1-6- فرضیه تحقیق……………………………… 4

فصل دوم: نگاهی به موقعیت و جایگاه زن………………………….. 5

2-1- بخش اول…………………………….. 6

2-1-1- نگاهی به جایگاه زن در ایران پیش از اسلام…………………………….. 6

2-1-2- حقوق و اختیارات زنان در عصر هخامنشیان…………………………… 8

2-1-3- ازدواج و زناشویی در ایران باستان…………………………….. 9

2-1-4- ازدواج با محارم…………………………….. 9

2-2- زن در مادر سالاری یا مادر شاهی……………………………… 10

2-2-1- انواع ازدواجهای ساسانی……………………………… 13

2-5- طلاق زن در ایران باستان…………………………….. 14

2-3- سیمای زن در شاهنامه فردوسی……………………………… 15

2-4- زن در اساطیر ایران…………………………….. 18

2-4-1- اسطوره­ های اهورایی……………………………… 18

2-4-2- اسطوره ­های اهریمنی……………………………… 19

بخش دوم: جایگاه زن در اسلام…………………………….. 21

2-2-1- جایگاه زن در اسلام…………………………….. 22

2-2-2- زن در قرآن…………………………….. 24

2-2-3- زنان صدر اسلام…………………………….. 31

2-2-4- زن از نقطه نظر اندیشمندان…………………………….. 34

2-2-5- فلسفه اسلام درباره حقوق خانوادگی…………………………….. 35

2-2-6- مهر و نفقه…………………………….. 39

2-2-7- علل پیدایش چند همسری……………………………… 41

2-2-8- اشکالات و معایب چند همسری……………………………… 41

بخش سوم: زن از نگاه فرهنگ غرب………………………………. 42

3-1- زن از نگاه فرهنگ غرب………………………………. 43

2-3-1- فمینیسم و سابقه آن…………………………….. 43

2-3-2- خود آگاهی فمینیستی……………………………… 46

2-3-3- زنان و جایگاه زنان در جامعه کهن بدوی……………………………… 48

2-3-4- نظرات انگلس در مورد ویژگی های جامعه بدوی……………………… 48

2-3-5- زن از دیدگاه سفرنامه نویسان فرنگی……………………………… 51

بخش چهارم: جایگاه زن در عصر مشروطیت (نگاهی گذرا به موقعیت اجتماعی، فرهنگی و ادبی زن در نهضت مشروطه)……….53

2-4-1- جایگاه زن در عصر مشروطیت (نگاهی گذرا به موقعیت اجتماعی، فرهنگی و ادبی زن در نهضت مشروطه)…………..54

2-4-2- نگاهی گذرا به مسائل زنان در عصر مشروطه…………………………….. 58

2-4-3- تصویر زن در شعر شاعران مشروطه……………………………69

فصل سوم: ادبیات مشروطه…………………………….. 74

3-1- مقدمه: ادبیات عصر مشروطه…………………………….. 75

3-1-1- ویژگی های شعر دوره مشروطه…………………………….. 75

3-1-2- موج های شعری در دوران مشروطه……………………………. 75

3-1-3- حوزه­های مختلف شعری……………………………… 76

3-2- مروری بر زندگی نامه میرزاده عشقی……………………………… 78

3-3- مروری بر زندگی نامه ایرج میرزا …………………………….83

3-4- مروری بر زندگی نامه عارف قزوینی……………………………… 87

3-4-1- شعر و تصنیف عارف………………………………. 88

فصل چهارم: پیکره اصلی ـ متن اصلی……………………………… 91

بررسی جایگاه زن در آثار شاعران عصر مشروطه ……………………….

4-1- مقدمه…………………………….. 92

4-2- بخش اول: زن در شعر میرزاده عشقی……………………………… 94

4-3- بخش دوم: زن در شعر ایرج میرزا……………………………. 120

4-4- بخش سوم: زن در شعر عارف قزوینی……………………………… 145

فصل پنجم: برآیند نتیجه گیری و تحلیل کلی نظرات سه شاعر و مقایسه آنها ……………167

5-1- برآیند نظرات مثبت یا منفی میرزاده عشقی در باب زن…………………… 168

5-2- برآیند نظرات مثبت یا منفی ایرج میرزا در باب زن…………………………….. 170

5-3- برآیند نظرات مثبت یا منفی عارف قزوینی در باب زن…………………………….. 172

5-4- نتیجه گیری و مقایسه نظرات سه شاعر در مورد زن…………………………….. 174

فهرست واژگان……………………………. 175

فهرست اعلام……………………………. 177

فهرست منابع و مآخذ…………………………….. 183

Abstract…………………………….

چکیده:

رساله حاضر ضمن معرفی جایگاه زنان و بررسی شخصیت آنان در ایران باستان، در عصر هخامنشیان، ساسانی، اسلام، غرب و عصر مشروطیت می­کوشد تا جایگاه ادبیات زنانه را در شعر عصر مشروطیت و در دیوان شاعران (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف قزوینی) تبیین کند و در قالب مباحثی جداگانه به بررسی نقش زن در اساطیر ایران باستان و متون کهن مبادرت می­کند همچنین در حاشیه­ی بررسی اشعار شاعران به بررسی جنبه­های نگرش زن سالارانه، فمینیسم، ستایش و نکوهش بانوان، حضور گرم و گسترده آنان همپای مردان پرداخته، و حقوق زنان و نقش آنان در تحولات عصر مشروطه به تصویر کشیده شده است.

مقدمه:

در فرهنگ واژگان زبان فرانسه (femme) به معنای موجود انسانی با جنسیت مونث یعنی زن است ریشه­ی این کلمه، لاتین بوده (femmena) خوانده می­شود.

 

در فرهنگ (Robert) این کلمه این گونه توصیف شده است: موجودی انسانی که کودک را در خود پرورش داده و به دنیا تقدیم می­کند؛ کلمات دیگر از خانواده این کلمه که از زبان لاتین وارد زبان فرانسه شده­اند عبارت­اند از:

(femmelle) با ریشه­ی لاتینی (femininus) به معنی خصوصیات زنانه.

نشانه­های فمینیسم در شعر و ادبیات فارسی بسیار است اما نگاه فمینیستی به زن در عصر مشروطیت بیشتر به چشم می­خورد شاعران عصر مشروطه که به دنبال تجدد و زن سالاری و زن مداری بودند. مایل بودند زن را با آزادی عمل و نوگرایی آشنا کنند و حقوقی که از او گرفته شده است به او برگردانند.

هدف بنیادین از این پژوهش، بررسی شخصیت زنان از دیدگاه­های مختلف (زن سالارانه، تحقیر، ستایش زنان و زن گرایی) است زنان در گذشته­های دور صاحب جایگاهی والا بوده­اند که با گسترش مرد سالاری از این مقام رفته رفته کاسته می­شود و این سیر نزولی در اندیشه و آثار ادبی ما هم نفوذ کرده و تأثیر می­گذارد. زنانی شجاع، کارآمد و زیرک که هم در امور اجتماعی و سیاسی و هم در همسرداری و تربیت فرزند فعال بوده ­اند.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

با عنایت به اهمیت موضوع زن در ادبیات گذشته و امروز که به صورت کلی یا جزیی با موضوعی به جز مقاله­های محدود مطالب بیشتری دیده نمی­شود بر آن شدم به اهمیت بازتاب ادبیات زنانه در آثار مشروطه و در دیوان‌های (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف) بپردازم و اینکه نوع نگرش شاعران مرد در باب زنان چه تفاوت‌هایی با نگاه زنانه دارد را مورد توجه قرار دهم و با مقایسه نظرات آنان را جویا شوم و مورد بررسی قرار دهم و نگاه­های زن سالارانه و فمینیسم و تجدد را در اشعار این شاعران تحلیل و واکاوی نمایم.

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

لزوم پژوهش در آثار فاخر ملی و شناخت دقیق­تر جایگاه زن در عصر مشروطه و در دیوان (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف) و تغییر نگرش سنتی شاعران به مقوله زن که در ادبیات بررسی می­شود از مهم ترین ضرورت­های تحقیق به شمار می­ آید.

3-1- پیشینه تحقیق

با توجه به بررسی­های به عمل آمده در پایان نامه­های دانشگاهی جایگاه ادبیات زنانه در دیوان­ های شاعران (ایرج میرزا، عشقی، عارف) به طور اخص مورد پژوهش قرار نگرفته است، البته در کتاب‌های تاریخ ادبیات دکتر صفا به پاره­ای از این مسائل به طور کلی اشاره شده است هم چنین در کتاب شاهنامه و فمینیسم اثر مهری تلخابی به صورت گسترده به تاریخ زندگی و نقش زنان پرداخته است ولی نگاه متجددانه در این کتاب فقط شامل متون قدیمی است به همین جهت بررسی نگاه تجدد گرایانه و زن سالارانه و ستایش و تحقیر بانوان در دیوان­های فوق می­تواند حایز اهمیت باشد.

4-1- اهداف تحقیق

1- ایجاد انگیزه برای نسل جدید و ترغیب آنان به خواندن آثار شاعران مشروطه.

2- نگاهی جهت دار به شخصیت وجودی زن در آثار شاعران مشروطه.

3- مقایسه­ شخصیت زن امروز با زن در آثار کهن.

4- بررسی و مقایسه زنان عصر مشروطه با کتاب شاهنامه و مشترکات و وجوه تمایز آن دو.

5- جایگاه و نقش شاعران (ایرج، عشقی، عارف) در احیای نظام تجدد و دفاع از حقوق زنان در عصر مشروطه.

5-1- سوالات تحقیق

1- شاعران این دوره چقدر به نقش زنان پرداخته ­اند؟

2- آیا باورها و عملکرد زنان در حوزه­ های مختلف مورد توجه بوده است؟

3- آیا به نقش کلیدی زنان در خانواده و جامعه و آزادی او پرداخته ­اند؟

4- نقش تحولات مشروطه در نگاه به زنان چگونه بوده است؟

6-1- فرضیه تحقیق

با توجه به اهمیت دوران مشروطه که نوع نگاه به زن در آن بر اثر تحولات سیاسی- اجتماعی عوض شد و اهمیت دادن به جایگاه زن در شعر مشروطه و پرداختن به آزادی عمل آنان بررسی دیوان شاعران (ایرج، عارف، عشقی) و نگاه­های مثبت و منفی آنان به زن جایگاه مهمی دارا می­باشد.

فصل دوم: نگاهی به موقعیت و جایگاه زن

1-2- بخش اول

1-2-1- نگاهی به جایگاه زن در ایران پیش از اسلام

زن در ایران باستان مقام ارجمندی را دارا بوده است. زن یکی از اعضای خانواده محسوب  می­شده است و در تمام شئون زندگی با مرد برابری می­کرده است و برای اثبات این موضوع، شواهد زیادی در دست است:

در اوستا همه جا نام زن و مرد در یک ردیف ذکر شده و در کارهای دینی که زنان باید انجام دهند و دعاهایی که باید بخوانند، زن را با مرد برابر شمرده است و حتی در صورتی که موبد حاضر نبود، ممکن بود زن به مقام قضا برسد و نیز در تاریخ می­بینیم که زنانی همانند همای و پوراندخت و آزرمی دخت به مقام پادشاهی رسیده­اند.

سن بلوغ برای مرد و زن، برابر بوده است و گروهی از فرشتگان هم مانند آناهیتا (ناهید) زن هستند. در میان امشاپسندان امرتات (مرداد) و هَوروتَات (خرداد) و سپنتا ارمیئتی (سپندارمز) مونث هستند، به ویژه سپندارمز نماینده­ی زمین است و این سپندارمز (فروتنی مقدس) یکی از صفات اهورمزداست و در جهان مادی پرستاری زمین با اوست و به همین جهت دختر اهورمزدا خوانده شده است[1].

قبل از ورود آریایی­ها و هزاران سال پیش از آن که اقوام مهاجر به این سرزمین مهاجرت کنند ایران «خانه و آشیانه­ی مردمانی بوده که تمدن درخشانی داشته، زن را از دیدگاه برتر و متعالی نگریسته و بر قدرت زنانه که جلوه گاه تمدن و فرهنگ متعلق به دوران اولیه کشاورزی بوده است، صحّه گذاشته­اند.[2]»

«ویل دورانت در تاریخ تمدن درباره آنان (زن در ایران باستان) می­نویسد: «در زمان زرتشت پیامبر، زنان همانگونه که عادت پیشینیان بود منزلتی عالی داشتند، با کمال آزادی و با روی گشاده در میان مردم آمد و رفت می­کردند و صاحب ملک و زمین می­شدند و در آن تصرف مالکانه داشتند و می­توانستند مانند اغلب زنان روزگار حاضر، به نام شوهر یا به وکالت از طرف او به کارهای مربوط او رسیدگی کنند. پس از داریوش مقام زن مخصوصاً در میان طبقه­ی ثروتمندان تنزل پیدا کرد.[3]»

آنچه در اوستا در مورد زن و مرد می­باشد. متضمن برابری حقوق است. زنان و مردان پارسا به دلیل تقدیس با هم ذکر شده­اند و چون زن موجب احترام و سربلندی مقام خانه است (وندیداد سوم) اندیشه نیک و گفتار و کردار خوب و فرمانبرداری از شوهر در اوستا برای زن از صفات پسندیده و برجسته شمرده شده است (ویسپرد سوم)[4].

پوشش و حجاب زنان در ایران باستان مخصوص طبقه­ی اشراف بود و سایر زنان از قید حجاب آزاد بودند[5].

«ویل دورانت می­گوید: «زنان بالای اجتماع جرأت آن را نداشتند جز در تخت روان روپوش دار از خانه بیرون بیایند و هرگز به آن­ها اجازه داده نمی­شد که آشکارا با مردان آمیزش کنند.[6]»

مردم در زمان پیش از تاریخ از دسته­ها و قبایل مختلف تشکیل شده به صورت ملوک الطوایفی زندگی می­کرده­اند که با افزایش شهرها و قدرت رؤسای قبایل، و اختلافات آنها موجبات جنگ و ستیز بین آنها را فراهم می­کرد.

«در این جامعه بدوی، وظیفه­ی مخصوصی به عهده­ی زن گذاشته شده بود. وی گذشته از آن که نگهبان آتش و شاید اختراع کننده و سازنده ظروف سفالین بود. می­بایست چوبدستی به دست گرفته در کوه­ها به جستجوی ریشه­های خوردنی یا جمع آوری میوه­های وحشی بپردازد. شناسایی گیاهان و فصل روییدن آن­ها و دانه­هایی که می­آورد. مولود مشاهدات طولانی و مداومی بود که او را به آزمایش کشت و زرع هدایت کرد[7].»

زن در ایران باستان در فعالیت­های اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی شرکت فعال داشته است تا جایی که بسیاری از اختراعات و پیشرفت­های بشر مرهون زنان بوده است.

«وظیفه­ی زن در ایران باستان، منحصر به امور اقتصادی خانواده­ی خود نبوده، بلکه در پیشرفت تربیت اخلاقی و روحی تمام ملت نیز سهم به سزایی داشته است و مانند یک مربی اخلاق عمل          می­کرده است.[8]»

در اکتشافات باستان شناسی متعلق به فرهنگ­های پیشین سمبولهایی خدایی از جنس «زن» بسیار به دست آمده است که بیانگر قدمت پرستش مادر کبیر (بانو- خدا) در جوامع کهن می­باشد. اما این سمبولها منحصر به جنس زن نبوده و در کنار آنها سمبولهای خدایی از جنس مرد هم وجود داشته است در دیدگاه انسان عصر نو پدید، کشاورزی زن نماد رحمت و نعمت و خلقت و باروری و به طور کلی نشانه نیروهای طبیعی و ماورای طبیعی شناخته شده است.

زن در ایران باستان دارای شخصیت کامل انسانی و در بسیاری از موارد، شخصیت حقوقی بوده است. وی حق فعالیت­هایی در زمینه­ اجتماعی و تجارت داشته است و شریک زندگی در اداره­ی خانواده و در واقع حق پادشاهی داشته است.

زنان ایرانی در شجاعت و دلاوری همتای مردان بوده و در مواردی در جنگ­ها شرکت می­کردند و دوشیزگان ایرانی در دعاهای خود از خداوند درخواست همسری نیرومند و قهرمان را داشتند که به آنها پسران قهرمان عطا فرماید.

2-1-2- حقوق و اختیارات زنان در عصر هخامنشیان

«1- داشتن فقط یک زن، ولی اگر زن نازا بود مرد می­توانست زن غیر عقدی داشته باشد.

2- ازدواج بی قرارداد، قانونی نیست.

3- کنیز همسر آزاد، مقام آزاد داشت.