1-4-1) قلمرو موضوعی………………………… 9
2-4-1) قلمرو مکانی………………………… 10
3-4-1) قلمرو زمانی………………………… 10
5-1) فرضیه های تحقیق………………………… 10
6-1) تعریف واژه ها و اصطلاح های تخصصی تحقیق……………… 11
فصل دوم: ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق
مقدمه……………………….. 15
2-1) بخش اول: مبانی نظری………………………… 15
2-1-1) اخلاق………………………… 15
2-1-1-1) تعریف اخلاق………………………16
2-1-1-2) انواع اخلاق در سازمانها………………………. 20
2-1-2) کار ……………………….26
2-1-2-1) تعریف کار………………………. 27
2-1-2-2) تفاوت کار و حرفه……………………….. 28
2-1-3) اخلاق کار ……………………….29
2-1-3-1)تعریف اخلاقکار………………………. 29
2-1-3-2) ابعاد اخلاقکار………………………. 31
2-1-3-3) اهمیت و ضرورت پرداختن به اخلاقکار……………. 34
2-1-3-4) عوامل مؤثر بر رعایت اخلاقکاری………………………… 36
2-1-3-5) اخلاقکار در ایران………………………… 40
2-2-1) هوش…………………………. 42
2-2-1-1) تعریف هوش…………………………. 42
2-2-1-2) انواع هوش در سازمانها………………………. 43
2-2-3) تعریف هوش سازمانی………………………… 47
2-2-3-1) ابعاد هوش سازمانی………………………… 482-2-3-2) عناصر هوش سازمانی………………………… 51
2-2-3-3) توانمندسازهای کلیدی هوش سازمانی……………. 52
2-2-3-4) اهمیت و ضرورت استفاده از هوش سازمانی…………. 53
2-3-1) رفتار شهروندی سازمانی………………………… 55
2-3-1-1) تعریف رفتار شهروندی سازمانی………………………… 55
2-3-1-2) ابعاد رفتار شهروندی سازمانی………………………… 57
2-3-1-3) عوامل تأثیرگذار بر رفتار شهروندی سازمانی…………………… 58
2-2) بخش دوم: سوابق تحقیق………………………… 60
2-2-1) تحقیقات داخلی………………………… 60
2-2-1-1) تحقیقات داخلی پیرامون اخلاقکار………………………. 60
2-2-1-2) تحقیقات داخلی پیرامون هوش سازمانی………………………… 65
2-2-1-3) تحقیقات داخلی پیرامون رابطه رفتار شهروندی سازمانی با اخلاقکار و هوش سازمانی……… 67
2-2-2) تحقیقات خارجی………………………… 68
2-2-2-1) تحقیقات خارجی پیرامون اخلاقکار………………………. 68
2-2-2-2) تحقیقات خارجی پیرامون هوش سازمانی………………………… 72
2-2-2-3) تحقیقات خارجی پیرامون رابطه رفتار شهروندی سازمانی با اخلاقکار و هوش سازمانی……. 75
2-3) بخش سوم: چارچوب نظری و مدل مفهومی تحقیق………………………… 85
فصل سوم: روشها و ابزار تحقیق
مقدمه……………………….. 88
3-1) روش تحقیق………………………… 88
3-2) جامعه آماری………………………… 89
3-3) حجم نمونه و روش نمونه گیری………………………… 90
3-4) ابزار جمع آوری داده………………………. 91
3-4-1) روایی………………………… 93
3-4-2) پایایی………………………… 93
3-5) روش گردآوری داده………………………. 95
3-6) ابزار و روش تجزیه و تحلیل داده ها………………………. 95
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها
مقدمه………………………. 97
4-1) ویژگیهای جمعیت شناختی افراد جامعه……………………….. 974-1-1) توزیع فراوانی و درصد جنسیت افراد نسبت به کل آمار……… 97
4-1-2) توزیع فراوانی و درصد تحصیلات افراد نسبت به کل آمار………… 98
4-1-3) توزیع فراوانی و درصد گروه های سنی افراد نسبت به کل آمار……. 100
4-2) تحلیل توصیفی ویژگیهای افراد مورد بررسی………………………… 101
4-2-1) شاخصهای آمار توصیفی متغیرهای پژوهش………………………….. 101
4-3) تحلیل استنباطی فرضیههای پژوهش………………………….. 102
4-3-1) بررسی وضعیت اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی………. 102
4-3-2) بررسی وضعیت ابعاد اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی…… 103
4-3-2-1) بررسی وضعیت ابعاد اخلاقکار………………………. 103
4-3-2-2) بررسی وضعیت ابعاد هوش سازمانی………………………… 104
4-3-2-3) بررسی وضعیت ابعاد رفتار شهروندی سازمانی………………………… 105
4-3-3) بررسی نحوه ارتباط متغیرهای پژوهش………………………….. 105
4-3-4) بررسی ارتباط میان ابعاد متغیرهای پژوهش………………………….. 106
4-3-4-1) بررسی ارتباط میان ابعاد اخلاقکار………………………. 107
4-3-4-2) بررسی ارتباط میان ابعاد هوش سازمانی………………………… 108
4-3-4-3) بررسی ارتباط میان ابعاد رفتار شهروندی سازمانی………………………… 109
4-3-4-4) بررسی ارتباط میان ابعاد اخلاقکار و رفتار شهروندی سازمانی…………… 110
4-3-4-5) بررسی ارتباط میان ابعاد رفتار شهروندی سازمانی و هوش سازمانی…………. 110
4-3-4-6) بررسی ارتباط میان ابعاد اخلاقکار و هوش سازمانی………………………… 112
4-3-5)ترسیم مدل اصلی تحقیق و نیکویی برازش مدل………………………… 114
4-3-6) بررسی میزان تأثیر ویژگیهای جمعیت شناختی………………………… 121
4-3-6-1) تأثیر ویژگی جنسیت بر متغیرهای مورد مطالعه……………………….. 121
4-3-6-2) تأثیر ویژگی سن بر متغیرهای مورد مطالعه……………………….. 122
4-3-6-3) تأثیر ویژگی تحصیلات بر متغیرهای مورد مطالعه……………………….. 122
4-4) یافته های جانبی………………………… 124
4-4-1) بررسی میزان تأثیر ابعاد متغیرها………………………. 124
4-4-1-1) بررسی میزان تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ابعاد چهارگانه متغیر اخلاقکار ………..124
4-4-1-2) بررسی میزان تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ابعاد هفتگانه متغیر هوش سازمانی………. 128
4-4-1-3) بررسی میزان تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ابعاد پنجگانه متغیر رفتار شهروندی سازمانی……. 131
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات
مقدمه……………………….. 1365-1)خلاصه تحقیق………………………… 137
5-2) نتیجه گیری………………………… 138
5-2-1) وضعیت اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی در کارکنان اداری دانشگاه شیراز……. 139
5-2-2) نحوه ارتباط اخلاقکار و هوش سازمانی………………………… 140
5-2-3) نحوه ارتباط ابعاد اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی………. 141
5-2-4) تفسیر مدل اصلی تحقیق………………………… 142
5-2-5) تأثیر ویژگیهای جمعیتشناختی بر اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی…………… 142
5-3) محدودیتهای تحقیق………………………… 143
5-4) پیشنهادهای تحقیق………………………… 144
5-4-1) پیشنهادهای عمومی تحقیق………………………… 144
5-4-2) پیشنهادهایی به محقّقین و پژوهشگران آینده……….. 147
منابع و مآخذ……………………….. 149
الف) منابع فارسی………………………… 149
ب) منابع غیرفارسی………………………… 157
پیوستها………………………. 165
پیوست شماره 1: پرسشنامه پژوهش……………………….. 165
پیوست شماره 2: ضرایب آلفای کرونباخ……………………….. 169
پیوست شماره 3: ضرایب تی تک نمونهای برای سنجش وضعیت متغیرها………. 171
پیوست شماره 4: ماتریس همبستگی متغیرها……………………….. 172
پیوست شماره 5: آمارههای نیکویی برازش مدل لیزرل……………………….. 173
پیوست شماره 6: بررسی وضعیت عوامل جمعیت شناختی……………………….. 174
پیوست شماره 6-1: بررسی وضعیت عامل جنسیت……………………….. 174
پیوست شماره 6-2: بررسی وضعیت عامل سن……………………….. 175
پیوست شماره 6-3: بررسی وضعیت عامل تحصیلات……………………….. 176
پیوست شماره 7: ضرایب تحلیل مسیر……………………….. 178
پیوست شماره 7-1: ضرایب تحلیل مسیر اخلاقکار……………………….. 178
پیوست شماره 7-2: ضرایب تحلیل مسیر هوش سازمانی……………………….. 179پیوست شماره 7-3: ضرایب تحلیل مسیر رفتار شهروندی سازمانی……………. 180
چکیده:
دنیای امروز، دنیای سازمانهایی است که متولیان آن انسانها هستند. نیروی انسانی با قابلیت و توانمندی بالقوه خود چنانچه به خوبی مورد توجه قرار گیرد میتواند نقش مهم و حساسی را در راستای نیل به توسعه و رشد اقتصادی ایفا نماید. لازمه رسیدن به این مهم، توجه به کارایی و اثربخشی سازمانها با اهمیت دادن به خصوصیات و ویژگیهای متغیرهای رفتار سازمانی از جمله اخلاقکار و هوش سازمانی در افراد و کارکنان است. هدف اصلی تحقیق حاضر بررسی نحوه ارتباط میان اخلاقکار و هوش سازمانی با در نظر گرفتن متغیر میانجی رفتار شهروندی سازمانی است.
جامعه آماری پژوهش شامل کلیه کارکنان رسمی اداری دانشگاه شیراز (540 نفر) میباشند. نمونهگیری بر اساس روش تصادفی ساده و با استفاده از فرمول کوکران انجام گرفت. جهت سنجش متغیرهای تحقیق از ابزار پرسشنامه استفاده شد که شامل 30 سؤال اخلاقکار، 25 سؤال هوش سازمانی و 10 سؤال رفتار شهروندی سازمانی بود. دادههای حاصل از پژوهش پس از جمعآوری جهت تعیین ارتباط میان متغیرها توسط نرمافزار آماری لیزرل مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند.
نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که، متغیر رفتار شهروندی سازمانی دارای رابطه معنیدار با متغیرهای اخلاقکار و هوش سازمانی است. بدین معنی که با افزایش رفتار شهروندی سازمانی در کارکنان اخلاقکاری و همچنین هوش سازمانی آنها نیز افزایش خواهد یافت. با در نظر گرفتن متغیر رفتار شهروندی سازمانی به عنوان متغیر میانجی میان متغیرهای اخلاقکار و هوش سازمانی ارتباط غیرمستقیم این متغیرها نیز تأیید میگردد. امّا، بر اساس همین نتایج متغیرهای اخلاقکار و هوش سازمانی دارای رابطه معنیدار نبوده و ارتباط میان آنها تأیید نمیشود. بنابراین رابطه مستقیمی نیز میان آنها قابل تصور نیست.
فصل اول: کلیات تحقیق
مقدمه:
در یک نگاه کلی تحقیق حاضر بر آن است تا ضمن بررسی وضعیت رفتارهای مناسب در محیط کار که سبب بالارفتن کارایی و اثربخشی سازمانی میگردد؛ از قبیل درجه مناسب اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی؛ ارتباط میان این رفتارها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بدیهی است شناخت اینگونه عوامل، که مدیریت را در کنترل و اداره نیروی انسانی سازمان یاری میرساند، به تحقق اهداف سازمانی و متعاقباً رشد و توسعه اجتماعی تسریع خواهد بخشید و نه تنها برای سازمان نافع بوده بلکه برای عمومیت جامعه نیز مفید واقع خواهد شد.
به طور کلی در این فصل بـه تحریر کلّیات تحقیق در قالب موضوعات مختلف پرداخته میشود؛ ترتیب ارائه موضوعات بدین صورت است که در ابتدا مسأله تحقیق و اهمیت و ضرورت آن بیان میشود؛ سپس اهداف، روش، محدودیتها، قلمرو و فرضیه های تحقیق بیان میگردد. در انتها نیز تعاریف عملیاتی واژه های تحقیق ارائه میشوند.
1-1- مسئله تحقیق
انسان، به عنوان اشرف مخلوقات الهی صاحب اخلاقها و منشهای متفاوتی است، آنگونه که نه تنها در محیط و شرایط مختلف خُلقیات گوناگونی دارد، بلکه در یک محیط نیز ممکن است رفتارهای متفاوتی از خود ابراز نماید. خُلق و خوی انسان برگرفته از روح اوست. آن آفریدهای که حضرت حق در وصفش فرمود:
وَ یَسئَلوُنَکَ عَنِ الرُّوحُ قُلِ الرّوُحُ مِن اَمرِ رَبّی وَ ما اوُتیتُم مِنَ العِلمِ اِلاّ قَلیلا [1]
(سوره مبارکه بنی اسرائیل، آیهی 85)
روح انسان تحت تأثیر شرایط مختلف و پیچیده ای قرار دارد که بسیاری از آنها مطابق فرموده خداوند ناشناخته مانده است. امّا امروزه مبرهن است که از جمله عوامل مؤثر بر روح انسان ویژگی ها و شرایط محیطی است که با تغییر و تحول آن، روحیات و متعاقباً شرایط روحی و رفتار انسان نیز تحولاتی میپذیرد و پس خلق و خو، یا به عبارتی رفتار او در هر شرایطی، به نحوی خاص شکل می گیرد. مدیریت ضمن باور و اعتقاد به انسان به عنوان یکی از منابع پر قدر و ارزش، به دنبال راهی برای اداره و پرورش این منبع، به منظور بهرهگیری بهینه از توانمندیهای خدادادی اوست؛ بنابراین مدیریت بر انسان، مستلزم مدیریت رفتار اوست.
فرهنگ اسلام نیز همواره مملو از مکارم اخلاقی، برگرفته از آموخته های عملی و سیرهی نبوی و علوی است. در روایات وارده از نبی گرامی اسلام و ائمه علیهمالسلام در مورد کار و کمیت و کیفیت آن و همچنین امور اخلاقی و رفتاری در روابط همه جانبه کارکنان با یکدیگر، با زیردست و مافوق حقوقی مشخص شده است که با التزام به آن دستورات زمینههای توفیق دنیوی و اخروی فراهم خواهد گشت. از جمله امیرالمؤمنین علی (ع) در نامه 53 به مالک اشتر ضمن بیان توصیههای مدیریتی به عمّال خویش در بلاد اسلامی همواره به ایشان در توجه و رسیدگی به امور نیروی کار و زیردستان توصیه داشته و آنها را همانند یگانه عامل موفقیت در امور اداره مملکت معرفی نمودهاند همانطور که امروزه نیز از کارکنان خبره به عنوان یگانه عامل مزیت رقابتی یاد شده است. حضرت زین العابدین امام سجاد (ع) نیز در رسالهی حقوق خویش؛ صحیفه سجادیه به کیفیت روابط بین همکاران و مدیران با کارکنان خود بطور کامل توجه داشتهاند.
اینگونه مسائل که امروزه با نام، مدیریت رفتار انسانی و توجه به منابع انسانی شناخته میشوند، در طی دهههای اخیر تجربیات گوناگون و گستردهای را پشت سر نهاده و بسیاری از اصول و ضوابط قدیمی را به بایگانی تاریخ سپردهاند. اکنون ضوابط کلاسیک گذشته، جای خود را به اندیشههای نوینی در ارتباط با این مباحث و ضوابط تازه و اندیشمندانه دادهاند که در جوامع مورد توجه و استفاده قرار میگیرد.
یکی از این مسائل، بحث اخلاقکار است که امروزه محققان و نویسندگان زیادی این بحث را به عنوان ابزار ارتقای محیط اخلاقی در سازمانها ضروری دانستهاند. اخلاقکار یکی از جنبههای مهم فرهنگ در سازمان است و به سمتی پیش میرود که به بخشی از راهبرد یک سازمان تبدیل گردد. درک مفهوم اخلاق به طور کلی و در معنای خاص آن زیربنای ایجاد و حفظ یک نظام اخلاقی در جامعه و به تبع آن در سازمانهاست.
انسانها در بعد فردی و شخصیتی دارای ویژگیهای خاص اخلاقی هستند که پندار، گفتار و رفتار آنها را شکل میدهد. ممکن است همین افراد وقتی در یک جایگاه و پست سازمانی قرار میگیرند عواملی موجب شود که پندار، گفتار و رفتار متفاوتی از بعد فردی سر بزند که این ویژگیهای انسانی بر روی میزان کارایی و اثربخشی سازمان تأثیر بگذارد. از طرفی اخلاقی بودن یا نبودن رفتارها و عملکرد میتواند موجب بروز پیامدهای مثبت یا منفی در سطح سازمان گردد (تولایی،1388: 14).
علاوه بر اخلاقکار، عامل دیگری که موجب کارایی و اثربخشی سازمان میگردد؛ هوش سازمانی است. در سازمانهای جدید به جای قدرت بازو، قدرت ذهن حاکمیت دارد و اثربخشی سازمانها وابسته به توانایی دانشی آنهاست. پس ارتقاء هوش سازمانی میتواند باعث ارتقاء سازمان و باعث افزایش هوشمندی، بهرهوری و تکامل سازمان شود (خسروی،1389: 2). افزایش هوش سازمانی موجب میشود تا سازمانها دادههای محیط پیرامون خود را سریعتر و با دقتی بیشتر تجزیه و تحلیل کرده و نتایج بدست آمده را از راههای سودمند ذخیره و در مواقع مقتضی در دسترس تصمیمگیرندگان قرار دهند (زهرایی و رجاییپور،1390: 156).
از سوی دیگر، رفتارهایی که از سوی کارکنان به صورت داوطلبانه و بدون اجبار سازمان صورت میگیرد، سبب کارایی بالاتری در سازمان خواهد شد. مقوله تلاشهای داوطلبانه کارکنان در کمک به همکاران، مشتریان و بقای سازمان؛ رفتار شهروندی سازمانی نام دارد. بدین ترتیب در رفتار شهروندی سازمانی به طور کلی آن دسته از رفتارهایی مورد توجه قرار میگیرد که اگرچه اجباری از سوی سازمان برای انجام آنها وجود ندارد، در سایه انجام آنها از جانب کارکنان، برای سازمان منفعتهایی ایجاد میشود (طاهری دمنه؛ زنجیرچی و قاسمیه،1390: 32).
در این زمینه دانشگاه نیز به عنوان یکی از مهمترین و مؤثرترین مراکز تربیت افراد جامعه باید با در نظر گرفتن اخلاقکار در تمامی زمینهها بتواند اصول اخلاقی را رعایت نماید، همچنین زمینه بروز و استفاده مناسب از اطلاعات سازمان برای افزایش هوش سازمانی را فراهم کرده و مهمتر از همه رفتارهای کارکنان خود را به سمت و سوی، رفتارهای مناسب و کارای داوطلبانه از سوی آنان سوق دهد و حتی تا جایی پیش رود که اینگونه مسائل در سازمان نهادینه شود. دنیای رقابتی امروز در محیط دانشگاهی نیز بیتأثیر نبودهاست. تلاش دانشگاههای معتبر برای جذب دانشجو سبب گشته تا مسئولین آموزشی امکانات و تسهیلات لازم را در این راستا فراهم آورند. با توجه به این مسائل هر مرکزی که بتواند ارتباط مناسبتر و بهتری با ارباب رجوع (پذیرفتهشدگان) برقرار نماید گام مؤثرتری در جهت سیاست جذب بر میدارد. بنابراین رفتار کارکنان در حیطه دانشگاهی تأثیر بسزایی در مقوله پذیرش دانشجویان و حتی در اعتبار دانشگاه مربوطه خواهد داشت. علاوه بر بررسی ارتباط میان مسائل مطرح شده، مسأله اصلی این پژوهش سنجش وضعیت اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی در دانشگاه شیراز است.
2-1) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
بیشک، دنیای امروز دنیای سازمانهاست و متولیان این سازمانها انسانها هستند. به عبارت دیگر، فلسفهی وجودی سازمان متکی به حیات انسان است. انسانها در کالبد سازمانها روح میدمند؛ آنها را به حرکت در میآورند و اداره میکنند. سازمانها بدون انسانها نه تنها مفهوم نخواهند داشت، بلکه اداره آنها نیز میسر نخواهد بود (قربانیزاده و کریمان،1389: 48).
بر همین اساس، مقوله رفتار سازمانی مسئلهای پیچیده و در عین حال مقولهای تأثیرگذار و بسیار مهم در موفقیت و سرنوشت سازمانهاست، به نحوی که به جرأت میتوان اذعان نمود تحقق تمامی اهداف سازمانی متأثر و در گرو میزان توجه سازمان به این مقوله و تأثیرات شگرف آن بر منابع انسانی به عنوان منبعی خطیر و ارزشمند است. امروزه نیز بسیاری از سازمانها به این مهم دست یافتهاند که یگانه عامل مزیت رقابتی خود را بایست در نیروی انسانی خبره و توانمند جستجو کنند تا بتوانند به اهداف مالی و غیر مالی خود اعم از سودآوری، بقا و پیشرفت دست یابند از این جهت توجه اندیشمندان و محققان به مسائلی که نیروی کار سازمانها را تحت تأثیر و تحول قرار میدهد جلب شده تا بتوانند راهکارهایی برای توانمندسازی و بهرهگیری بهینه از منابع انسانی موجود خود را داشته باشند.
نیروی انسانی با قابلیتها و توانمندیهای بالقوۀ خود چنانچه به خوبی مورد توجه قرار گیرد میتواند نقش مهم و حساسی را در راستای نیل به رشد و توسعه اقتصادی ایفا نماید.
