عنوان صفحه
مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………..1
تبیین موضوع ………………………………………………………………………………………………………..1
1-1 سؤال اصلی……………………………………………………………………………………………………6
1-2 سؤالات فرعی………………………………………………………………………………………………..6
فرضیه ها……………………………………………………………………………………………………………….6
ضرورت و اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………….6
پیشینه موضوع ……………………………………………………………………………………………………….7
4-1 پیشینه تاریخی موضوع ……………………………………………………………………………………7
4-2 پیشینه نگارشی موضوع …………………………………………………………………………………..9
4-2-1 پیشینه موضوع در اقتصاد متعارف ……………………………………………………………9
4-2-2 پیشینه موضوع در اقتصاد اسلامی……………………………………………………………12
روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………….15
سازمان دهی تحقیق ……………………………………………………………………………………………..15
فصل اول : کلیات
1-1 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………..19
1-2 مفهوم شناسی ………………………………………………………………………………….19
1-2-1 پول…………………………………………………………………………………………………………19
1-2-2 ارزش پول ………………………………………………………………………………………………19
1-2-3 تورم ………………………………………………………………………………………………………20
1-2-4 قدرت خرید ……………………………………………………………………………………………20
1-2-5 ضمان …………………………………………………………………………………………………….21
1-2-6 مسؤولیت ……………………………………………………………………………………………….21
1-2-7 احکام اولیه ……………………………………………………………………………………………..21
1-2-8 احکام ثانویه ……………………………………………………………………………………………22
1-2-9 احکام حکومتی ……………………………………………………………………………………….22
1-3 بررسی ماهیت و ویژگی‌های پول درعلم اقتصاد و علم حقوق…………………22
1-3-1 فلسفه پیدایش و سیر تحولات پول ……………………………………………………………24
1-3-1-1 نظام مبادله پایاپای یا تهاتری …………………………………………………………………………………24
1-3-1-2 نظام پول کالایی ………………………………………………………………………………………………….25
1-3-1-3 نظام پول فلزی …………………………………………………………………………………………………..26
1-3-1-4 سکه های فلزی …………………………………………………………………………………………………..27
1-3-1-5 سکه‌های طلا و نقره …………………………………………………………………………………………….27
1-3-1-6 پول کاغذی جانشین …………………………………………………………………………………………….28
1-3-1-6-1 پول تمام عیار ………………………………………………………………………………………………………..28
1-3-1-6-2 پول کاغذی با تعهد ………………………………………………………………………………………………..29
1-3-1-6-3 پول کاغذی بدون تعهد ……………………………………………………………………………………………30
1-3-1-6-4 
پول اعتباری بدهی …………………………………………………………………………………………………30
1-3-2 پشتوانه پول …………………………………………………………………………………………….31
1-3-2-1 پشتوانه پول در اقتصاد ………………………………………………………………………………………….32
1-3-2-2 پشتوانه پول در قانون پولی و بانکی کشور ………………………………………………………………34
1-3-3 تعریف پول …………………………………………………………………………………………….35
1-3-3-1 پول در لغت…………………………………………………………………………………………………………35
1-3-3-2 پول در اصطلاح فقهی ………………………………………………………………………………………….36
1-3-4 ماهیّت پول ……………………………………………………………………………………………..36
1-3-4-1 مالیّت پول ………………………………………………………………………………………………………….37
1-3-4-1-1 پول ( اسکناس و مسکوک ) مال است ………………………………………………………………………37
1-3-4-1-1-1با توجه به وظیفه « ذخیره ارزش بودن پول » …………………………………………………………………..38
1-3-4-1-1-2 باتوجه به تعریف پول ………………………………………………………………………………………………….38
1-3-4-1-1-3 با استفاده از تعریف مال ………………………………………………………………………………………………39
1-3-4-1-2 پول حواله و سند است ……………………………………………………………………………………………39
1-3-4-2 دیدگاه اقتصاددانان درباره ماهیت پول …………………………………………………………………….40
1-3-4-2-1 تعاریفی که به جنبه حقوقی و قانونی پول اشاره دارند …………………………………………………40
1-3-4-2-2 تعریف پول از طریق شناخت وظایف و کارکردها ………………………………………………………40
1-3-4-2-3 تعریف پول با کمک مصادیق آن ………………………………………………………………………………42
1-3-4-3 دیدگاه فقهاء و اندیشوران مسلمان در باره ماهیت پول ……………………………………………. 43
1-3-4-3-1 پول، بیان کننده قیمت است ……………………………………………………………………………………..43
1-3-4-3-2 پول چیزی است که از طرف قانون گذار به نحو قدرت خرید اعتبار مالیت شده است…………………………………………………………………………………………………………………………………………44
1-3-4-3-3 پول، ارزش مبادله‌ای محض اشیاءاست……………………………………………………………………….45
1-3-4-3-4 پول، شئی دارای ارزش مبادله‌ای عام است………………………………………………………………….45
1-3-4-4 دیدگاه عرف درباره ماهیت پول …………………………………………………………………………….46
1-3-5 ارزش پول ………………………………………………………………………………………………46
1-3-5-1 انواع ارزش پول ………………………………………………………………………………………………….46
1-3-5-1-1 ارزش اسمی ………………………………………………………………………………………………………….47
1-3-5-1-2 ارزش حقیقی …………………………………………………………………………………………………………47
1-3-5-1-3 ارزش داخلی پول …………………………………………………………………………………………………..47
1-3-5-1-4 ارزش خارجی پول………………………………………………………………………………………………….47
1-3-5-2 تغییر و کاهش ارزش پول………………………………………………………………………………………48
1-3-5-3 آثار کاهش ارزش پول…………………………………………………………………………………………. 49
1-3-5-3-1 ناهماهنگی تغییرات قیمتها و درآمدها……………………………………………………………………. 49
1-3-5-3-2 تحمیل بار سنگین مخارج دولت بر دوش صاحبان درآمدهای ثابت ……………………………….49
1-3-5-3- 3 آسیب رسیدن به وظایف پول ………………………………………………………………………………….50
1-3-5-4 ضرورت حفظ ارزش پول …………………………………………………………………………………….50
1-3-5-5 علل تضعیف پول ملی ………………………………………………………………………………………….52
1-3-5-5-1 انتشار پول جدید توسط بانک مرکزی ……………………………………………………………………….52
1-3-5-5-2 انتشار پول برای تأمین کسری بودجه ……………………………………………………………………….53
1-3-5-5-3 خلق پول توسط بانک ها …………………………………………………………………………………………54
نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………….55
فصل دوم :اهمیت و ضرورت مدیریت پول و نقش بانک مرکزی در این امر
2-1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………………….60
2-2 اهمیت و ضرورت مدیریت پول ………………………………………………………..60
2-3 فلسفه پیدایش بانک مرکزی ………………………………………………………………61
2-4 بانک مرکزی در نظام های پولی غیر اسلامی ………………………………………..61
2-5 تأسیس و پیدایش بانک مرکزی در ایران ……………………………………………..62
2-6 وظایف و اهداف بانک مرکزی ………………………………………………………….63
2-6-1کنترل چاپ پول: …………………………………………………………………………………………65
2-6-2 عملیات بازار باز: ………………………………………………………………………………………….65
2-7 نقش بانک مرکزی در کاهش یافتن ارزش پول و مهارآن………………………..66
2-7-1 نقش بانک مرکزی در کاهش دادن ارزش پول………………………………………………67
2-7-2 نقش بانک مرکزی در مهار کاهش ارزش پول ……………………………………………..67
2-8 نقش دولت در کاهش دادن ارزش پول و مهارآن…………………………………..67
2-8-1 نقش دولت در کاهش دادن ارزش پول………………………………………………………..67
2-8-1-1 کاهش دادن ارزش پول به منظور تأمین هزینه‌های دولت به جای مالیات …………………….68
2-8-1-2 کاهش دادن ارزش پول به منظور حمایت از اشتغال …………………………………………………68
2-8-1-3 کاهش دادن ارزش پول به منظور کاهش حقیقی بدهیهای دولت ………………………………68
2-8-1-4 نقش درآمدهای نفتی دولت در کاهش ارزش پول …………………………………………………..68
2-8-2 نقش دولت در مهار کاهش ارزش پول…………………………………………………………69
2-9 منابع مالی دولت اسلامی …………………………………………………………………..70
2-10 بررسی فقهی عوامل کاهش ارزش پول توسط بانک مرکزی ………………..72
2-10-1 بررسی فقهی استقراض دولت از بانک مرکزی …………………………………………..72
2-10-1 -1 آیه دین و نکات آن ………………………………………………………………………………………….73
2-10-1-2 حکم فقهی استقراض …………………………………………………………………………………………75
2-10-1-3حکم خرید و فروش اوراق قرضه بین دولت و بانک مرکزی ……………………………………75
2-10-1-4 ارکان قرض ………………………………………………………………………………………………………76
2-10-2 بررسی فقهی استقراض بانک‌ها از بانک مرکزی…………………………………………..78
2-10-3 بررسی فقهی خرید ارز حاصل از صادرات نفت و گاز توسط بانک مرکزی از دولت …………………………………………………………………………………………………………………….79
نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………..81
فصل سوم :بررسی ضمان و مسؤولیت مدنی دولت و سازمان های دولتی
3-1 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………..84
3-2 مفهوم ضمانت و مسؤولیت………………………………………………………………. 84
3-2-1 ضمان …………………………………………………………………………………………………….84
3-2-1-1 ضمان در لغت …………………………………………………………………………………………………….84
3-2-1-2 ضمان در اصطلاح ……………………………………………………………………………………………….85
3-2-1-2-1 مفهوم ضمان در اصطلاح علم فقه …………………………………………….85
3-2-1-2-2 مفهوم ضمان در اصطلاح علم حقوق ………………………………………..86
3-2-2 مسؤولیت ……………………………………………………………………………………………….88
3-2-2-1 مسؤولیت در لغت ……………………………………………………………………………………………….88
3-2-2-2 مسؤولیت مدنی در اصطلاح علم حقوق …………………………………………………………………88
3-3 مبانی و منابع مسؤولیت مدنی …………………………………………………………….89
3-3-1 مبانی نظری مسؤولیت مدنی ……………………………………………………………………..90
3-3-1-1 نظریه تقصیر………………………………………………………………………………………………………..90
3-3-1-2 نظریه خطر …………………………………………………………………………………………………………91
3-3-2 مبانی فقهی مسؤولیت مدنی دولت ……………………………………………………………..92
3-3-2-1 قاعده لاضرر……………………………………………………………………………………………………… 93
3-3-2-1-1 مبنای شیخ انصاری………………………………………………………………………………………………….93
3-3-2-1-2 مبنای شیخ الشریعه …………………………………………………………………………………………………94
3-3-2-1-3 مبنای آخوند خراسانی …………………………………………………………………………………………….94
3-3-2-1-4 مبنای فاضل تونی و مرحوم نراقی………………………………………………………………………………94
3-3-2-1-5 مبنای شهید صدر…………………………………………………………………………………………………….95
3-3-2-1-6 مبنای حضرت امام خمینی………………………………………………………………………………………..95
3-3-3 مبانی قانونی مسؤولیت مدنی دولت و سازمان های دولتی …………………………….96
3-3-3-1 خسارت وارده توسط قضات ………………………………………………………………………………..97
3-3-3-2 خسارت وارده توسط کارمندان شهرداری ……………………………………………………………….97
3-4 انواع مسؤولیت ………………………………………………………………………………..98
3-4-1 مسؤولیت قراردادی ………………………………………………………………………………….98
3-4-2 مسؤولیت خارج از قرارداد (غیر قراردادی ) ………………………………………………..98
3-5 موجبات ضمان قهری در فقه و حقوق اسلامی …………………………………….98
3-5-1 ضمان ناشی از غصب و شبه آن …………………………………………………………………99
3-5-2 ضمان ناشی از استیفاء……………………………………………………………………………..100
3-5-3 ضمان ناشی از قاعده « اتلاف »…………………………………………………………………101
3-5-4 ضمان ناشی از قاعده « تسبیب »………………………………………………………………103
3-6 مسؤولیت مدنی دولت …………………………………………………………………….104
نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………..107
فصل چهارم : بررسی ضمانت بانک مرکزی
4-1مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………109
4-2 بررسی ضمانت بانک مرکزی بر اساس مبانی نظری مسؤولیت مدنی………109
4-3 بررسی ضمانت بانک مرکزی بر اساس مبانی فقهی مسؤولیت مدنی……….110
4-3 -1 انواع احکام شرعی ………………………………………………………………………………..111
4-3-1-1 احکام اولی و احکام ثانوی …………………………………………………………………………………111
4-3-1-2 تفاوت میان حکم اولى و حکم ثانوى……………………………………………………………………111
4-3-1-3 تشخیص عناوین اوّلیه یا ثانویّه…………………………………………………………………………….112
4-3-1-4 حکم حکومتى…………………………………………………………………………………………………..113
4-3-2 بررسی ضمانت بانک مرکزی از منظر احکام اولی……………………………………….114
4-3-2-1 باتوجه به ضمان ناشی از غصب و شبه آن ……………………………………………………………116
4-3-2-2 قاعده «ضمان ید» ………………………………………………………………………………………………117
4-3-2-3 قاعده «عدم ضمان الامین الا بالتعدی و التفریط» ………………………………………………….118
4-3-2-4 قاعده « اتلاف» …………………………………………………………………………………………………121
4-3-2-4-1 اشکال اول : …………………………………………………………………………………………………………122
4-3-2-4-2 اشکال دوم: ………………………………………………………………………………………………………….124
4-3-2-4-3 اشکال سوم: …………………………………………………………………………………………………………124
4-3-2-5 قاعده «تسبیب»…………………………………………………………………………………………………..127
4-3-2-6 قاعده« وفای به عقود» ………………………………………………………………………………………..127
4-3-2-7 قاعده «سلطنت»………………………………………………………………………………………………….128
4-3-2– 8 قاعده «احترام به مال مسلم»………………………………………………………………………………..131
4-3-2-9 قاعده «لاضرر»……………………………………………………………………………………………………132
4-3-2-9-1 مبنای مرحوم شریعت اصفهانی……………………………………………………………………………….132
4-3-2-9-2 مبنای مرحوم نراقی و فاضل تونی……………………………………………………………………………133
4-3-2-9-3 مبنای شهید صدر…………………………………………………………………………………………………..133
4-3-2-10 ضمان قراردادی ………………………………………………………………………………………………134
4-3-3 بررسی ضمانت بانک مرکزی از منظر احکام ثانویه …………………………………….134
4-3-3-1 قاعده « ضرورت و اضطرار »……………………………………………………………………………….136
4-3-3-2 قاعده« لا ضرر»………………………………………………………………………………………………….137
4-3-3-2-1 مبنای شیخ انصاری……………………………………………………………………………………138
4-3-3-2-2 مبنای آخوند خراسانی……………………………………………………………………………….139
4-3-3-2-3 مبنای فاضل تونی و مرحوم نراقی……………………………………………………………….140
4-3-4 بررسی ضمانت بانک مرکزی از منظر احکام حکومتی ………………………………..140
4-4بررسی ضمان بانک مرکزی با توجه به قوانین حقوقی……………………………144
نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………….146
نتایج تحقیق، حوزه های خالی و ارائه راه‌کارهای سیاستی نتایج…………………………………………………………………………………………….147
پیشنهادها ……………………………………………………………………………………..152
منابع و مآخذ
منابع فارسی ……………………………………………………………………………………………..158
منابع عربی ……………………………………………………………………………………………….161
مقالات…………………………………………………………………………………………………….165
منابع لاتین……………………………………………………………………………………………………167
مقدمه
موضوع اصلی این پایان نامه، ضمان بانک مرکزی در رابطه با کاهش دادن ارزش پول ملی میباشد. قبل از پرداختن به موضوع پایان نامه لازم است ابتدا مسأله کاهش ارزش پول و ضمان بانک مرکزی تبیین و روشن گردد. همچنین ضرورت از انجام این پژوهش و اهداف نگارش آن بیان شود و پیشینه موضوع، مورد بحث و بررسی قرار گیرد. بنابر این، در این مقدمه نکاتی در جهت تعریف موضوع، روش علمی اتخاذ شده و اهداف کلی و … نوشته شده است تا محدوده انتظار لازم از این نوشتار آشکار گردد.
1- تبیین موضوع
سالیان متمادی است که اقتصاد ایران و کشورهای در حال توسعه، دچار تورم، فقر و بیکاری است که حکایت از بیماری اقتصاد این کشورها دارد؛ زیرا به رغم دسترسی به منابع عظیم مالی ناشی از صادرات نفت وگاز؛ باز هم این مشکلات دست به گریبان آنهاست. اقتصاددانان اعتراف دارند که این معضلات علایم و عوارض بیماری عمیق و مزمنی هستند که به جای تشخیص و درمان آن با شیوه‌ای علمی، فقط به تزریق مسکنها اکتفا شده است، غافل از این که این مسکنها، گرچه ممکن است درکوتاه مدت از شدت درد بکاهد؛ اما در نهایت درمان بیماری را پیچیدهتر و سختتر میکند . مسؤولان کشور به جای مبارزه با عوامل ایجاد کننده و تداوم بخش فقر، بیشتر در فکر اعطای یارانه به گروههای کم درآمد یا بهتر بگوییم به فکر اعطای یارانه به تمامی گروههای درآمدی برآمدهاند و به جای پرداختن به ریشههای تورم، به کنترل اداری آن روی آوردند. امروزه اقتصاددانان ایران بر این رأی هستند که ریشه خیلی از معضلات اقتصادی ایران به رفتار اقتصادی دولت به ویژه در شیوه تأمین مالی بودجه و کسری آن برمیگردد. تجارب و شواهد نشان میدهد که سیاست کسری بودجه به عنوان یکی از رویههای سیاست مالی در ایران به طور مداوم استفاده شده است.
مسأله مهم در این رابطه چگونگی تأمین کسری بودجه میباشد که در بعضی از سالها بیش از 90 درصد آن از طریق استقراض از بانک مرکزی تأمین شده است که تأثیر انبساطی قابل ملاحظهای بر تقاضای کل و سطح عمومی قیمتها بر جای گذاشته است. به عنوان نمونه در فاصله سالهای 1384 تا 1390 حجم نقدینگی در کشور از 92 تریلیون تومان به 350 تریلیون تومان افزایش یافته است؛ یعنی280 درصد افزایش داشته است (8/3برابر). در عین حال معضل کمبود نقدینگی در میان فعالان اقتصادی همچنان وجود دارد. این در حالی است که رشد اقتصادی در این مدت کمتر از 92 درصد بوده است (92/1برابر).
وقتی دولت برای تأمین مخارج و کسری بودجه خود پول جدید چاپ و منتشر میکند، سود کسب میکند؛ زیرا هزینه انتشار پول جدید خیلی کمتر از ارزش اسمی آن است. سود ناشی از انتشار پول جدید «حقالضرب» نامیده میشود. افزایش میزان حجم پول مازاد بر رشد اقتصادی وسیلهای است تا دولت بتواند از این طریق منابع بخش خصوصی را به خود اختصاص دهد؛ زیرا پولهای منتشرشده تقاضای کل را افزایش داده، موجب تورم میشود. تورم با انتقال قدرت خرید پول مردم به دولت همچون مالیات عمل میکند. اقتصاددانان این پدیده سلب مالکیت از ملت و انتقال آن به دولت را « مالیات تورمی » مینامند. مالیاتی که بدون مجوز قانونی و به صرف استفاده از سازوکار تورمی بر ملت تحمیل میشود. مالیات تورمی از این جهت که به چشم نمیآید « مالیات پنهان » نامیده میشود.
نتیجه تحقیقات محققین نشان میدهد مالیات تورمی آثار منفی زیادی از خود بر جای میگذارد که گوشهای از آن عبارتند از: بیثباتی اقتصادی، کاهش ارزش حقیقی بدهیهای دولت به ملت، گسترش بیعدالتی، بدتر شدن وضعیت فقر وتوزیع درآمد، عدم شفافیت رابطه دولت و ملت، کاهش ارزش واقعی مخارج دولت در دوره بعد، ایجاد دور بسته کسری بودجه، جانشینی مخارج مصرفی دولت با مخارج مصرفی بخش خصوصی، کاهش سرمایهگذاری به دلیل کاهش سطح دسترسی بخش خصوصی به اعتبارات، فرار سرمایه از کشور، کاهش اعتماد ملت به پول ملی؛ انتقال درآمد از ملت به اقلیت اولین دریافت کننده نقدینگی، ایجاد رانت برای بعضیها، انتقال بخشی از قدرت خرید طلبکاران به بدهکاران، به هم خوردن ساختار قیمتهای نسبی، تخصیص غیر بهینه منابع، تشدید فرایند تورمی، افزایش ماندههای سفتهبازی، افزایش مخاطرات تصمیمگیریهای اقتصادی، ایجاد نابسامانی در روابط بازرگانی خارجی، کاهش ارزش خارجی پول، افزایش طول عمر اجرای طرحهای عمرانی، کاهش بهرهوری، ایجاد نابسامانی در بازار سرمایه، افزایش تعداد دفعات تبدیل داراییها به پول، افزایش تعداد دفعات تغییر قیمتها ودستمزدهای اسمی، اختلال در نظام مالیاتی، تغییر جذابیت انواع مختلف سرمایهگذاری، اختلال در محاسبات مردم در امر پسانداز برای دوره بازنشستگی وخریدهای رهنی وسرمایهگذاریهای بلند مدت و دهها پیامد منفی دیگر.
این در حالی است که در کشورهای پیشرفته کسری بودجه نباید تورم‌زا باشد؛ حتی تورمهای خفیف نیز تجاوز به حقوق شهروندان شناخته شده و ناقض آزادیهای فردی و تعدی به حقوق مالکیت مردم اعلام شده است. در جوامع مدنی پیشرفته تعدی به حقوق مردم از طریق ایجاد تورم که قدرت خرید مردم را به دولت انتقال می دهد، مجاز نیست. وجود 15 درصد تورم؛ یعنی مصادره 15 درصد از قدرت خرید مردم و سپردههای آنها در نظام بانکی کشور به نفع دولت؛ که این اقدام دولت از وجاهت قانونی برخوردار نیست.
در کشورهای عضو اتحادیه اروپا رقم کسری بودجه مجاز برای دولتها 3 درصد تولید ناخالص ملی هر کشور تعیین شده است وآن را شرط اصلی پیوستن به حوزه یورو قلمداد کردند و استقرار وحدت اقتصادی و پولی اروپا را وظیفهای دائم تلقی کردند که هدف آن، رشد بدون تورم و بی‌زیان برای محیط زیست اقتصادی است.
بر اساس اساسنامه اتحادیه اروپا؛ حق اولویت دراعمال سیاست پولی و ارزی، با هدف ثبات ارزش پول است و تأمین مالی کسریهای بودجه از طریق نظام بانک مرکزی اروپا تقریباً ممنوع است و کشورهای عضو موظفند از کسری غیر متعارف بودجههای خود اجتناب کنند. کمیسیون اتحادیه اروپا موظف است، وضعیت بودجهها و میزان بدهکاریهای بخش عمومی را تحت مراقبت قرار دهد. در مرحله نهایی در این اتحادیه، توافق کردند که دولتهای عضو باید ثبات مداوم قیمتها و نرخ تورمی را که مجاز اعلام گردیده است، رعایت کنند و این نرخ تورم نباید از 5/1 درصد بیشتر باشد و کشورهای عضو در زمان سنجش سطح قیمتها و تورم، نباید دارای کسری بودجه غیر متعارف باشند.
این در حالی است که در کشور ما نیز در قانون پولی و بانکی، هدف از تأسیس بانک مرکزی ایران، حفظ ارزش پول و موازنه پرداخت ها و تسهیل در مبادلات و کمک به رشد اقتصادی کشور شمرده شده است. اما با این وجود، سیاست کسری بودجه سالیان متمادی است که در حال اعمال است. آمارها نشان میدهند ازسال 1345 به تدریج سهم سایر منابع تأمین اعتبار که بیانگر کسری بودجه دولت است، در کل منابع مورد استفاده دولت افزایش یافته است و در سال 1348 به 16درصد رسید. در فاصله سالهای 1357تا1359 استفاده ازمنابع بانک مرکزی به شدت افزایش یافته و در سال 1359 به 45 درصد و در سالهای 65 و67 حدوداً به 47 درصد رسید. این روند پیوسته ادامه داشته و در دهه هشتاد نیز تراز عملیاتی بودجه عمومی دولت پیوسته با کسری مواجه بوده است. همانطوری که در جدول(الف) مشاهده می شود، بررسی ارقام عملکرد بودجه طی سالهای 1389-1381 نشان میدهد کسری تراز عملیاتی بودجه عمومی دولت از7/86188 میلیارد ریال در سال 1381به 5/275053 میلیارد ریال در سال 1389 افزایش یافته؛ یعنی 2/3 برابر شده است. همینطور تراز عملیاتی و سرمایهای نیز پیوسته با کسری مواجه بوده و از 6/20299 میلیارد ریال در سال 1381به 3/77118 میلیارد ریال در 1389 افزایش یافته است؛ یعنی 8/3 برابر شد. کسریهای مذکور عمدتاً از طریق برداشت از حساب ذخیره ارزی و بعضاً از طریق واگذاری شرکتهای دولتی تأمین گردیده است. به عنوان نمونه در سال 1382 درآمد ریالی حاصل از فروش نفت خام 3/25 درصد رشد داشته و معادل ریالی 4/15 میلیارد دلار درآمد نفت به حساب خزانه واریز شد که حکایت از ارتباط بودجه با متغیرهای پولی دارد. به این گونه که کسری بودجه پیوسته به بانک مرکزی منتقل شده و به ایجاد پول جدید انجامیده است. با نگاهی به ارقام کسری بودجه، پول پایه و نقدینگی میتوان دریافت که پیوسته این دو امر با هم انطباق داشتهاند. بیشتر بررسیها از پولی بودن پدیده تورم در ایران حکایت دارند. مفهوم آن این است که به میزان تورم قدرت خرید از مردم به دولت انتقال مییابد.
با بررسی نکات فوق و با توجه به اینکه منابع مالی دولت با استناد به منابع دینی و فقه اسلامی خمس و زکات است و در صورت عدم کفایت آن طبق حکم حکومتی گرفتن مالیات از اشخاص حقیقی و حقوقی است، سؤالهای زیادی مطرح میشود و نیاز است تا از منظر فقه و حقوق اسلامی مورد بررسی قرار گیرند.
1-1 سؤال اصلی
سؤال اصلی که در این پایان نامه مورد پیگیری قرار میگیرد این است که:
ضمانت بانک مرکزی در کاهش دادن ارزش پول با توجه به مبانی فقهی و قوانین حقوقی چگونه میباشد؟
1-2 سؤالات فرعی
سؤالاتی که در این پایان نامه، پس از بررسی مبانی نظری و پیشینه مطالعات انجام شده پیرامون ضمانت بانک مرکزی در کاهش ارزش پول و مالیات تورمی مطرح میشود ، این است که:
آیا انتشار اسکناس به عنوان منبع در آمد دولت، شرعی است یا خیر؟
آیا بانک مرکزی، از منظر فقه و حقوق اسلامی در تأمین مالی کسری بودجه دولت، از طریق انتشار پول جدید، که باعث انتقال قدرت خرید از ملت به دولت می شود، ضامن هست یا خیر؟
3.آیا با اذن ولی فقیه و با استناد به احکام حکومتی در موارد ضرورت میتوان از انتشار اسکناس برای تأمین کسری بودجه استفاده کرد یا خیر؟
2- فرضیه ها
صیانت از ارزش پول ملی از وظایف بانک مرکزی و دولت اسلامی است و انتشار اسکناس نمیتواند به عنوان یکی از ابزار های در آمدی دولت عمل کند.
اختیارات بانک مرکزی در کاهش ارزش پول با هر انگیزه و هدفی بسیار محدود بوده و در تأمین مالی کسری بودجه دولت نمی توان از این ابزار استفاده کرد. از این رو، ضمانت و مسؤولیت خسارات ناشی از آن، متوجه کسانی است که بدون وجود اختیارات شرعی و قانونی، چنین تصمیماتی میگیرند.
براساس احکام اولیه اسلام نمیتوان به طور دستوری به تغییر ارزش پول اقدام کرد و کاهش ارزش پول ملی و انتقال قدرت خرید از ملت به دولت به حکم حکومتی ولی فقیه زمان نیاز دارد و در شرایط خاصی امکان پذیر است .
3- ضرورت و اهداف تحقیق
یکی از نعمت هایی که خداوند بر بشر ارزانی داشته، استعداد خلق و ابتکار پول است که امروزه بخش عظیمی از اقتصاد و تجارت جهان را به خود اختصاص داده است. این نعمت همانند سایر نعمت های بیکران پروردگار، هم قابل استفاده‌ی مشروع و مفید است؛ و هم قابل استفاده‌ی نامشروع و فساد انگیز. امروزه پول و بانک، اساس زندگی ملت ها و کشورها را تشکیل و نقش بسیار حساسی در پیشرفت یا سقوط ملت‌ها ایفا کرده و میکند، پول و بانک در عصر حاضر و در سطح ملی و بین المللی بسیار حساس و ظریف بوده و نیازمند تدبیر و سیاست گذاری و هدایت مدبرانه است. هر چقدر بانک‌های مرکزی و دولتها در این زمینه هوشیار‌تر بوده و بهتر عمل کنند، موفق‌تر خواهند بود. تنظیم و اجرای صحیح سیاست‌های پولی و اعتباری، و تنظیم عرضه و تقاضای پول و حفظ ارزش پول، از عوامل موثر در موفقیت و رشد و توسعه ملت‌ها خواهد بود. از این رو ضرورت دارد تا ماهیت و نقش پول به خوبی بررسی فقهی و حقوقی شود.
دولت اسلامی از آنجایی که اقامه کننده احکام و حدود الهی است، اهداف مقدسی دارد؛ ولی این مجوز این امر نمیشود که برای رسیدن به این اهداف هر چند به خیر و صلاح مردم باشد، از ابزارها و روشهای ناصحیح برای رسیدن به آنها استفاده نماید ؛ زیرا در اسلام هدف وسیله را توجیه نمیکند؛ حتی اگر هدف مقدس باشد. در اسلام همانطور که هدف باید مقدس باشد، روشها و ابزارهایی که برای رسیدن به این هدف مقدس استخدام میشود نیز باید مقدس باشد. هدف از انجام این تحقیق بررسی فقهی و حقوقی ضمانت بانک مرکزی در رابطه با کاهش دادن اختیاری ارزش پول ملی است.
4- پیشینه موضوع
از آنجایی که هر تحقیقی بر پایه‌ها و ارکان و نتایج مطالعات و تحقیقات گذشتگان استوار است؛ لازم است قبل از شروع بحث اصلی، پیشینه تاریخی و همچنین پیشینه نگارشی ضمانت بانک مرکزی در کاهش ارزش پول مورد بحث و بررسی قرار گیرد :
4-1 پیشینه تاریخی موضوع
در ابتدا، معاملات انسان‌ها، به صورت پایاپای یا کالا به کالا بوده است، اما به دلیل معایبی که داشت بشر به سمت انتخاب کالاهایی به عنوان وسیله مبادله و معیار سنجش ارزش معاملات روی آورد که می توان آنها را به عنوان اولین پول‌ها به شمار آورد. رفته رفته به منظور کاهش هزینه ها و تسهیل معاملات، پول‌ها پیشرفته‌تر شدند تا به پول تحریری و پول الکترونیکی امروزی رسیدند که صرفاً اعتبار است و حتی کاغذ پولهای کاغذی را هم ندارد. در حقیقت پیدایش پول به عنوان معیار سنجش ارزش و وسیله دادوستد به موازات گسترش مبادلات میان جوامع، صورت گرفته است، و احتیاجات متعدد انسان و عدم توانایی وی در تأمین آنها موجب پیدایش این پدیده مهم در تاریخ اقتصاد شده است.
تحولات پدید آمده در عرصه اقتصاد و ماهیت پول، باعث شده تا ارزش پول، سیر نزولی را در پیش گیرد. به عنوان مثال بعد از ورود پولهای کاغذی و تحریری به میدان معاملات، سیر نزولی ارزش پول شدت بیشتری گرفته و در قراردادهای بلند مدت ارزش پول به نحو چشمگیری کاهش مییابد. به گفته ارنست ماندل، برخی نوشته‌های تاریخی، تورمهای خیلی شدیدی را از دوران پول فلزی از قرن‌های خیلی پیش حتی قبل از میلاد، ذکر کرده‌اند.
اما پیشینه تاریخی موضوع مورد بحث به زمان کاهش ارزش پول و همچنین پیدایش بانک مرکزی و استقراض دولت از این بانک و در نتیجه کاهش ارزش پول و تحمیل مالیات تورمی توسط این ارگان دولتی، برمیگردد. در تاریخ ایران بانک مرکزی در سال 1339 تاسیس شده و از این تاریخ ضمان بانک مرکزی و عملکرد این سازمان در انتشار پول و کاهش ارزش آن، مورد بررسی قرار میگیرد. همانگونه که قبلاً اشاره شد، آمارها نشان میدهند که از سال 1345 به تدریج سهم سایر منابع تأمین اعتبار که بیانگر کسری بودجه دولت است، در کل منابع مورد استفاده دولت افزایش یافته و در سال 1348به 16درصد رسیده است. در فاصله سالهای 1357تا1359 استفاده از منابع بانک مرکزی به شدت افزایش یافته و در سال 1359 به 45 درصد و در سالهای 65 و 67 حدوداً به 47 درصد رسیده است. این روند پیوسته ادامه داشته و در دهه هشتاد نیز تراز عملیاتی بودجه عمومی دولت پیوسته با کسری مواجه بوده است. بررسی ارقام عملکرد بودجه طی سالهای 1389-1381 نشان میدهد کسری تراز عملیاتی بودجه عمومی دولت از7/86188 میلیارد ریال در سال 1381به 5/275053 میلیارد ریال در سال 1389 افزایش یافت؛ یعنی 2/3 برابر شد. همینطور تراز عملیاتی وسرمایهای نیز پیوسته با کسری مواجه بود و از 6/20299 میلیارد ریال در سال 1381به 3/77118 میلیارد ریال در 1389 افزایش یافت؛ یعنی 8/3 برابر شد. کسریهای مذکور عمدتاً از طریق برداشت از حساب ذخیره ارزی و بعضاً از طریق واگذاری شرکتهای دولتی تأمین گردیده است. به عنوان نمونه در سال 1382 درآمد ریالی حاصل از فروش نفت خام 3/25 درصد رشد داشته و معادل ریالی 4/15 میلیارد دلار درآمد نفت به حساب خزانه واریز شد که حکایت از ارتباط بودجه با متغیرهای پولی دارد. به این گونه که کسری بودجه پیوسته به بانک مرکزی منتقل شده و به ایجاد پول جدید انجامیده است. از آن جایی که آمار ها از سال 45 در دسترس است و اسناد با ذکر تاریخ در دسترس می باشند، از همین زمان است که می توان ضمان بانک مرکزی در کاهش ارزش پول از طریق انتشار اسکناس را مورد بررسی قرار داد. و پیشینه تاریخی مورد بحث از شروع کاهش ارزش پول با اعمال سیاست‌های نامناسب بانک مرکزی بر میگردد.
4-2 پیشینه نگارشی موضوع
به صراحت میتوان بیان داشت که تا کنون هیچ پژوهشگری به صورت مستقیم به موضوع ضمانت بانک مرکزی در کاهش دادن ارزش پول نپرداخته است. اما تحقیقاتی چند پیرامون این مسأله و تا حدودی مرتبط با آن صورت گرفته است که به طور کلی در2 عنوان، مورد بررسی قرار میگیرد:
4-2-1 پیشینه موضوع در اقتصاد متعارف
در اقتصاد متعارف پیرامون تحمیل مالیات تورمی توسط دولت بر ملت، تحقیقات فراوان و گسترده‌ای صورت گرفته است که در اینجا به بعضی از آن ها اشاره می شود.
لسلی در فصل اول کتابش به «حقالضرب و مالیات تورمی» میپردازد. وی ابتدا حالتی را در نظر میگیرد که نرخ تورم صفر باشد و اقتصاد با افزایش رشد محصول حقیقی مواجه است که موجب افزایش تقاضا برای پول میشود، چون حجم پول را ثابت در نظر گرفته، قیمتها شروع به کاهش نموده و دولت میتواند برای این که قیمتها ثابت باقی بمانند و کاهش نیابند، حجم پول را افزایش دهد تا هماهنگی میان حجم نقدینگی و رشد محصول حقیقی حفظ شود. به این میزان افزایش حجم پول «حقالضرب» میگویند. و به این دلیل که موجب کاهش مصرف ملت میشود از آن به «مالیات» نیز تعبیر میشود. چون پس‌اندازی از ملت به دولت انتقال مییابد. وی اثبات میکند که اگر رشد محصول وجود نداشته باشد، میزان حقالضرب برابر صفر خواهد بود؛ چرا که دولت در این صورت دست به انتشار اسکناس نمی زند.
وی سپس حالت دوم را در نظر میگیرد که نرخ تورم مثبت و نرخ رشد محصول حقیقی ثابت است؛ لذا هیچگونه حقالضربی نمیتواند از این منبع به دست آورد، چرا که انتشار
