1-1-11. اهداف پژوهش…………………….. 12

1-1-11-1. اصلی……………………. 12

1-1-11-2. فرعی……………………. 12

1-1-12. روش گردآوری اطلاعات……………………. 13

1-1-13. نتایج علمی و عقلی پژوهش…………………….. 13

1-2. مفهوم شناسی……………………. 14

1-2-1. معنای لغوی و اصطلاحی«مدیریت»…………………… 14

1-2-2. معنای لغوی و اصطلاحی «فرهنگ»…………………… 15

1-2-3. معنای لغوی و اصطلاحی «جامعه»…………………… 19

1-3. اهمیّت مدیریت……………………. 19

1-4. اهمیت فرهنگ……………………. 21

1-5. اهمیت و ضرورت مدیریت فرهنگی در اسلام…………………… 21

1-6. بررسی ابعاد مدیریت فرهنگی در اسلام و غیر اسلام…………. 25

1-7. نقش مدیریت فرهنگی در جامعه اسلامی……………………. 31

1- پذیرفتن سنت های نیک جامعه…………………… 32

2- ارتقاء باورهای دینی…………………… 33

3- حفظ ارزش و کرامت انسانی……………………. 35

4- توجه به اصل عدالت……………………. 37

5- توجه به اصل آزادی……………………. 39

فصل دوم: ابزارها و شیوه های مدیریت فرهنگی پیامبر اکرم……….. 41

2-1. ابزارهای مدیریت فرهنگی……………………. 42

2-1-1. ابزارهای بازدارنده …………………..42

2-1-1-1. تصمیمات راهبردی در مواجهه با فتنه‌های دشمنان………….. 42

2-1-1-2. تدوین و اجرای قانون درجامعه…………………… 44

2-1-1-3. اجرای حدود و مجازات‌های شرعی……………………. 45

2-1-1-4. نیروی نظامی……………………. 46

2-1-2. ابزارهای ارتباطی……………………. 49

2-1-2-1. دیدارهای مردمی……………………. 49

2-1-2-2. ابزارهای تبلیغی……………………. 50

2-1-2-2-1. استفاده از ارتباطات رسانه‌ای (مکاتبات)………………….. 50

2-1-2-2-2. اعزام مبلغین و هیئت های تبلیغی……………………. 51

2-1-2-3. منابع تبلیغ…………………… 52

2-1-2-3-1. قرآن…………………… 53

2-1-2-3-2. سنت نبوی……………………. 53

2-1-2-3-3. حکمت و اندرز نیکو…………………… 54

2-1-2-4. سفر حاکم اسلامی به نقاط مختلف……………………. 55

2-1-2-5. استفاده از شعائر اسلامی برای ارتباط با عامه………….. 55

2-1-2-6. استفاده از مکانهای مذهبی……………………. 57

2-2. شیوه‌های مدیریت فرهنگی……………………. 58

2-2-1. شیوه رفتار فردی……………………. 59

2-2-1-1. بیان صدق و راستین با مردم…………………… 59

2-2-1-2. منش و شخصیّت……………………. 61

2-2-1-3. صداقت، صبر و مدارا در برابر ناملایمات……………………. 62

2-2-1-4. استفاده از منطق و استدلال در تبیین معارف اسلامی………. 66

2-2-1-5. پاسخ به شبهات و سوالات مردم…………………… 69

2-2-2. شیوه رفتار حکومتی…………………… 71

2-2-2-1. برخورد قاطع با منافقان و دشمنان اسلام…………………… 71

2-2-2-2. مبارزه با عقاید خرافی……………………. 74

2-2-2-3. مبارزه با جنگ‌های روانی……………………. 75

2-2-2-4. پایبندی به قانون…………………… 76

2-2-2-5. طرح مشترکات میان ادیان آسمانی……………………. 78

فصل سوم: عرصه‌های مدیریت فرهنگی پیامبراکرم…………………… 80

3-1. عرصه‌های جغرافیایی……………………. 81

3-1-1. جهان شمولی مدیریت فرهنگی اسلامی……………………. 82

3-1-2. اقدامات عملی پیامبر6 در راستای مدیریت فرهنگی جهان شمول…. 83

3-1-2-1. هجرت عاملی برای اشاعه فرهنگ…………………… 83

3-1-2-2. ارسال نامه به مناطق مختلف……………………. 85

3-1-2-3. ارسال نماینده به سوی امپراطوری‌ها………………….. 86

3-1-2-4. انتقال فرهنگ با پذیرش نمایندگان سرزمین ها دیگر……….. 87

3-1-2-5. نمایاندن قدرت اسلام با اعزام سریه و برخورد های نظامی…….. 88

3-1-2-6. تبلیغات فرهنگی مناسب در مکان‌‌های راهبردی……………………. 90

3-2. عرصه‌های سیاسی……………………. 91

3-2-1. تشکیل حکومت بر پایه دین و توحید…………………… 92

3-2-2. توجه به عدالت در حکومت……………………. 94

3-2-3. تعاون و همکاری بین حکومت و مردم…………………… 97

3-2-4. رحمت و مودّت حاکم نسبت به مردم…………………… 97

3-2-5. جلب منافع و دفع مفاسد از اهداف حکومت……………………. 98

3-2-6. شورا و مشورت در حکومت اسلامی……………………. 99

3-2-6-1. اهمیت مشورت در حکومت از دیدگاه اسلام…………………… 100

3-2-6-2. مشورت حاکم اسلامی با زیر دستان در مواقع حسّاس………. 101

3-3. عرصه‌های اجتماعی……………………. 102

3-3-1. ارتقاء سطح بصیرت و علم آموزی……………………. 103

3-3-2. توجه به تربیت فردی……………………. 105

3-3-3. اصلاح خانواده و توجه به آن…………………… 105

3-3-4. توجه به آحاد جامعه به ویژه محرومان…………………… 107

3-3-5. توجه به تربیت اجتماعی و مبارزه با فرهنگ جاهلی…………. 109

3-3-6. تحکیم روابط اجتماعی……………………. 113

3-3-6-1. حسن معاشرت و توجه به اخلاق نیکو در جامعه………………….115

3-3-6-2. برخورد نیکو با افراد تازه مسلمان…………………… 118

3-3-6-3. احترام به اقلیت های مذهبی در جامعه…………………… 119

3-3-7. ترویج فرهنگ عدالت‌گرایی و ظلم ستیزی……………………. 120

3-3-8. ترویج اعتدال و میانه‌روی در جامعه…………………… 125

3-4. عرصه های اقتصادی……………………. 127

3-4-1. برنامه ریزی اقتصادی……………………. 127

3-4-2. درآمد و تولید…………………… 128

3-4-2-1. توجه به کار و کسب روزی حلال…………………… 128

3-4-2-2. ضرورت تلاش انسان برای کسب روزی……………………. 129

3-4-2-3. برخورد با برخی از معاملات زمان جاهلیت……………………. 130

3-4-2-4. حرمت ربا …………………..132

3-4-2-5. تعیین محل مناسب برای کسب و تجارت……………………. 132

3-4-2-6. خودداری از غش در معامله…………………… 133

3-4-2-7. تشکیل بیت المال محلی برای جمع‌آوری در‌آمدهای حکومتی……. 133

3-4-3. توزیع و مصرف……………………. 134

3-4-3-1. میانه‌روی در مصرف……………………. 134

3-4-3-2. عدالت در تقسیم غنائم…………………… 136

3-4-3-3. توجه به انفاق…………………… 137

نتیجه گیری……………………. 140

پیشنهادات……………………. 142

منابع و مأخذ…………………… 143

چکیده:

فرهنگ به عنوان سیستم و نظامی متشکل از اجزاء (مانند: عقاید، آداب و رسوم اجتماعی، مواریث ملی، خصلت‌های بومی، قومی و مذهبی) است که در طول تاریخ از شیوه زندگی مردم پدید می‌آید و مدیریت نیز به رهبری و هدایت جامعه، سازمان، گروه و یا مجموعه‌ای به سمت هدف مطلوب (رشد و کمال) با به کار‌گیری عوامل و نیروهای مادی و معنوی است. با این بیان مدیریت فرهنگی نیز به عنوان شیوه و روش اداره کردن فرهنگ اجتماعی از جمله مهم‌ترین مقوله‌های بشری در طول تاریخ بوده است. آنچه پرداختن به این مقوله را لازم و ضروری می‌نماید، حضور اسلام در عرصه‌های مختلف مدیریت جهانی و همچنین لزوم معرفی والاترین نمونه مدیریتی طول تاریخ یعنی پیامبر اسلام6است. البته در مورد پیشینه این موضوع باید گفت که با بررسی‌های انجام شده به این نتیجه می‌رسیم که بحث مدیریت فرهنگی یک بحث نو ظهور است که در عصر اخیر به آن پرداخته شده است و آثار قدیمی‌تر صرفاً به سیر زندگانی پیامبر اسلام6اشاره داشته‌اند. بر این اساس در راستای دستیابی به مدیریت فرهنگی پیامبر در عرصه‌های مختلف جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بررسی شیوه‌ها و ابزارهایی ضروری به نظر می‌رسد. این شیوه‌ها و ابزارهای مدیریتی عبارت‌اند از: صداقت، صبر و مدارا در برابر ناملایمات، تلاش برای وحدت با ادیان الهی، مبارزه با جنگ‌های روانی، مبارزه با عقاید خرافی، استفاده از منطق و استدلال در تبیین معارف اسلامی، بیان صدق و راستین با مردم، پایبندی به قانون، برخورد قاطع با منافقان و دشمنان اسلام، استفاده از ارتباطات رسانه‌ای، استفاده از مکان‌های مذهبی، استفاده از ابزارهای تبلیغی، تدوین و اجرای قانون در جامعه، احیای شعائر اسلامی، تصمیمات راهبردی در مواجهه با فتنه‌های دشمنان، نیروی نظامی بازدارنده. بر این اساس تحقیق مورد نظر با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی و علومی همچون علوم قرآن، تفسیر، حدیث، تاریخ اسلام، مدیریت و … به صورت کتابخانه‌ای و روش گردآوری فیش برداری انجام شده است تا بتوان شیوه مدیریت فرهنگی پیامبر اسلام را معرفی نمود.

مقدمه:

درود بی پایان بر امین خداوند، پیشوای انبیاء، محمد مصطفی‌ و خاندان بزرگوار ایشان. خورشید تابنده اسلام چهارده قرن پیش از سرزمین حجاز تابیدن گرفت و در زمان کوتاهی در بخش بزرگی از دنیای متمدن آن روز، استقرار یافت و اکنون قسمت قابل توجهی از جمعیت جهان یعنی یک چهارم جمعیت سر به اطاعت او دارند.

از آن روزگار تا به امروز عالمان و اندیشمندان، با سعی و تلاش فراوان به نگارش کتاب‌هایی در مورد این آیین آسمانی و سیره و رفتار رسول خدا‌ پرداخته و هر یک به فراخور هشیاری و توانایی علمی خود از این دریای بیکران بهره‌ای برده‌اند.

ضرورت مطالعه و شناخت سنت رسول خدا‌6 و شخصیت الهی ایشان به عنوان الگوی عملی دینداری که ابعاد مختلف اسلام در لحظه لحظه حیات ایشان تجسم یافت، بیش از پیش مورد توجه قرار می‌گیرد.

از جمله این ابعاد، رفتارها و عملکرد‌های سیاسی- اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی پیامبر‌ می‌باشد که در طول 23 سال به تحول جامعه جاعلی به یک حکومت اسلامی منجر گردیده و در واقع اجرای قوانین اسلام را در سطح اجتماع محقق ساخته است.

اگر بعد از این همه مدت به بررسی ابعاد مختلف (سیاسی- اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی) شخصیت رسول خدا‌6 می‌پردازیم. در جستجوی روش‌های یک سیاست‌مدار (هر چند موفق و منحصر به فرد) در لابلای صفحات تاریخ نیستیم؛ بلکه معتقدیم مجموع این رفتارها و ابعاد گوناگون در تداوم جریان هدایت انسان‌ها از طریق رب العالمین و در متن آموزش‌های الهی به مرحله ظهور رسیده است و ما باید برای مشکلات امروز خود به مطالعه برنامه‌های مدیریتی پیامبر خصوصاً در عرصه‌های فرهنگی پرداخته و راهکارهای مناسب را ارائه داده و به آن تمسّک جوییم.

خداوند در آیه 21 سوره احزاب می‌فرماید:

(لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیرا).

«مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا  سرمشق نیکویی بود، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می‌کنند.»

طبق این آیه، رسول اکرم  برای تمامی مسلمانان به مثابه منبع، معدن و مرکزی است که همه وظایف، رفتار و اعمال از آن قابل برداشت و کشف است.

معرفی پیامبر  به عنوان اسوه حسنه در واقع بیانگر بزرگ‌ترین تفاوت میان مکتب انبیاء و غیر آن است؛ زیرا مکتب انبیاء از خصوصیت عملی بودن و به عینیت توجه داشتن، برخوردار است. نگارنده این نوشتار هرگز مدعی نیست که شخصیت و برنامه‌های رسول خدا به طور کامل و دقیق بررسی و ارائه شده است بلکه سعی داشته است تا آن بخش از رفتارها و برنامه‌های مدیریتی در زمینه‌های (سیاسی- اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی) که در تحقق تشکیل و اداره‌ جامعه اسلامی و حفظ و تداوم آن نقش داشته است را تا حدی بررسی و معرفی و ارائه نماید. امید است که با کمک پروردگار این امر مهم به خوبی پایان یابد و قدمی مثبت را در مدیریت بهتر فرهنگی در سطح جامعه را بردارد.

فصل اول: کلیات و مفهوم شناسی

1-1- کلیات

1-1-1- بیان مسئله

فرهنگ به عنوان سیستم و نظامی متشکل از اجزاء (مانند: عقاید، آداب و رسوم اجتماعی، مواریث ملی، خصلت های بومی، قومی و مذهبی) است که در طول تاریخ از شیوه زندگی مردم پدید می‌آید و مدیریت نیز به رهبری و هدایت جامعه، سازمان، گروه و یا مجموعه‌ای به سمت هدف مطلوب (رشد و کمال) با به کار‌گیری عوامل و نیروهای مادی و معنوی است.

با این بیان مدیریت فرهنگی نیز به عنوان شیوه و روش اداره کردن فرهنگ اجتماعی از جمله مهم‌ترین مقوله‌های بشری در طول تاریخ بوده است.

آنچه پرداختن به این مقوله را لازم و ضروری می‌نماید حضور اسلام در عرصه‌های مختلف مدیریت جهانی و همچنین لزوم معرفی والاترین نمونه مدیریتی طول تاریخ یعنی