المللی بودجه­ریزی عملیاتی، تهران، ایران ).

استفاده از برنامه در هر سازمانی که مدعی رشد و توسعه و کارکردی مطلوب می­باشد، ضرورتی انکارناپذیر است. در واقع هر سازمانی با برنامه­ریزی به پیش­بینی آینده دست می­زند. بودجه­ریزی نیز در شکل پیشرفته خود در واقع نوعی برنامه­ریزی است که وضعیت مالی سازمان در آن برای مدت یک سال شمسی پیش­بینی می­گردد و از طریق آن سازمان درصدد بر می­آید تا با امکانات محدود خود طوری برنامه­ریزی نماید که بتواند به هدف­های مورد نظر خود برسد ( بابائی، 1379، ص 10).

 اخذ درآمدها و انجام هزینه­ها در نظام اقتصاد جامعه به منظور برقراری تعادل اقتصادی در جامعه است و بودجه به عنوان ابزاری جهت برقراری این تعادلها نقش حساس دارد (فرزیب، 1381، ص 7).

مطالعه سیاست­های اصلی و فعالیت­های بودجه­بندی را در مقابل بودجه­بندی برای کارایی قابل تحمل و بحث­های مکانیسم­های جدید برای تخصیص دادن بسیار موثر منابع مربوط به بودجه و کنترل را نشان می­دهد که نیازمند رسیدن به دستورات جدید گسترش یافته بخش عمومی برای فراهم ساختن ارتقا قابل تحمل و استراتژیک می­باشد  (ماریاویوتا، سیمپزو، ماریارادو، 2010). 

اهمیت و جایگاه برنامه­ریزی، نقش بنیادی در دستیابی به اهداف دارد. کیفیت برنامه­ریزی تابع کیفیت اطلاعات جامع و بهنگام در دستیابی برنامه­ریزان به این اطلاعات و همچنین تجربه مرتبط با آنها می­باشد از آنجا که بودجه بندی یکی از ابزارهای مهم و حساس برای برنامه­ریزی مالی و چگونگی استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود بوده و چگونگی ساختار بودجه­ای، گستره مربوط به توانایی مدیران در تصمیم­گیری و قبول وظایف را تحت تاثیر قرار می­دهد، مسائل مربوط به آن شامل بررسی موانع و مشکلات موجود، بازنگری جامع و هماهنگی که مشتمل بر مراحل مربوط به تعاریف و تلقی­ها تا تهیه و تصویب و سرانجام اجرای بودجه، کنترل­های مورد نظر به صورت یک نظام پیوسته و منسجم می­باشد که از اهمیت ویژه­ای برخوردار است(خرمی، شیرازی، امینی، خوزانی، 1389).

بودجه­ریزی اهداف و کاربردهای مختلفی در تنظیم, تصویب, اجرا و کنترل سیاست­های دولت و سازمان­ها دارد. در مرحله اول, بودجه چارچوبی را برای تنظیم سیاست­های دولت و سازمان­ها فراهم می­کند و فعالیت­های مختلف برای رسیدن به اهداف توسعه و تقسیم این فعالیت­ها بین مجریان فعالیت­ها تعیین می­شود. در مرحله تصویب, بودجه وسیله کنترل قانونی است. در مرحله اجرا, بودجه­بندی راهنمای مدیران در اجرای سیاست­های تدوین شده است و در نهایت بودجه­بندی مهم­ترین ابزار کنترل و نظارت بر عملکرد دولت و سازمان­ها محسوب می­شود (میرزائی اهرنجانی, حسن).

1-3- اهداف تحقیق
در این پروژه تحقیقاتی، هدف اصلی شناسایی مناسب­ترین الگوی بودجه­ریزی جهت سازمان تامین اجتماعی می­باشد، و با هدف اینکه کدامیک از الگوها مناسب­تر است، لازم است عوامل ارزیابی بودجه­ریزی را شناسایی نمود تا به وسیله این عوامل الگوی مناسب را شناسایی کرد.

  1-4-  سئوالات تحقیق: 
1- شاخص­های (عوامل) اصلی ارزیابی الگوهای مناسب بودجه­ریزی چیست؟

2- الگوی مناسب بودجه­ریزی برای سازمان تامین اجتماعی چیست؟

1-5- روش تحقیق:
روش تحقیق در این پژوهش از لحاظ هدف کاریردی است و از حیث نحوه گردآوری اطلاعات در زمره مطالعات توصیفی، پیماشی پژوهشی طبقه­بندی می­گردد که از روش میدانی برای گردآورد اطلاعات استفاده شده است.                                                                                            

1-6- روش گردآوری اطلاعات و داده­ها:
الف) جمع­آوری اطلاعات:

برای تدوین مبانی نظری و ادبیات تحقیق و بخشهای تئوریک از مطالعات کتابخانه ای و با مطالعه کتب و نشریات و مقالات داخلی و خارجی، جستجوی اینترنتی استفاده شده است.

 ب) جمع­آوری داده­ها:

 پرسشنامه، مهمترین ابزار جمع­آوری داده­ها در این پژوهش می­باشد. جهت رتبه­بندی معیارهای ارزیابی الگوهای بودجه­ریزی و شناسایی الگوی مناسب بودجه­ریزی از پرسشنامه­های متفاوتی استفاده شده است.

1-7- جامعه آماری:
جامعه آماری عبارتست از افراد و اشیاء یا نمودهایی که در یک یا چند خاصیت اشتراک دارند (صفاری، حق­شناس ،1384). جامعه آماری این تحقیق، کلیه کارشناسان بخش مالی واحدهای درمانی مدیریت درمان تامین اجتماعی استان یزد می باشند، که در دو بخش درمان مستقیم شامل: بیمارستان شهدای کارگر، و درمانگاه­های قایمیه، دندانپزشکی، پلی­کلینینک حضرت امیر(ع)، حضرت سجاد(ع)، شهید پاکنژاد یزد و پلی­کلینینک، شهرستان­های اردکان، میبد، بافق، ابرکوه، مهریز، اشکذر و تفت، و در بخش درمان غیر مستقیم، دفتر رسیدگی به اسناد پزشکی، مشغول به کار می­باشند، که جهت این پژوهش از آنها کمک گرفته شده است.

1-8- حجم نمونه و روش نمونه گیری:
با عنایت به اینکه کارشناسان مالی جمعا 21 نفر می­باشند، کل جامعه آماری، به عنوان نمونه آماری برگزیده شدند.

1-9- روش تجزیه وتحلیل اطلاعات و داده­ها:
به منظور بررسی آماری و تجزیه و تحلیل داده­ها از روش­های آماری توصیفی و استنباطی استفاده گردید. همچنین برای بررسی پایایی پرسشنامه از آزمون کرونباخ و برای بررسی رتبه­بندی عوامل ارزیابی از تکنیک تاپسیس فازی و برای رتبه­بندی الگوی مناسب بودجه­ریزی از تکنیک ویکورفازی استفاده شده است.

1-10- قلمرو تحقیق:
1-10-1- قلمرو موضوعی تحقیق:

قلمرو تحقیق از حیث موضوع به الگوی مناسب بودجه­ریزی در سازمان تامین اجتماعی می­پردازد.

1-10-2- قلمرو زمانی تحقیق:

حیطه زمانی اجرای تحقیق حاضر از نظر توزیع و جمع آوری پرسشنامه سه ماهه دوم سال 1394 بوده است.

1-10-3- قلمرو مکانی تحقیق:

قلمرو تحقیق از حیث مکانی، مدیریت درمان تامین اجتماعی استان یزد انجام گرفته است.  

1-11- تعاریف عملیاتی واژه­ها:
 بودجه­ریزی[1]: فرآیند توسعه در برنامه کوتاه مدت است که شامل تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه، تصویب، اجرا و نظارت بر بودجه در یکسال مالی است. بودجه­ریزی یک تفکر منسجم از منابع مالی محدود در برابر نیازهای نامحدود است بطوریکه ارتباطات ارگانیک و همه جانبه بین منابع مالی و غیر مالی لحاظ شده باشد. بودجه­ریزی برآورد منطقی حجم عملیات در مقابل اعتبارات می­باشد (فرزیب، علیرضا ،1381).

الگوی بودجه­ریزی[2]: نگرشی یکپارچه برای شکل­دهی بودجه است که از طریق الگوی بودجه­ریزی، سازمان می­تواند به اهداف و برنامه­های خود منسجم­تر بپردازد و روش­های خود را اصلاح کند. به کمک الگوی بودجه­ریزی می­توان رابطه بین متغییرها را به خوبی شناخت تا هنگام بودجه­ریزی و تصمیم­گیری، تمام عوامل و متغییرهای مؤثر در روابط آنها مورد توجه قرار گیرد ( بابائی، 1379).

سازمان تامین اجتماعی[3]: سازمان تأمین اجتماعی بر پایه اصلاح قانون تشکیل سازمان تأمین اجتماعی ( مصوب تیر ماه 1358 ) از تغییر نام صندوق تأمین اجتماعی و به منظور اجرا و تعمیم و گسترش انواع بیمه های اجتماعی و همچنین جمع­آوری وجوه و درآمدهای موضوع قانون تأمین اجتماعی و سرمایه­گذاری و بهره­برداری از محل وجوه و ذخایر تشکیل شد (ریاضی، محسن ، 1385).

تاپسیس فازی[4]: تاپسیس فازی به معنی روش­های ترجیح براساس مشابهت به راه حل ایده‌آل است، به دلیل سادگی و ماهیت قابل برنامه­ریزی آن به عنوان یکی از تکنیک­­هایmamdm به طور گسترده مورد استفاده قرار می­کیرد. این تکنیک برای رتبه­بندی گزینه­ها به کار گرفته می­شود (حبیبی، آرش. ایزدیار، صدیقه. سرافرازی، اعظم. 1393).

ویکورفازی[5] : ویکورفازی به منظور حل مسایل تصمیم­گیری چند معیاره و دستیابی به بهترین راه حل توافقی معرفی شده­است. این روش جهت رتبه­بندی و انتخاب گزینه­ها با توجه به مجموعه­ای از شاخص­های مختلف، مورد استفاده قرار می­گیرد. هدف اصلی این روش، نزدیکی بیشتر گزینه­ها به جواب ایده­آل در هر شاخص است (حبیبی، آرش. ایزدیار، صدیقه. سرافرازی، اعظم ، 1393).

مقدمه

 

دیدگاه­ها, نظریه­ها و تعاریف مختلفی در خصوص بودجه ارائه شده است. این تعاریف نیز متاثر از نظریه­های اقتصادی در مورد دولت بوده است و دیدگاه­های موجود در زمینه سازمان نیز تحت تاثیر شرایط متفاوت سیاسی, اقتصادی و اجتماعی بوده است. در یک بررسی کلی می­توان گفت نظام بودجه­ریزی به عنوان یک ابزار مهم و حساس برنامه­ریزی به موازات رشد و توسعه سازمان، مراحل و تحولات مهمی را پشت سر گذاشته و امروزه  بصورت یک نظام پیچیده فنی و مالی درآمده است. این نظام در آغاز پیدایش خود به علت محدودیت حوزه فعالیت سازمان عمدتاً مربوط به درون سازمان بوده و حالا با مسائل خارج از سازمان روبرو می­باشد.

 

در این فصل ابتدا تعاریفی از بودجه، سیر تکوینی، ضرورت،  اهمیت و اصول بودجه مطرح می­شود، و در بخش دوم، راجع به موارد استفاده از بودجه، مراحل بودجه­ریزی در سازمان تامین اجتماعی، روش­های بودجه­ریزی،  ویژگی­های بودجه­ریزی مناسب، و عوامل مؤثر در بودجه­ریزی، توضیحاتی داده خواهد شد.

 

در بخش آخر پیشنه­های تحقیق در داخل و خارج کشور راجع به موضوع پژوهش ارائه گردیده است.    

 

2-1- تعاریف ومفاهیم بودجه

بودجه عبارتست ازشرح صورت وضعیت و پیش‌‌بینی درآمدها و هزینه‌ها برای یک دوره درآینده یک سازمان و یک ابزارمدیریتی است که مدیر را درکنترل و سلامت مالی سازمان کمک می کند. استفل  بودجه در سازمان­های تخصصی را این چنین تعریف می­کند: بودجه­ریزی مشخص­کردن، تخصیص­دادن، بهبود و نظارت و مدیریت صندوق مالی سازمان است که یکی از دو عامل مهم و ضروری در مدیریت و داشتن خلاقیت در مدیریت می­باشد. تالبوت بودجه را به عنوان یک موقعیت پولی مناسب برای سازمانهایی که نگرانی­هایی درباره اولویت­های سازمان دارد، تعریف می­کند )مکی[1]،2003(.

 

بودجه عبارت است از پیش بینی درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینه ها و عملیات معین که در دورۀ محدودی از زمان انجام می شود (انصاری،1386(.

 

 

 

22- فلسفه وجودی بودجه

انسانها در دوران مختلف همیشه درصدد بوده‌اند تا نیازها و خواسته‌های خود را به نوعی از امکاناتی که در طبیعت وجود دارد تأمین نمایند. اما با توجه به اینکه نیازها و خواسته‌های انسان نامحدود و در مقابل، منابع و امکاناتی که در اختیار دارد محدود است، می­توان گفت که بشر با دنیایی مملو از کمیابی زندگی می­کند و لذا در مواجهه با این مشکل از قوه تعقل و قدرت تجزیه و تحلیل و توان پیش­بینی خود استفاده کرده و با توسل به برنامه‌ریزی درصدد برآید تا با حداقل امکاناتی که در اختیار دارد، حداکثر مطلوبیت را نصیب خود نماید.

 

حتی آثار به جا مانده از زندگی بشر اولیه در صدها هزار سال پیش، قبل نشانه‌های زیادی از برنامه‌ریزی در امور دارد. با عنایت به مباحث مطرح شده، می­توان گفت: فلسفه وجودی بودجه‌نویسی دو عامل است: یکی نیازهای نامحدود بشر و دوم منابع و امکانات محدودی که در اختیار دارد (بابایی، 1378 ).

 

 

2-3- سیر تکوین بودجه و بودجه­ریزی

مفهوم بودجه همگام با تکامل سازمان­ها و پیچیده­تر شدن وظایف سازمان­ها, تغییر و تکامل یافته است. این تکامل را می­توان به چهار مرحله متمایز تقسیم کرد.

 

 در مرحله اول که تقریباً از 1920 تا 1935 می باشد, تاکید عمده روی ایجاد یک سیستم با کفایت برای کنترل هزینه‌ها بود و حسابداری هزینه‌ها و پیوند بین حسابداری و بودجه مطرح بود.

 

 مرحله دوم که در توسعه بودجه عملیاتی خود را نشان می دهد, استفاده از بودجه به عنوان ابزار مدیریت مالی بود و خود را در اصلاح ساختار مناسب, بهبود مدیریت و برنامه‌های اندازه‌گیری کار ظاهر ساخت و بر بودجه‌ای تاکید داشت که کار و فعالیتهای سازمان را اندازه بگیرد.

 

مرحله سوم با پیوند دادن بودجه و برنامه به عنوان معیاری برای تجزیه و تحلیل رفاه اقتصادی آغاز شد و روی پیشرفت­هائی که در تکنولوژی­های تصمیم‌گیری و اطلاعاتی رخ داده بود تمرکز داشت.

 

مرحله چهارم بواسطه پیچیدگی محیط سازمانها بوجود آمده و باعث استفاده از بودجه بر مبنای صفر به عنوان ابزار برنامه‌ریزی راهبردی (استراتژیک) گردیده است. بر این اساس سیر تکوین بودجه را می­توان به شرح ذیل برشمرد:

 

الف- بودجه به عنوان ابزار کنترل

 

ب- بودجه به عنوان ابزار برنامه‌ریزی

 

ج- بودجه به عنوان ابزار مدیریت مالی

 

د- بودجه به عنوان ابزار راهبردی(استراتژیک)

 

 2-4- سیر تکاملی بودجه­ریزی دولتی

 

بطور کلی قبل از مشروطیت و در دوران طولانی حکومت شاهنشاهی در ایران، نظارت مردم بر بودجه در حداقل بوده و شاهان در راس حکومت قرارداشتند و چگونگی اخذ مالیات از مردم توسط آنان صورت می گرفت. با پیدایش انقلاب مشروطه، در زمینه بودجه قوانینی رواج یافت که عمدتا” از قوانین فرانسه نشات گرفته بود. در ایران اولین بودجه کشور را به روش جدید پس از مشروطیت،  صنیع الدوله هدایت در سال 1289 هجری شمسی تهیه وتقدیم مجلس نمود. این روش تا سال 1320 هجری شمسی به همین منوال ادامه داشت و اداره امور بودجه بر عهده وزارت دارایی بود. در سالهای 1327 همراه با بودجه جاری، بودجه عملیات شرکت های دولتی نیز تهیه و به مجلس تسلیم شد. در سال 1340 کلیه امور مربوط به بودجه عمرانی به سازمان برنامه و تمامی امور مربوط به بودجه عادی به وزارت دارایی محول شد. از سال 1346 وظیفه تهیه بودجه عادی و عمرانی که به طور جداگانه در دفتر مرکزی برنامه ریزی و دفتر مرکزی بودجه تهیه می شدند به واحد جدیدی بنام دفتر مرکزی طرح و بودجه واگذار شد. در سال 1347 برنامه پنجساله چهارم تصویب گردید و  برنامه عمرانی پنج ساله پنجم از سال 1352 اجرایی شد و تا سال 1356 ادامه داشت (احمدی، 1382).

 

از سال 1358 تا سال 1367 مصادف با پیروزی انقلاب و شروع جنگ، بخاطر مشکلات پدید آمده عملا” اتفاق مهمی در روند تهیه و تنظیم بودجه کل کشور بوجود نیامد. در سال 1368  برنامه اول توسعه بعد از انقلاب اسلامی به تصویب مجلس رسید و تا سال 1373 ادامه داشت. در این سالها اهداف بودجه در قالب برنامه‌های پنج ساله اداه یافت تا در سال 1384 تهیه بودجه به روش عملیاتی مورد تأکید مسئولین قرار گرفت و بخشنامه بودجه سال 1385 نیز بر همین اساس تهیه و به کلیه دستگاههای اجرایی ابلاغ و در نهایت به مجلس تقدیم و به تصویب رسید (کردبچه، 1385).

 

 2-5- ضرورت بودجه و بودجه‌ریزی

 

بودجه‌بندی را، فرآیند تخصیص منابع محدود به نیازهای نامحدود، می دانند . مجموع کوشش‌هائی که صرف تدوین و تخصیص منابع می شود به منظور”حداکثر استفاده“ از منابعی است که معمولاً در حد کفایت نمی‌نمایند و به اصطلاح اقتصادی، کمیاب هستند. بنابراین در راه رسیدن به اهداف مطلوب، ضرورت دارد به نحوی از هر یک از منابع محدود استفاده گردد که در تبدیل کل منابع به پول بتوان گفت که با حداقل هزینه, حداکثر استفاده به عمل آمده است.

 

تضاد و برخورد این دو واقعیت یعنی نامحدود بودن نیازها و محدود بودن منابع, انسان متفکر و اندیشمند را به چنین نتیجه­گیری می رساند که از منابع محدود باید برای رفع نیازهای نامحدود آنچنان یاری گرفت که حد متناسب، رضایت به دست آید، و این نخستین تصور بودجه است و ضرورت بودجه­نویسی نیز از همین مسئله ناشی می شود (آیت اللهی, 1374).

 

 2-6- اهمیت بودجه:

 

بودجه­بندی اهداف و کاربردهای مختلفی در تنظیم, تصویب, اجرا و کنترل سیاست­های سازمان­ها دارد. در مرحله اول, بودجه بر مبنای چارچوب سیاستهای سازمان تنظیم می­گردد و فعالیتهای مختلف برای رسیدن به اهداف توسعه سازمان پیش­بینی می­شود و این فعالیتها بین مجریان تقسیم می­شود. در مرحله تصویب, بودجه وسیله کنترل قانونی است. در مرحله اجرا, بودجه‌بندی راهنمای مدیران در اجرای سیاستهای تدوین شده است و در نهایت بودجه‌بندی مهم­ترین ابزار کنترل و نظارت بر عملکرد سازمانها محسوب می­شود. بنابراین اهداف و مقاصد بودجه‌بندی را در سطح کلان(دولت) که قابل تصمیم به سطوح سازمانی نیز می باشد, را می توان به شرح ذیل بیان کرد:

 

الف- بودجه وسیله ای برای تدوین و تنظیم برنامه­های دولت و سازمان­ها است.